psychopaci w garniturach.pdf

Badania nad psychopatią niekryminalną

Psychopaci w garniturach

nia ich zakresu i tworzenia zróżnicowanych

klasyfikacji konstrukt psychopatii obejmował

zjawiska wykraczające nie tylko poza to, co

obecnie nazywa się psychopatią, ale również

poza to, co współcześnie definiuje się jako

zaburzenie osobowości. Za sprawą ówczes-

nej nieprecyzyjności konstruktu, jak również

w związku z próbą uniknięcia stygmatyzacyj-

nego aspektu samego terminu, psychopatia

jako zaburzenie osobowości nie zostało zawar-

te w żadnej z aktualnych klasyfikacji diagno-

stycznych (DSM-IV-TR, ICD-10). Zagadnienie

wzajemnych relacji kategorii psychopatii

i jednostek diagnostycznych, które zdaniem

autorów klasyfikacji obejmują to zaburze-

nie, wzbudza kontrowersje wśród klinicystów

i badaczy.

Jarosław Groth

Zakład Psychologii Zdrowia i Psychologii Klinicznej

Instytut Psychologii UAM, Poznań

groth@amu.edu.pl

Dr Jarosław Groth zajmuje się psychopatologią

i psychologią kryminalną

W ostatnich latach zagadnienie

psychopatii wykroczyło poza obszar

zainteresowania psychologów

klinicznych i kryminalnych, stając się

przedmiotem uwagi psychologów

pracy i organizacji

Konstrukt psychopatii, liczący już ponad

dwa stulecia - jeśli za jego pierwowzór uznać

kategorię manie sans délire Philippe’a Pinela

‒ od samego początku odnoszono do jednostek

wchodzących w konflikt z normami prawa

karnego. Również współcześnie większość

opracowań poświęconych psychopatii przed-

stawia ją w kontekście przestępczości. Owo

współwystępowanie nie jest przypadkowe,

zważywszy na zespół objawów tego zaburze-

nia w naturalny sposób prowadzących jed-

nostkę do konfliktu ze społeczeństwem czy

wprost do przestępstwa, przy jednoczesnym

deficycie cech, które mogłyby podejmowa-

nie zachowań dewiacyjnych powstrzymywać.

Przekonanie o związku psychopatii i prze-

stępstwa potwierdziły liczne badania empi-

ryczne. Dowiedziono, że psychopaci wcześniej

zaczynają karierę kryminalną, a zjawisko

recydywy obserwuje się u nich w młodszym

wieku i istotnie częściej, a także że popełnia-

ne przez nich przestępstwa cechuje większe

zróżnicowanie, niepotrzebna brutalność i sa-

dyzm, jak również agresja o instrumental-

nym i drapieżczym charakterze. Powszechny

niegdyś pogląd o małej użyteczności kon-

struktu psychopatii w warunkach sądowych

i penitencjarnych należy dziś do przeszło-

ści. Pogląd ten nie był pozbawiony podstaw:

w efekcie postępującej do lat 50. XX wieku

tendencji do zwielokrotniania pojęć, poszerza-

Dwa czynniki

Współczesna definicja psychopatii - sfor-

mułowana przez Roberta D. Hare’a - sta-

nowi odpowiedź na tworzenie/powstanie

takich kategorii jak osobowość socjopa-

tyczna czy antyspołeczne zaburzenie oso-

bowości, skupione niemal wyłącznie na

kryteriach behawioralnych obejmujących

łatwo obserwowalne zachowania antyspo-

łeczne. Psychometryczna analiza kryteriów

psychopatii zgodnie z klasyczną klinicz-

Teoria „przestępców

ukrytych” Cesare

Lombrosa zakłada,

że psychopatia

nie tylko nie ogranicza

się do populacji

przestępców, ale może

stać się podstawą

sukcesu w sferze

niekryminalnej

Większość symptomów

psychopatii grupuje

się w dwa czynniki:

pierwszy, definiowany

jako „interpersonalny/

afektywny” i drugi,

określany jako „dewiacja

społeczna”

ną koncepcją Herveya M. Cleckleya stała

się podstawą stworzenia listy 20 sympto-

mów (cech osobowości oraz specyficznych

wzorców zachowania), których obecność

stanowi podstawę identyfikacji tego za-

burzenia. Analiza czynnikowa ukaza-

ła, że większość symptomów grupuje się

w dwa skorelowane, lecz odrębne czynniki.

Czynnik pierwszy, definiowany jako „inter-

personalny/afektywny”, składa się z pozycji

mierzących emocjonalne i interpersonalne

cechy psychopatii: łatwość wysławiania się

i powierzchowny urok, przesadne poczucie

własnej wartości, patologiczną kłamliwość,

skłonność do oszukiwania i manipulacji,

brak wyrzutów sumienia i poczucia winy,

płytkość uczuć oraz chłód emocjonalny

i brak empatii. Czynnik drugi, określany

mianem „dewiacji społecznej”, złożony jest

z pozycji ujmujących impulsywny, anty-

społeczny i niestabilny styl życia psycho-

paty: potrzebę stymulacji i podatność na

znudzenie, pasożytniczy styl życia, słabą

kontrolę zachowania i wczesne problemy

z zachowaniem, brak realistycznych, dłu-

goterminowych celów, impulsywność, nie-

odpowiedzialność, zachowania przestępcze

w okresie niepełnoletności, uchylenia zwol-

nień warunkowych i przestępczą wszech-

stronność. Listę wskaźników psychopatii

uzupełniają kategorie, które nie trafiły do

żadnego z czynników: skłonność do nieure-

gulowanego życia seksualnego oraz liczne,

krótkotrwałe związki małżeńskie.

się do populacji przestępców, ale może stać się

podstawą sukcesu w sferze niekryminalnej.

Tacy badacze, jak Hervey M. Cleckley czy

Kurt Schneider, dostrzegali cechy osobowości

psychopatycznej również u tych członków spo-

łeczeństwa, którzy odnosili znaczące sukcesy

w sferze polityki, biznesu czy innej działalno-

ści zawodowej. Za błędne uznawali zrównywa-

nie psychopatii z zachowaniem dewiacyjnym

i wskazywali, że rozpoznać ją można jedynie

u nielicznych osób antyspołecznych. Uważali,

że jednostki o osobowości psychopatycznej

stają się przestępcami, jeśli pewnym ich ce-

chom osobowościowym towarzyszy wpływ

stosownych czynników środowiskowych,

a więc nie wszyscy oni muszą wkroczyć na

drogę przestępstwa, zwłaszcza jeśli pochodzą

z wyższych warstw społecznych, a ich wyso-

ka inteligencja pozwalała im osiągać sukces

w sposób nieprzestępczy. Co więcej, Cleckley

zauważył, że to właśnie symptomy zaburze-

nia pomagały niektórym z obserwowanych

przez niego psychopatów uwodzić i wykorzy-

stywać personel szpitala, innych pacjentów

i członków rodzin, a również osiągnąć wysoką

pozycję zawodową. Pod względem właściwo-

ści emocjonalnych czy interpersonalnych nie

dostrzegł on jednak odmienności przedstawi-

cieli tej grupy psychopatów od tych, którzy

trafiają do więzień czy szpitali psychiatrycz-

nych. Za podstawową różnicę uznał wyższą

zdolność tych pierwszych do sprawiania na

innych wrażenia normalności, powierzchow-

ności zdrowia psychicznego.

Na wysokiej pozycji

Wyodrębnienie w ramach obrazu psycho-

patii owych dwóch czynników rzuciło nowe

światło na wcześniejsze obserwacje kliniczne.

Owocem jednej z nich jest kategoria „przestęp-

ców ukrytych” Cesare Lombrosa ‒ zgodnie

z którą psychopatia nie tylko nie ogranicza

Psychopata industrialny

Zwiększone w ostatnich latach zaintere-

sowanie grupą osób mających afektywno-

-interpersonalne cechy psychopatii, lecz

nieprzejawiających poważnych, jawnych za-

chowań antyspołecznych, sprawiło, że zagad-

nienie psychopatii wykroczyło poza obszar

Badania nad psychopatią niekryminalną

zainteresowania psychologów klinicznych

i kryminalnych, stając się przedmiotem uwagi

psychologów pracy i organizacji. Do opisu nie-

kryminalnych psychopatów funkcjonujących

w rzeczywistości biznesu zaproponowano

pojęcie psychopaty industrialnego lub korpo-

racyjnego. Analizy tego zjawiska wpisują się

w nurt badawczy wykraczający poza studia

nad cechami pożądanymi, określanymi mia-

nem „jasnej strony”, a zajmujący się również

„mroczną stroną” ‒ dysfunkcyjnymi aspek-

tami osobowości przyczyniającymi się do

przeciwproduktywnych zachowań w środo-

wisku pracy. Autorzy współczesnych analiz,

odwołując się do wyłonionych przez Roberta

D. Hare’a czynników, dowodzą, iż oba wy-

stępują w wysokim nasileniu u psychopa-

tów kryminalnych. Natomiast typowy profil

przestępców niepsychopatycznych cechuje

wysoki poziom czynnika drugiego (antyspo-

łecznego), przy niskich zwykle wynikach w

zakresie czynnika pierwszego (afektywno-

-interpersonalnego). Jego odwrotnością jest

profil psychopaty industrialnego, osiągające-

go średnie wyniki w obszarze dewiacyjnego

stylu życia (czynnik drugi) i skrajnie wyso-

kie w zakresie komponenty osobowościowej

(czynnik pierwszy).

ujawniając swej prawdziwej natury. Potrafią

trafnie diagnozować organizację oraz jej

pracowników, skutecznie radzić sobie z po-

tencjalnymi przeciwnikami, niezauważenie

obchodzić regulacje polityki organizacji czy

kodeksów postępowania, manipulować pod-

władnymi, współpracownikami i zwierzch-

nikami. Co więcej, wypowiedzenie umowy

o pracę czy dyscyplinarne zwolnienie spotyka

ich stosunkowo rzadko. Sposób bycia psycho-

paty, który swą prawdziwą naturę skrywa za

„maską normalności”, nie tylko nie wzbudza

podejrzeń, ale często bywa uznawany za

atrakcyjny i korzystny, nie tylko z osobistej

perspektywy jednostki, ale także z punktu

widzenia interesów organizacji. Jego zacho-

wanie nierzadko traktuje się jako świadectwo

cech, które stanowią atut w trakcie procedu-

ry zatrudniania ‒ zwłaszcza w przypadku

stanowisk wyższego szczebla, o dużym polu

działania i mniej wyraźnych obowiązkach ‒

a także pozwalają pracę utrzymać i piąć się po

szczeblach kariery. Przeprowadzający rekru-

tację, kierujący się w swych ocenach intuicją

i wywieranym przez kandydata wrażeniem,

okazują się bezbronni wobec industrialne-

go psychopaty o czarującym sposobie bycia

i powierzchownym uroku, który dopasowuje

prezentowany wizerunek do potrzeb i ocze-

kiwań nie tylko stanowiska, lecz także osoby

prowadzącej rozmowę. Jego łatwość wglądu

w psychikę innych, rozpoznawania ich potrzeb

i słabych punktów pozwala mu sprawnie ma-

nipulować wywieranym wrażeniem poprzez

takie zmiany własnego wizerunku, by paso-

wał do danej sytuacji i aby osobie, z którą ob-

cuje, wydawał się atrakcyjny. Komunikacyjna

swoboda, z jaką zabiera głos w rozmowach

(faktycznie wynikająca z braku społecznych

zahamowań), a także ‒ rekompensujący

powierzchowną jedynie znajomość tematu

– kwiecisty styl, quasi-specjalistyczny żargon

i pewność siebie pozwalają mu skutecznie

wpływać na ludzi. Co interesujące, atrakcyj-

ność nieprzestępczych psychopatów wynikać

może nie tylko z przedstawiania przez nich

fałszywego obrazu siebie, ale również z cech,

które faktycznie posiadają, będących wyra-

zem zaburzenia. Niektóre z nich mogą zostać

błędnie zidentyfikowane jako korzystne dla

firmy czy odpowiadające jej zapotrzebowaniu.

W ten sposób zawyżona samoocena postrze-

gana jest jako „wiara w siebie”, deficyt emocji

jako „siła” czy „kontrola emocjonalna”, mani-

Za maską normalności

Współczesne analizy wskazują, że nie-

kryminalni psychopaci nie tylko z powodze-

niem przechodzą przez proces kwalifikacji

do kadr organizacji, lecz także są w stanie

przez dłuższy czas prosperować w niej, nie

Do opisu niekryminalnych

psychopatów

funkcjonujących

w rzeczywistości biznesu

zaproponowano pojęcie

psychopaty industrialnego

lub korporacyjnego

To właśnie symptomy

zaburzenia pomagały

niektórym

z obserwowanych przez

Herveya M. Cleckleya

psychopatów uwodzić

i wykorzystywać personel

szpitala, innych pacjentów

i członków rodzin,

a także osiągnąć wysoką

pozycję zawodową

pulowanie jako „bycie przekonującym”, a brak

poczucia winy jako „zdolność do podejmowa-

nia trudnych decyzji”.

atują swoje ofiary, przy czym atak dotyczyć

może nie tylko osób słabych, ale również tych

o silnej pozycji i osobowości — stanowiących

wyzwanie dla żądnego ekscytacji psychopaty.

Co uderzające, niektóre z wyeksploatowanych

i porzuconych ofiar pragną powrotu psychopa-

ty, tęsknią za minioną relacją i nie przyjmują,

że w istocie ona nigdy nie istniała.

Nawet jeżeli nadużycia te nie noszą

znamion przestępstwa, pociągają za sobą

zarówno koszta ponoszone przez indywidu-

alne ofiary, jak i często dotkliwe prestiżowe

i finansowe szkody — bezpośrednie lub

pośrednie (np. wskutek obniżania morale

personelu czy utraty wartościowych pra-

cowników) — które ponoszą organizacje.

Psychopatyczna fikcja

Paul Babiak, jeden z najbardziej uzna-

nych badaczy psychopatów industrialnych,

wskazuje na znaczenie „psychopatycznej

fikcji” ‒ fikcyjnych wizerunków przygoto-

wywanych specjalnie pod kątem poszczegól-

nych osób, które umożliwiają psychopatom

manipulowanie innymi w takim stopniu, że

zgadzają się oni na wszelkie, niestosowne

nawet prośby i żądania. Ludzie ci w kon-

sekwencji często wyręczają psychopatów

w pracy, a niekiedy niemal w całości przej-

mują ich obowiązki. Psychopatyczna fikcja

konstruowana bywa nie tylko na podsta-

wie oceny cech i pragnień poszczególnych

osób, z którymi psychopata przestaje, ale

także w odniesieniu do oczekiwań orga-

nizacji. Dzięki temu jest on postrzegany

przez dysponujących władzą członków or-

ganizacji jako pracownik uczciwy i godny

zaufania, jako entuzjastyczny lider, którego

należy włączyć do planu sukcesji. Stara się

zatem wytworzyć przekonanie, że dysponu-

je dwiema szczególnie cennymi cechami:

kompetencją i lojalnością.

Psychopatyczne cechy pozwalają nie tylko

na sprawne zarządzanie wizerunkiem, lecz

także manipulowanie z nieprawdopodobną

biegłością współpracownikami i zwierzchni-

kami, umożliwiając prowadzenie pasożytni-

czego i przeciwproduktywnego stylu życia.

Manipulacja zapewnia uzyskanie określonych

korzyści (awansu, władzy, zysku itp.), ale rów-

nież dostarcza ekscytacji wynikającej z same-

go prowadzenia gry i kontrolowania innych.

Psychopata w żadnej mierze nie dba przy tym

o szkody, jakie ponoszą inni. Emocjonalny

chłód, brak empatii i poczucia winy sprawiają,

że psychopaci w sposób bezwzględny eksplo-

Bez konsekwencji

Zaobserwowano, że aktywność psycho-

patów, nawet gdy zostanie uznana za de-

struktywną, często nie zostaje zgłaszana

wymiarowi sprawiedliwości. Ofiary — za-

dowolone, że uwolniły się spod wpływu

psychopaty — nie informują o niczym

z obawy przed negatywnymi skutkami po-

stępowania karnego, ze wstydu i strachu

przed represjami. Również organizacje nie

są skłonne upubliczniać faktu, że stały się

ofiarą oszustwa, nie chcąc narazić się na

ryzyko utraty dobrego imienia. W rezulta-

cie psychopaci stosunkowo rzadko ponoszą

konsekwencje swych fizycznych, emocjo-

nalnych i finansowych nadużyć. 

Chcesz wiedzieć więcej?

Hare R.D. (2006). Psychopaci są wśród nas . Kraków:

Wydawnictwo Znak.

Babiak P., Hare, R.D. (2009). Węże w garniturach. Gdy

psychopaci idą do pracy . Poznań: Jeżeli P To Q

Wydawnictwo.

Groth J. (2010). Oblicza psychopatii. Obraz kliniczny

i kategorie diagnostyczne . Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe Scholar.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: