Benito Perez Galdos - Zjawa.pdf - Fantastyka i Groza - Little_Wing

BENITO P Ē REZ GALD Ō S

ZJAWA

TYTUŁ ORYGINAŁU: LA SOMBRA MADRID

PRZEKŁAD: JADWIGA KONIECZNA-TWARDZIKOWA

WYDAWNICTWO LITERACKIE KRAKÓW 1978

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Doktor Anzelm

Wypada zacz ąć od pocz ą tku, to jest od powiadomienia czytelnika o tym, kim był ów

don Anzelm: od opowiedzenia o jego ż yciu, obyczajach, o jego charakterze i wygl ą dzie, nie

pomijaj ą c faktu, i ż wszyscy, którzy go znali, uwa ż ali go za osob ę pomylon ą . Była to opinia

powszechna, jednogło ś na, gł ę boko tkwi ą ca w umysłach i nie mogły jej zmieni ć cz ę ste przeja-

wy geniuszu tego niezwykłego człowieka, chwile, w których rozs ą dnie i z du żą elokwencj ą ,

przy tym pełen ujmuj ą cej grzeczno ś ci, opowiadał najciekawsze wydarzenia swojego ż ycia,

robi ą c w tych opowie ś ciach dyskretny u ż ytek ze swej nadzwyczajnej imaginacji. Mówiono o

nim, ż e popełnił w ż yciu głupstw i dziwactw bez liku i ż e oddaje si ę dziwnym i niepoj ę tym

praktykom, których nie podejmuje nikt rozs ą dny; wreszcie, ż e nigdy nie zdarzyło mu si ę zro-

bi ć ż adnej rzeczy jak nale ż y ani nawet tak, jak to robimy wszyscy w naszym banalnym ż yciu.

Niewiele osób utrzymywało z nim stosunki; ledwie sk ą pa ich garstka mogłaby si ę na-

zwa ć jego przyjaciółmi; wi ę kszo ść pogardzała nim, a wszyscy, którzy nie znali poprzednich

faktów z jego ż ycia, nie potrafili dostrzec wyj ą tkowych i nadzwyczajnych walorów jego du-

szy, patrzyli na ń z lekcewa ż eniem, a nawet odraz ą . Czy mieli słuszno ść ? Niełatwo jest na to

odpowiedzie ć , jak równie ż nie jest prostym przedsi ę wzi ę ciem dokonanie szczegółowej chara-

kterystyki tego człowieka, która pozwoliłaby ju ż to umie ś ci ć go w ś ród geniuszów, ju ż to

przyzna ć mu miejsce obok najwi ę kszych pomyle ń ców, jacy w ogóle przyszli na ś wiat. On

sam ujawni nam w ci ą gu tego opowiadania pewne sprawy, które pozwol ą os ą dzi ć go tak, jak

na to zasługuje.

Mieszkał na czwartym pi ę trze obskurnego domostwa, którego nie opuszczał nigdy, chy-

ba ż e wzywany przez sprawy bardzo pilne. Dom ów znajdował si ę w takim stanie, ż e w innej,

mniej zaaferowanej kłopotami epoce, fantazja ludzka umie ś ciłaby w nim sabaty czarownic.

Podówczas przebywała tam tylko jedna czarownica, niejaka doña Monika, pełni ą ca

obowi ą zki stró ż ki, słu żą cej i gospodyni.

Mieszkanie doktora przypominało laboratorium, z tych, jakie ogl ą damy w niejednej po-

wie ś ci, jakie te ż słu żą za tło wielu obrazom holenderskim. Rozja ś niała je taka sama mela-

ncholijna lampa, jaka w teatrach i na malowidłach o ś wietla trupi ą twarz doktora Faustusa,

mistrza Klaesa, ś redniowiecznych delatorów, dzielnego markiza Villeny czy włoskich fabry-

kantów trucizn i mikstur. To powodowało, ż e bohater nasz zdawał si ę niewiele ust ę powa ć

czarnoksi ęż nikom i bezbo ż nikom, lecz nie był ani jednym, ani drugim, cho ć w jego domu,

niezwykłym, o czym przekonamy si ę pó ź niej, zwisały z sufitu dziwaczne zwierz ę ta, kł ę bi ą ce

si ę pod sklepieniem stado, b ę d ą ce jakby realizacj ą snu Teniersa.

Nie było tu gotyckiego sklepienia ani misternie oprawionego okna, ciemnego tła ani

tajemniczych ś wiatłocieni, przy których pomocy malarze zwykli nam przedstawia ć zakamarki

pracowni chemików, którzy, ogarni ę ci znu ż eniem i spowici we wspaniałe paj ę czyny, tkwi ą

pochyleni nad ksi ę g ą pełn ą gryzmolastych zapisów. Gabinet doktora Anzelma nale ż ał do

zwyczajnych pomieszcze ń , takich w jakich wszyscy mieszkamy. Składały si ę na ń cztery li-

szajowate ś ciany i niszczej ą cy sufit, na którego powierzchni gips, odpadaj ą cy wskutek beztro-

ski czasu i niedbalstwa mieszka ń ców, zostawiał liczne i du ż e dziury. Nie było tapet ani in-

nych kobierców, oprócz paj ę czyn snuj ą cych z k ą ta w k ą t swoje skomplikowane osnowy.

Na głównym miejscu wida ć było szkielet, który nie stracił grobowego humoru, tak sze-

roko rozwierały si ę w przera ź liwym u ś miechu jego bezz ę bne szcz ę ki, a osobliwo ść jego wi-

doku powi ę kszał kociołek, który doktor umie ś cił na czaszce, niew ą tpliwie dlatego, ż e nie zna-

lazł dla ń lepszego miejsca. Obok znajdowała si ę drewniana szafka z niezliczon ą ilo ś ci ą wsze-

lakiego rodzaju rupieci, w ś ród których niepo ś ledni ą rol ę odgrywały nadtłuczone szklanki —

gdy ż oddawały nieocenione usługi — i naczynia z najzwyklejszej miejscowej gliny. Wypcha-

ny ptak, nieco uszkodzony, przydawał blasku temu gratowi połyskliwym kolorem resztek

piór, a obok niego w ąż wypchany słom ą kre ś lił na ś cianie skr ę ty swego ciała, którego łuski

zachowały jeszcze słaby połysk. W niewielkiej od nich odległo ś ci widniała zbroja tak za ś nie-

działa i pokryta rdz ą , jakby od czasów Rolanda (by ć mo ż e nale ż ała wła ś nie do niego) nikt

nigdy jej nie czy ś cił. Wisiało tam te ż kilka sztuk broni białej i palnej, wszystko w zgodzie z

wielk ą patelni ą , której trzonek dotykał stóp postaci Chrystusa. Była to jedna z tych figur o

pobladłym ciele, powykr ę canych członkach, bole ś ciwej twarzy i posiniałych dłoniach, z

zakrwawionym całunem i krzy ż em, które stworzyła sztuka hiszpa ń ska, ż eby budzi ć strach u

pobo ż nych kobiet i wprawia ć w osłupienie proboszczów. Chrystus był z ż ółkły, ś ciemniały,

połyskliwy, sztywny jak wypchane zwierz ę ; twarz miał zniekształcon ą cynobrem, a stopy

nikn ę ły mu w ś ród zwojów wielkiej kokardy, która bez w ą tpienia była miejscem pielgrzymek

dla wszystkich much z całej dzielnicy, gdy ż zostawiły tu swoje trwałe ś lady. Po drugiej stro-

nie widniały muszle ś limaków, sztych przedstawiaj ą cy jakiego ś m ę czennika, koncha perłowa,

dwa pistolety i ró ż aniec z muszelek, opleciony na sczerniałej od kurzu gał ą zce korala. Dwie

du ż e rycerskie ostrogi i siodło zwisały z innego haka, obok przybrudzonej odzie ż y, z której

fałdów wystawał gryf gitary wykwintnie inkrustowany mas ą perłow ą i ko ś ci ą słoniow ą .

Jedyna pogi ę ta struna, niemy ś wiadek dawnej ś wietno ś ci, mogła rozbrzmiewa ć współ-

czesnemu pokoleniu zaledwie echem minionych harmonii. Buty wojskowe poniewierały si ę

na podłodze obok gitary, naprzeciw wisiały kasak i surdut z ubiegłego wieku, pełne dziur i

plam. Trójgraniasty kapelusz nało ż ony był na dzban, który zast ę pował mu głow ę , a niefore-

mna lampka oliwna w kształcie sakralnego ś wiecznika plamiła resztkami swojej ś wieckiej

oliwy kl ę cznik — istne dzieło sztuki — obecnie ju ż tak zniszczony, ż e ledwie pozwalał si ę

domy ś la ć swojego kształtu. Na pobliskiej ś cianie wisiał zegar, który stan ą ł przed pi ęć dziesi ę -

ciu laty; jego werk był teraz kwater ą główn ą paj ą ków. Olbrzymie ci ęż arki ołowiane, które

spadły z hukiem przed dwudziestu pi ę ciu tysi ą cami nocy, uszkodziły taboret. Gliniany dzban

i Dzieci ą tko Jezus le ż ały na podłodze nieruchomo i majestatycznie niczym dwa meteoryty.

Ten, kto wchodził do owego wn ę trza, nie mógł si ę oprze ć zdumieniu. Sk ą pe ś wiatło

lampy wywoływało najdziwniejsze efekty. Oprócz przedmiotów, które opisali ś my, znajdowa-

ło si ę tam bez liku naczy ń o najbardziej skomplikowanych i przedziwnych kształtach. Alem-

biki, które przypominały szklane w ęż e, ukazywały swoje spirale na tle olbrzymich brzucha-

tych retort, stale podgrzewanych na ogniu. L ś niła odbitym ś wiatłem tarcza elektrycznej ma-

chiny i cały ten aparat przera ż ał stale jakimi ś nieprzyjemnymi efektami. Głuchy szum płomie-

nia na palenisku, trzask płon ą cych w ę gielków, podobny do dalekiej wibracji tajemniczego

instrumentu, zapach kwasów, emanacja gazów, astmatyczna zadyszka miecha, który działał z

trudem i niepewnie niczym chore płuca, wszystko to budziło u widza trwog ę i uporczywe

wra ż enie czego ś przykrego, trudnego do opisania.

Kiedy pisz ą cy te słowa miał zaszczyt dosta ć si ę do gabinetu czy laboratorium doktora

Anzelma, zdumienie jego nie miało granic, i zmuszony jest wyzna ć , ż e poczuł jednocze ś nie

wielkie przera ż enie, łagodzone jedynie my ś l ą , ż e człowiek ów był najbardziej ż yczliwym i

bezbronnym spo ś ród wszystkich istot ludzkich. Ponadto czy znalazłby si ę kto ś , kto by stwier-

dził z całym przekonaniem, ż e doktor Anzelm jest czarnoksi ęż nikiem i wyznawc ą której ś z

diabelskich sztuk staro ż ytno ś ci? W ą tpliwe czy ktokolwiek brał na serio jego prace; raczej

miano go w okolicy za pomylonego ni ż za jakiego ś m ę drca, przynajmniej w potocznym tego

słowa znaczeniu. On jednakowo ż po ś wi ę cał si ę bez reszty swoim nieustannym zaj ę ciom, w

których nigdy nie osi ą gn ą ł ż adnego rezultatu. S ą dz ą c jednak po powadze, z jak ą rozdmuchi-

wał ż ar, i niespokojnej trosce, z jak ą ś ledził zielone i czerwone płyny kr ążą ce w szklanych

alembikach, dzier ż ył w swych r ę kach jakie ś wielkie i transcendentalne problemy.

Upodobanie do chemii było u niego czym ś nowym; jeszcze do niedawna nie poci ą gały

jego my ś li ani zioła lecznicze, ani zwi ą zki chemiczne. Wi ę ksz ą cz ęść swojego czasu po ś wi ę -

cał prawie zawsze lekturze wszelkiego rodzaju dzieł, chyba ż e kto ś niedyskretny, szukaj ą c

towarzystwa, przyszedł posłucha ć jego barwnych opowiada ń , które zmuszały do podziwu

błyskotliwo ś ci ą i górnolotno ś ci ą imaginacji. Rozmowa z doktorem Anzelmem kr ąż yła zawsze

wokół wydarze ń jego ż ycia, do których odwoływał si ę przy ka ż dej okazji. Nigdy nie dał si ę

prosi ć , a jego opowie ś ci były tak niezwykłe, ż e wielu było przekonanych, i ż jest to czysta

fantazja. Wspominaj ą c swoj ą przeszło ść , przypatrywał si ę tym wszystkim rzeczom, które

zgromadził, i ś miał si ę z łagodnym smutkiem mówi ą c:

— Ja te ż byłem młody, rycerski, byłem artyst ą , malarzem, muzykiem; du ż o podró ż owa-

łem, zdobywałem kobiety, ś cigano mnie, miałem pojedynki. Znałem ś wiat, kochałem ż ycie i

gardziłem nim. Kochałem i nienawidziłem.

Kiedy ś po takich słowach przyło ż ył swój ż ółty, chudy i sztywny palec do jedynej struny

gitary, która zadr ż ała w głuchej skardze, zrzucaj ą c przy tym drganiu cały kurz, jaki spokój

dwudziestu lat na niej zgromadził. On sam zamilkł pogr ąż aj ą c si ę w zadumie, wpatrzony

uporczywie w kr ąż enie czerwonej cieczy wewn ą trz szklanego w ą skiego naczynia, które prze-

mieszczało z jednego zbiornika do drugiego t ę delikatn ą materi ę .

W owych chwilach ciszy, m ą conych jedynie przez delikatne dr ż enie struny, szum pło-

mienia i te niezrozumiałe i uroczyste odgłosy całego tajemniczego miejsca, najwi ę ksze prze-

ra ż enie budziły we mnie poszczególne przedmioty mieszkania uczonego. Wydawało mi si ę ,

ż e to wszystko ż yje i nabiera ruchu; ż e kasak si ę porusza, jak gdyby jego fałdy okrywały cia-

ło, jakby r ę kawy miały wewn ą trz r ę ce. Zdawało mi si ę te ż , jakoby trójgraniasty kapelusz kr ę -

cił si ę raz w jedn ą , raz w drug ą stron ę , zale ż nie od woli i humoru dzbana, który go podtrzy-

mywał; zdawało mi si ę , ż e buty spinaj ą ostrogami kl ę cznik, a muszle uderzaj ą jedna o drug ą ,

niby kastaniety przymocowane do palców jakiej ś andaluzyjskiej dłoni. Ż e szkielet ziewa i ż e

kociołek spadł mu na oczy, przechylaj ą c si ę na bakier, i ż by mu nada ć figlarny wygl ą d. Wyda-

wało mi si ę , ż e widz ę , jak szkielet wysuwa lew ą nog ę jak kto ś , kto zaczyna ta ń czy ć , i jak

opiera dłonie na szerokim na dwa palce pasie.

Wydawało mi si ę te ż , ż e zegar idzie, z po ś piechem i pilno ś ci ą instrumentu chc ą cego

przebiec w ci ą gu minut całe lata, nagromadzone, rzec by mo ż na, wskazówka po wskazówce,

kółeczko po kółeczku; zewsz ą d słyszałem tik-tak i zdawało mi si ę , ż e widz ę kołysanie si ę wa-

hadła wymierzaj ą cego to z tej, to z tamtej strony uderzenia wszystkim wypchanym ptakom,

które usiłowały poderwa ć si ę do lotu poruszaj ą c z wysiłkiem rzadkimi piórami swoich popsu-

tych skrzydeł, i wreszcie w owym tumulcie zacz ą łem odnosi ć wra ż enie, jakoby i Chrystus

wysuwał ramiona i szyj ę , przeci ą gaj ą c si ę z wyrazem najwy ż szego znu ż enia.

Zapoznajmy si ę z osob ą don Anzelma.

Wydawa ć si ę mo ż e, ż e jest on typem troch ę niezwykłym, z tych które si ę spotyka raczej

w sztucznym ś wiecie powie ś ci i teatru ni ż na scenie ż ycia, gdzie wszyscy tworzymy ten wie-

lki tłum, który dzi ś si ę nam wydaje bezwzgl ę dnie pospolity i by ć mo ż e taki jest. Don Anzelm,

przedstawiony w tej niezwykłej scenerii, któr ą opisali ś my, po ś ród najprzedziwniejszych

przedmiotów i rupieci, z tymi ś redniowiecznymi przyrz ą dami czarowników albo poszukiwa-

czy kamienia filozoficznego, powinien si ę okaza ć indywiduum całkowicie obcym współcze-

snej społeczno ś ci, ż yj ą cym w ś wiecie iluzji, iluzji bez znaczenia i po ż ytku, a nie wiernym

obrazem naszego bli ź niego. Wszystkie te przekonania rozwiej ą si ę jak dym, kiedy czytelnik

si ę dowie, ż e doktor Anzelm był m ęż czyzn ą o wygl ą dzie tak mało romantycznym, tak typo-

wym dla naszych czasów i okolic, ż e nikt nie zwróciłby na niego uwagi, gdyby nie stał si ę

znany dzi ę ki swoim nie widywanym tutaj dziwactwom i ś mieszno ś ciom wskutek swego bez-

ładnego, chaotycznego sposobu mówienia.

Był ju ż stary, zniszczony, chudy i jakby chorowity. Raczej niedu ż y ni ż wysoki, o twa-

rzy, która nie pozwala odró ż ni ć si ę w tłumie, je ś li jej si ę nie przypatrzy ć ze szczególn ą docie-

kliwo ś ci ą . Lecz kiedy mówił, wida ć było na jego obliczu ś lady niepospolitej ż ywo ś ci. Małe i

zapadni ę te oczka miały wtedy wiele blasku, a usta, nadzwyczaj ruchliwe, posługiwały si ę

systemem znaków bardziej zró ż nicowanych i wyrazistych ni ż jamo słowo. Utykał na jedn ą

nog ę — nie wiadomo dlaczego — i jego lewa r ę ka była lekko sztywna; głos miał bardzo ostry

i chrapliwy. Chodził zawsze prosto, nie zbaczaj ą c z raz obranego kierunku, i tak pogr ąż ony w

my ś lach, ż e zderzał si ę ze wszystkimi. Wydawało si ę , ż e tkwi w nim jaka ś uporczywa my ś l,

która nie daje mu wytchnienia i nie pozwala skierowa ć uwagi na cokolwiek innego. Gdy

szedł, wida ć było, jak wpada w podniecenie, zmienia si ę na twarzy, gestykuluje i robi ró ż ne

miny, niczym kto ś , kto prowadzi ż yw ą rozmow ę z niewidzialnymi interlokutorami. Rozmowa

z samym sob ą była dla niego wi ę cej ni ż zwyczajem, była nieustann ą czynno ś ci ą , za ś jego ż y-

cie — monologiem bez ko ń ca.

Nie zwracał na siebie uwagi ubraniem, tutaj gdzie na ulicach trwa stała wystawa ś mie-

szno ś ci. Czy jego surdut był przedmiotem zainteresowa ń z przyczyny nadmiernie szerokich

klap, l ś ni ą cych od tłuszczu i pi ę tnastu lat noszenia, nie znajdujemy na to ż adnego dowodu u

kronikarzy traktuj ą cych o tym nadzwyczajnym człowieku, jak równie ż ż adnych danych, które

wskazywałyby, i ż publiczno ść zwracała uwag ę na rozmiary jego kamizelki, zdolnej zmie ś ci ć

czterech doktorów, lub na rzadko spotykany fason jego krawata, który czasem — zjawisko

cz ę ste u wielu uczonych i wszystkich tych, którzy maj ą zwyczaj mówi ć do siebie — przekr ę -

cał mu si ę tak, ż e w ę zeł znajdował si ę na karku.

Jego zwyczaje były przykładem prostoty i czysto ś ci: jadł mało, pił jeszcze mniej i nie

sypiał za wiele. W swoich snach, podczas tych nielicznych godzin swobody, jakie dawała mu

jego imaginacja, równie ż nie zaznawał spokoju, tyle ż ś ni ą c we ś nie, co na jawie. Wi ę ksz ą

cz ęść swojego czasu po ś wi ę cał zaj ę ciom naukowym, z których, to prawda, nie miał nigdy

ż adnego po ż ytku, i owszem, wikłał si ę jeszcze bardziej w zam ę t chybionych pomysłów, jakie

kł ę biły mu si ę w głowie.

Ż ył z pewnej skromnej renty, któr ą dostawał nie wiadomo sk ą d i z wyprzeda ż y resztek

swojej fortuny. Przypominał — ż eby podsumowa ć to, co ś my o nim dot ą d powiedzieli —

jednego z tych anachoretów, którzy si ę unicestwiaj ą jako ofiary swojej ż arliwo ś ci, uducho-

wiaj ą si ę , trac ą c stopniowo nawet wygl ą d zwykłych ludzi, i ko ń cz ą jako członkowie rodziny

pomyle ń ców, którzy nie na wiele si ę przydaj ą , a je ś li do czego ś słu żą , to głównie jako po-

ś miewisko dla pró ż niaków. Lubił opowiada ć ; to był jego zwyczaj, jego temperament, jego

ż ywioł. Kiedy mówił o czym ś , był sob ą , doktorem Anzelmem, prawdziwym, jak najbardziej

prawdziwym. Jego opowiadania, cho ć oparte na wydarzeniach z ż ycia, były na ogół podobne

do nadprzyrodzonych i ba ś niowych przedsi ę wzi ęć bł ę dnych rycerzy, którym lot jego fantazji

przydawał cudowno ś ci. Opowiadaj ą c te historie, zawsze odnosz ą ce si ę do jakiego ś własnego

prze ż ycia, posługiwał si ę najbardziej wyszukanymi ś rodkami retorycznymi i dygresjami,

ś wiadcz ą cymi o wielkiej erudycji, którymi sypał obficie i z wielk ą swobod ą . Jego stylowi nie

brakowało znamion sztuki, i chocia ż mo ż na mu było zarzuci ć rozwlekło ść , to jednak nie

mo ż na było odmówi ć ż ywo ś ci i malowniczo ś ci.

Czytelnik gotów pomy ś le ć , ż e mamy do czynienia z jakim ś pot ę pionym przez krytyk ę

literatem, pozbawionym łask publiczno ś ci, jednym z tych, którzy oddaj ą swoje ż ycie nudzie i

n ę dzy, niezdolni, aby wprz ę gn ąć si ę w słu ż b ę sztuki i pełnej rozkoszy sławy. Nie, doktor

Anzelm nie był literatem, nikt nawet nie wie, czy spod jego pióra wyszło kiedykolwiek co ś

Benito Perez Galdos - Zjawa.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: