Grzegorz Rąkowski - Smak Kresów 1. Wśród jezior i mszarów Wileńszczyzny (2000).pdf - ♦ 08 KRESY (buttergirl) - megur

Grzegorz Rąkowski

WŚRÓD JEZIOR i MSZARÓW WILEŃSZCZYZNY

OFICYNA WYDAWNICZA "REWASZ" WARSZAWA 2000

Wydawca: Oficyna Wydawnicza "Rewasz", 05-800 Pruszków, ul. Dobra 5 m. 36

Tel./fax: (0-22) 7282787, tel.: 7587371

Adres do korespondencji: skr. poczt. 174, 05-800 Pruszków

E-mail: rewasz@medianet.pl

Strona internetowa: www.medianet.pl/~rewasz/

Książka wydana dzięki pomocy finansowej Stowarzyszenia Wspólnota Polska

Opracowanie redakcyjne i kartograficzne: Paweł Luboński

Rysunki: Krystyna Antoniak

Ilustracje na str. 18, 31, 76, 97, 116, 140, 143, 161, 223, 231 (dln.), 236, 246, 257, 261, 310-za

publikacjami białoruskimi

Zdjęcia:

str. 186, 204, 205 - ze zbiorów Krzysztofa Łopacińskiego

str. 96, 256, 324, 333, 339, 343 - archiwum -

pozostałe - Grzegorz Rąkowski

Zdjęcie na l stronie okładki: Krajobraz północnej Wileńszczyzny (fot. Grzegorz Rąkowski)

Zdjęcie na IV stronie okładki: Kościół parafialny w Głębokiern (fot. Grzegorz Rąkowski)

Diapozytywy: Zjednoczone Słoneczniki, Warszawa Druk: Orthdruk, Białystok

Tam był nasz dom i olszyny, '

Cerkiewka stara i młyny,

l bzy w liliowej poświecie,

O których pieśni mówiły,

Że najpiękniejsze są w świecie -

Bo były. \-<

Jam - tajemnicze moczary r^ ''

l cmentarz, przy nim dąb stary,

l napolioński gościniec, •-

Zarosły czasu wikliną,

Mówiono o nim, że płynie,

Bo płynął...

Poeci przeszli tamtędy, l-

Zmienili ziemię w legendy, "

Gdzie spojrzeć, tam wschodzą słowht

Gdzie dotknąć, tam harfa jęknie,

O moja ziemio widmowa,

Śnij pięknie. (...)

Można mnie stamtąd wyrzucić, Można mi kazać nie wrócić, Można mnie z żywych wymazać,

Wygnać, przepędzić za płoty, Ale jak można zakazać Tęsknoty?

Stanisław Baliński

ISBN 83-85557-70-9

Spis treści

Od autora ....................................... 11

1. Brasław i Brasławszczyzna - kresy Kresów ....... 19

Smak zakazanego owocu • Brasław nie sprawia zawodu • W walce o rękę pięknej Drywy • By

ziemie litewskie rozszerzyć... • Ostatni sejmik powiatowy • Efemeryczne województwo •

Park Narodowy "Jeziora "i Brasławskie" • Goście z dalekiej północy • Brasławski "wulkan"

• Niestrudzony historyk Brasławszczyzny • Świątynie u stóp wzgórza • Brasławska Ucieczka

Grzeszników • Polska ekspansja na litewsko-ruskim ,_'~" pograniczu • Czy to prawdziwi Polacy?

• Pod jarzmem dwóch okupantów

• Aby zachować wiarę i tożsamość • Młodzi nie rozmawiają już po polsku

• Brasławska cerkiew • Kolonia urzędnicza • Muzea • Nad jeziorem Biereże

2. Do siedziby Diabła Północy ...................... 41

Brzegiem jeziora Drywiaty • Początki kariery Belmontu • Królewska

afera miłosna • Hrabia Manuzzi w akcji • Wierni słudzy caratu •

Burdy Diabła Północy • Świetność belmonckiej siedziby • Dziwactwa

państwa Manuzzich • Szkielet pałacu patrzy na zachód różany... • Koniec

Belmontu • W zdziczałym parku • Na skraju Puszczy Bełmonckiej •

Młodsza siostra Białowieży • Krwawe czyny "Świętej Trójcy" • Bitwa

pod Marcebolinem • Dalsze losy oddziału "Wawrzeckiego" • "Kawo-że

wy saboj priedstawliajetie?" • "Sojusznicza współpraca" z Sowietami •

Wracamy do Brasławia >'-

3. W Opsie i Dryświatach .......................... 61

Nieszczęśliwe małżeństwo pięknej Jadwigi • Gotowano się do walki zaciętej... • Ciąg krwawych

wydarzeń • Kochanek na najwyższym szczeblu

• Rok 1792 w Opsie • Perypetie majątkowe Platerów • Pałac szczęśliwie zachowany • Pod

Napoleońskim Dębem • Wałka o kościół • Starostwo o egzotycznej nazwie • Wileński renegat i jego

potomek • Rozmowa z doktorem Pelikanem • Vis a vis elektrowni atomowej • Zamek królowej

Bony • "Czara z malachitu otoczona szmaragdem łąk" • Dryświaty i ich świątynie • Kołchozowa

energetyka • Kościuszkowski brygadier na Kamczatce

4. Widzę - kresowy tygiel narodów ................ 81

W wirze walk o niepodległość • Nadgorliwy rabin • Staroobrzędowcy przeciwko powstańcom •

Wzloty i upadki rodu Pisanich • "Każdy kąt

8 Spis treści

tchnie staropolskim obyczajem" • Pięć narodów, pięć wyznań... • Krótka etnogeneza

Brasławszczyzny • Raskolnicy • Przybywają Tatarzy • W Zaułku Tatarskim • Dziwna wojna pod

Widzami • Okres międzywojenny

• Co zostało z widzkiej "wieży Babel"? • Neogotycki magazyn lnu • Grób naczelnika • Wawrzeccy •

Widzkie uzdrowisko • Dwór w Widzach Łowczyńskich • Przy dawnym trakcie pocztowym

5. Wielkie Jeziora Brasławskie .................... 101

Nad jeziorem Strusto • Jeden z najpiękniejszych widoków • Plaże niczym na tropikalnej wyspie •

Molenna w Bułowiszkach • Kraina mewy srebrzystej • Wśród nadbrzeżnych pagórków •

Horodyszcze • Białe noce nad jeziorem Snudy • Galeria rzeźb w ogródku • Monumentalna

świątynia w Slobódce • Pasma zielonego lądu i błękitnych wód

• Zawierz - resztki wspaniałej siedziby • Grodzisko nad jeziorem Nie-śpisz • Monaster na wyspie •

Krewcy bazylianie • Legenda Matki Bożej Monasterskiej

6. Druja - sen o minionej świetności .............. 119

Stara Druja i nowy Sapieżyn • Czasy rozkwitu, czasy upadku • Perypetie majątkowe Sapiehów •

Druja w ręku Miłoszów • Dwie linie rodu • Życie pozagrobowe Eugeniusza Miłosza • Krach

gospodarki pana Józefa

• Pożegnanie dziedziczki • Miłoszowskie groby w Idołcie • Marzenia o drugiej Gdyni • Nędza i

rozpacz czy barwy życia? • Tamci nie wrócili, ci tej ziemi nie pokochali... • Zespół bernardyński •

Burzliwe losy świątyni • Dmjskie gimnazjum • Miasto rozśpiewane • "Mamy w niedzielę

wypełnione wszystkie ławki" • Ostatnia z drujskich cerkwi...

• ...I ruiny pozostałych • Dwór Sapiehów i Miłoszów • Słynny kamień Borysa • 'Kierunek -

Przebrodzie

7. Ikaźń, Przebrodzie, Miory ...................... 142

Twierdza na pograniczu • "Ludność rzuciła się na bolszewików..." • Błogosławieni z Ikaźni •

Rybacy w roli saperów • Miasto z dziesięcioma domami • Niepokorni unici z Przebrodzia • W

ostępach Bagna Mech

• Dwór w Zabłociu • Co padło łupem Francuzów? • Dmochowski - rzeźbiarz i powstaniec • Turyści

wzbudzają sensację • Siedziba Mirskich w Kamienpolu • Skromna historia Mior • Na miorskim

jarmarku • Socjalistyczny rozwój • Okazała neogotycka świątynia

8. Na końcu świata - Dzisna ..................... 159

Przegląd wojsk Rzeczypospolitej • Batory pod Połockiem • Powstanie listopadowe w Dziśnie •

"Każdy ubrany i uzbrojony, jak mógł..." • Przygody w hoteliku Kaca • 17 września 1939 roku •

Bolszewicy byli silniejsi... • Spacer ulicami Dzisny • Kościół, który irytował Wodza Rewolucji •

Fabryka odzieżowa w synagodze • Dzielnica cmentarzy i dzielnica sadów • Wdzięczność poety

9. Tajemnice Bagna Jelnia ........................ 172

Ewenement wśród bagien Białorusi • Tundra na Wileńszczyźnie • Polowanie na pardwy • Ścieżką

przez mszar • Upiorny las uschniętych brzóz • Niesamowite jezioro Jelnia • Mini-pojezierze na

bagnie

Spis treści . . . . 180

10. Saga rodu Łopacińskich ....................

Polska szlachta rodem z... Chorwacji • Zabytki Hermanowicz • Pałac Szyrynów • Stolica "z

awansu" • Dzieje Szarkowszczyzny • Bezkresne kołchozowe pola • W alejach lipowych Annodworu

• Dziedzice Anno-dworu i Tadulina • Przedsiębiorczy hrabia Sergiusz • Nieoczekiwany ślub pięknej

Eweliny • Życie codzienne Annodworu • "Ślicznie wygląda ogród w świetle księżyca..." • Z

Łopacińskimi przez stulecia • Wilhelm z Tadulina - nieuchwytny powstaniec • Przygoda "lwa

salonowego" • Brasławska Arka Noego • Pod opieką Feliksa Edmundowicza • Ostatnie ślady

Łopacińskich • Panicz wrócił!

11. W Głębokiem i okolicach ...................... 200

Mosarz - wszędzie widać rękę gospodarza • Ośrodek kultu św. Justyna • Rezydencja Brzostowskich

• Sztukaterie niewiele mające równych • Do naszych czasów nie pozostał ślad... • Kościół w

Udziale • Zenowiczo-wie z Głębokiego • Dobrodziej kościołów i klasztorów • Jedno z naj-

świetniejszych zwycięstw Czarnieckiego • Szlachetny postępek hrabiego Brzostowskiego • Wizje

"małego kaprala" • "Wieszadeł" w Głębokiem • W bojach z bolszewikami • Niedzielny kiermasz •

Ponura sława bere-zweckiego klasztoru • Droga śmierci • Straszny koniec "ewakuacji" • Zagłada

kościoła w Berezweczu • Sławni obywatele Głębokiego • Autor Kariery Nikodema Dyzmy • Rynek

sprawia przygnębiające wrażenie • Muzeum • Zespół pokarmelicki • Tu kwaterował Napoleon •

Kościół parafialny • Berezweckie pamiątki • Cmentarz Kopciówka

12. Tyzenhauzowskie Postawy .................... 228

Duniłowicze • "Kmicic" w akcji • Szlakiem Stefana Batorego • Początki Postaw • "Porządnemi

domami zamurował rynek..." • Świątynia nad brzegiem stawu • Dzieło podskarbiego Tyzenhauza •

Pałac w Postawach

• "Zegar o ciężkich wagach wydzwaniał godziny..." • Ornitologiczna kolekcja pana Konstantego •

Pożegnanie z Postawami

13. Stary i Nowy Miadzioł ........................ 241

Pograniczna warownia księstwa połockiego • "Zaszeptane masło" tatarskiego czarownika • Dzieje

dwóch Miadziołów • Pokarmelicki kościół

• Pozostałości miadziolskiego zamku • Legenda jeziora Batoryn

14. Kresowe morze - Narocz ..................... 248

Gigantyczne błękitne serce • Naroczański Park Narodowy • Pierwszy partyzant Wileńszczyzny •

"Kmicic" wyrusza w teren • Geneza radzieckiej partyzantki • Marków - kolega z seminarium • Do

nowego obozowiska

• Pozory przyjaźni • Zdradzieckie zagranie Markowa • Słowo honoru radzieckiego oficera •

Mściciel • Tragiczny los "Łupaszki" • Brzegiem Naroczy • Przygoda mistrza Bułhaka • Katowicki

cmentarz • "Zlały się końce widnokręgu..." • Siedlisko przyrodzonego piękna • Ostrów

• zaduma nad minioną świetnością • Dwie mile jazdy samym brzegiem jeziora... • Kobylnik vel

Narocz • Udana akcja partyzantów "Kmicica"

• Autobus rusza dalej

10 Spis treści

15. W krainie Błękitnych Jezior ................... 272

Kościół w Konstantynowie • Spotkanie na plebanii • Romantyczna podróż ciuchcią • "Olszew nie

jest zwyczajnym dworem..." • Pokolenia Chomińskich • Koncept pana wojewody • Minione

bogactwa olszew-skiej rezydencji • Bezcenny Kodeks Olszewski • Białoruska Szwajcaria

• W głąb rezerwatu • Hłubel, Hłubelek, Jęczmionek... • Przysiółek na "przełęczy" • Techniki

budowlane pradziadów • Majątek Komarowsz-czyzna • Z Lisem w herbie • W cienistych alejach

16. Świr i Jezioro Świrskie ........................ 290

"Ma ono podobieństwo do wielkiej rzeki..." • Książąt Świrskich wielkość i upadek • Gdzie król

Batory wydawał manifesty • Montownia traktorów w świątyni • Krzyż wrócił do kościoła... • Tu

stał zamek Dowmonta

• Wycieczka wokół jeziora • "Rzemiennym dyszlem" • Świr Laskow-ski • "Śliczny był domek

bólkowski..." • Karmelici w Zaświrzu • Gniazdo rodu Szemiothów • Uczta na cześć księcia "Panie

Kochanku" • "Sztob w hetoj chaty licha nie znaty!" • Szaleństwo młodego dziedzica • Kolebka

Szostakowiczów • Otwarty dom Sulistrowskich • Karłowiczo-wie w Wiszniewie • Pamiętniki

Gabrieli Puzyniny • Ośrodek kultury w Dobrowlanach • Kolekcja hrabiego Gunthera • Zamykamy

krąg

17. Jeziora Soroczańskie i wileńska puszcza ........ 313

Sznur błękitnych korali • W sercu wileńskich lasów • Puszcza kusiła... • "Ach, co to były za

drzewa!" • Wdniuponowy • Zwierzęcy bohaterowie Tytusa Karpowicza • Ludzie lasu • Fantazje

starego Łowcy • Zostały nazwy na mapie • Bitwa pod Worzianami • "Łupaszka" kontra Sowieci

• Zalayas

18. Piłsudczyzna ................................ 327

Przodkowie Marszałka • Zułowskie gospodarstwo • Redaktorzy "Gołębia Zułowskiego" • Wielki

pożar • "W rodzonej stronie to i wiatr pachnie..."

• Miejsce pamięci narodowej • Zułowski rezerwat historyczny • Co pozostało w Zułowie? • Na

miejscu dworu - silosy na kiszonkę • Ocalał Dąb Piłsudskiego! • Sławny Józef, zapomniany

Bronisław • BratPiłsud-skiego spiskuje z bratem Lenina • Wśród Ajnów na Sachalinie • Nagrania

odkryte na strychu w Zakopanem • Kaplica grobowa Michałowskich • Przygoda nad jeziorem

Piorun • Powiewiórka • "Niemowlę płci męskiej imieniem Józef..." • "Mocno ochotni są do

hultajstwa..." • Na cmentarzu parafialnym • Błędne spojrzenie Napoleona • Akcja w Bezdanach •

Rozsmakowaliśmy się w Kresach...

Literatura ....................................... 351

Skorowidz nazwisk .............................. 355

Skorowidz nazw geograficznych ..................

363

Od autora

resami interesowałem się "od zawsze". Od najwcześniejszych lat pochłaniałem z wypiekami na

policzkach liczne dzieła naszej literatury o akcji toczącej się na Ziemiach Wschodnich. Do moich

ulubionych lektur należały Ballady i romanse oraz Pan Tadeusz Mickiewicza, Nad Me-mnem

Orzeszkowej, niemal cała Rodziewiczówna, Wańko-wicz, no i oczywiście sienkiewiczowska

Trylogia. Powieści Józefa Weyssenhoffa, Włodzimierza Korsaka, opowiadania Juliana Ejsmonda,

wileńska saga Pieśń puszczy Tytusa Karpowicza i wszelkie inne myśliwskie opowieści z Kresów

rozpalały moją wyobraźnię. Później doszła jeszcze przebogata literatura pamiętnikarska,

wspomnieniowa, eseistyczna i historyczna. Sięgając także po wydawnictwa przedwojenne,

emigracyjne i drugoobiegowe (PRL-owskie oficyny wydawnicze dawkowały tę tematykę bardzo

ostrożnie, aby nie drażnić "wielkiego brata"), odkrywałem kolejnych "kresowych" autorów, takich

jak Czesław Miłosz, Sergiusz Piasecki, Józef Mackiewicz, Franciszek Wysłouch, Michał

Pawlikowski, Florian Czarnyszewicz i wielu innych. W zestawieniu z szarą rzeczywistością

zunifikowanego narodowo i wyznaniowe PRL-u odkrywany w tych książkach obraz Ziem

Wschodnich - mieszanka współistniejących ze sobą najróżniejszych nacji, religii i kultur, życie

zanurzonych w wiekowej tradycji rezydencji magnackich, sielskich dworów, zaścianków i wsi,

postacie kresowych oryginałów, miejsca historycznych bitew i innych ważnych wydarzeń,

wspaniała, dziewicza przyroda, egzotyczne krajobrazy - wydawał się niezwykle barwny i zauroczył

mnie bez reszty.

12 Od autora

Od autora 13|

Gromadząc książki i wszelkie inne materiały dotyczące interesujących mnie terenów, jeszcze przed

boomem literatury kresowej, jaki przyniosło powstanie III Rzeczypospolitej, zdołałem zgromadzić

pokaźne "archiwum wschodnie". Bardzo ważnym jego elementem były mapy. W latach

osiemdziesiątych skompletowałem kserograficzne odbitki map w skali l: 100 000, wydanych w

okresie międzywojennym przez Wojskowy Instytut Geograficzny, obejmujące całość ziem II

Rzeczypospolitej położonych na wschód od naszej obecnej granicy. Dzięki temu, czytając o

Kresach, mogłem precyzyjnie lokalizować miejsca akcji poszczególnych powieści czy wspomnień.

Mogłem też, wodząc palcem po mapie, odbywać fascynujące, wspomagane wyobraźnią i

reminiscencjami z przeczytanej literatury wędrówki po rozległych puszczach i bagnach lub

brzegami ogromnych jezior i sławnych kresowych rzek, mogłem odwiedzać historyczne miasta i

ziemiańskie rezydencje, napawać się egzotyką kresowych nazw. O realnych podróżach na Kresy w

tamtych latach można było tylko pomarzyć. Kiedy więc, dość niespodziewanie, zachwiało się

radzieckie imperium i pojawiła się szansa wyjazdu na ów na poły mityczny Wschód - natychmiast

ją wykorzystałem.

W niektórych kręgach panuje opinia, że dawne Kresy to tylko mit, że kresowa Arkadia nigdy nie

istniała, a jeśli nawet istniała - to została rozjechana walcem historii i dziś nie pozostał po niej

nawet ślad, nie ma więc potrzeby ani sensu zajmować się obecnie tymi terenami. Nigdy nie zgodzę

się z takimi poglądami. Kresy istnieją w naszych sercach, z nich wyrasta zrąb naszej

ogólnonarodowej kultury, z nimi nierozerwalnie wiąże się nasza historia. Po kilkudziesięciu latach

wymuszonego zapomnienia mamy wręcz obowiązek przywrócenia tych terenów naszej zbiorowej

pamięci. Nawet więc, gdyby rzeczywiście na Wschodzie nie pozostał żaden materialny ślad dawnej,

wielokulturowej i wieloetnicz-nej Rzeczypospolitej, to i tak wizyta na tych ziemiach będzie dla

Polaka źródłem ogromnych wzruszeń. A przecież mimo

zawieruch dziejowych pozostało zdumiewająco wiele. By się jednak o tym przekonać, trzeba tam

pojechać.

Niniejsza książka jest opowieścią w stylu wcześniejszej Polski egzotycznej, w której opisałem

nasze obecne wschodnie pogranicze. Nie powinna więc sprawić zawodu tym wszystkim, którym

spodobała się formuła, łącząca przewodnik turystyczny z gawędą historyczno-krajoznawczą. Tym

razem będzie to może mniej przewodnik, a bardziej gawęda z licznymi rodzynkami ciekawostek i

cytatów oraz elementami współczesnego reportażu z rzeczywiście odbytej wyprawy turystycznej.

Ci, którzy zdecydują się odwiedzić opisywane tereny, znajdą tu jednak także szczegółowe

informacje o najważniejszych zabytkach i innych atrakcjach krajoznawczych, a w ich lokalizacji

pomogą liczne mapki i planiki.

Grzegorz Rąkowski - Smak Kresów 1. Wśród jezior i mszarów Wileńszczyzny (2000).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: