HELENA KRUK

Wybór literatury

do zabaw

i zajęć

w przedszkolu

z komentarzem metodycznym

Wydanie trzecie

WARSZAWA 1990

WYDAWNICTWA SZKOLNE I PEDAGOGICZNE

WPROWADZENIE

Literatura piękna opowiadana i recytowana, proza i poezja, opowiadanie realisty­czne, baśń i bajka — wiążą się ściśle z wychowaniem przedszkolnym, jak leż w ogóle z wychowaniem człowieka.

Ten bardzo stary i od niepamiętnych czasów stosowany sposób wzbogacania wiedzy, rozszerzania i intensyfikacji przeżyć oraz doświadczeń stal się poprzez książki i czasopisma dla dzieci coraz bardziej powszechny i doceniany nie tylko w przedszkolach i innych instytucjach wychowania, ale także w rodzinach i w indy­widualnych kontaktach dorosłych i dzieci, starszych z młodszymi.

W przedszkolu trudno wyobrazić sobie dobrą pracę bez literatury dla dzieci. Pisarze i poeci stali się sojusznikami, doradcami, inspiratorami myślenia, przeżywa­nia, uczuć i działania, najlepszymi przyjaciółmi dzieci i ich nauczycieli.

Świat kreowany przez pisarza, poetę i artystę plastyka wzbogaca i rozszerza pracę przedszkola, przenika zabawy i zajęcia przedszkolaków, ukazuje im nowe barwy rzeczy już znanych, wprowadza w świat, porusza wyobraźnię, budzi uczucia, pokazuje, co dobre, zachęca i podsuwa pomysły do działania. Nie ma prawie dziedziny życia przedszkolnego, do której nie mogłaby przemknąć książka —- myśl, uczucie, talent pisarza i ilustratora

Z dwóch form wyrazu, jakimi przemawia książka, tylko język graficzny, ilustra­cję odczytuje dziecko bezpośrednio, a i w tym często pomaga nauczycielka. Nato­miast tekst literacki poznaje dziecko pośrednio, poprzez opowiadanie, recytację, czasem czytanie nauczycielki. Dlatego też lak ważna jest jej rola w zapoznawaniu dzieci z literaturą'. Wszak nie tylko przekazuje ona dzieciom treści literackie, ale i dobiera je spośród innych, dostosowuje do aktualnie przezywanych przez swych wychowanków doświadczeń, ustala sposób, miejsce i czas wprowadzania tych treści. I choć obowiązują ją ogólne zasady i wskazania melodyczne oraz programo­we, jej wrażliwość na literaturę, stopień przygotowania i wreszcie sam materiał, jakim dysponuje, decydują o tym, co i jak będą przeżywały dzieci.

Niniejszy Wybór literatury do zabaw i zajęć w przedszkolu powinien pomóc nauczycielkom przedszkoli i innych placówek wychowania przedszkolnego w ich pracy z dziećmi. Może wszak być stale pod ręką. Opracowany na podstawie programu wychowania w przedszkolu i praktyki przedszkolnej, uwzględniający treści związane z pracą w ciągu całego roku, w wielu przypadkach uwolni nauczy­cielkę od uciążliwych nieraz poszukiwań potrzebnego materiału, zabierających jej czas, który może przeznaczyć na staranniejsze przygotowanie i opracowanie utwo­ru. Wybór... może okazać się szczególnie pomocny tym nauczycielkom, które dopiero wchodzą do zawodu lub pracują od niedawna i nic zgromadziły jeszcze potrzebnej im w pracy literatury dla dzieci.

Materiały zawarte w Wyborze... ułożone zostały według pór roku, począwszy od jesieni, kiedy po wakacyjnej przerwie większość placówek przedszkolnych roz­poczyna pracę. W obrębie tego podziału wyodrębnione zostały kolejno trzy grupy tematyczne utworów:

Pierwsza grupa tematyczna — to wiersze i opowiadania prozą na temat charakterystycznych dla danej pory roku zjawisk przyrodniczych, dostępnych i możliwych do obserwowania i przeżywania przez dzieci.

Druga grupa dotyczy działalności dzieci, ich zabaw i zajęć.

W tej grupie tematycznej jako osobny rozdział zostały podane utwory dla sześciolatków, wiążące się treścią z podejmowaną przez nich nauką czytania. • Akcentują one niektóre sprawy wychowawcze, wnoszą humor i odprężenie w za­jęcia dzieci.

Trzecia z kolei grupa uwzględnia szersze zjawiska społeczne o charakterze rodzinnym i lokalnym, ale także ogólnonarodowym i państwowym, wokół których przedszkole rozwija pracę wychowawczą. Dla przejrzystości związane są one z kalendarzem imprez oraz uroczystości, obchodzonych w przedszkolu wraz z całym społeczeństwem. Tematyka związana z uroczystościami narodowymi jest zawarta w ostatnim rozdziale pt. „Wszystko to Polska — Ojczyzną nasza".

Utwory w każdej z tych grup zostały podzielone według wieku dzieci, dla których są przeznaczone, to jest dla dzieci trzy- i czteroletnich oraz pięcio i sześcioletnich. Zarówno dla młodszych, jak i starszych przedszkolaków przewi­dziane są utwory o różnym stopniu trudności; wszak różne mogą być doświadcze­nia i poziom rozwoju dzieci w tej samej grupie wieku. Niektóre utwory —właśnie te trudniejsze o bogatszym słownictwie i bardziej złożonej treści są przeznaczone tylko do opowiadania bądź czytania przez nauczycielkę. Oczywiście podział ten nie jest obowiązujący. Nauczycielka, znając możliwości percepcyjne swych wychowan­ków, zawsze wybierze odpowiedni utwór, wyjaśni niezrozumiałe dla dzieci słowa i zwroty, w dalszej rozmowie omówi treść, pogłębi rozumienie i przeżycie utworu w innych zajęciach i zabawach. Do nauki na pamięć wybierze dla swych wychowan­ków tylko niektóre wiersze lub ich fragmenty.

Zamieszczony przed każdym rozdziałem komentarz metodyczny nie ma rów­nież obowiązującego charakteru. Proponuje różne zastosowania utworów w pracy wychowawczej, co ułatwi nauczycielce znalezienie pomysłów najbardziej dostoso­wanych do możliwości, warunków i potrzeb wychowanków. Zakłada on znajo­mość obowiązujących wskazań i zasad metodycznych pracy z książką, i nie powta­rza w zasadzie tego, co jest treścią innych publikacji oraz podręczników. Głównym jego założeniem jest zaakcentowanie możliwości rozwijania za pomocą literatury aktywności dzieci, skierowywania jej na treści poznawcze i uczuciowe, na wzboga­canie pracy wychowawczej przedszkola.

W książce przeważają utwory wierszowane, tych bowiem jest najwięcej w literaturze dla tego wieku. Wiele z nich ma charakter liryczny, wnosi w świat przeżyć dziecięcych akcenty autentycznej poezji, inne, zachowując poprawność formalną, odznaczają się walorami poznawczymi, społecznymi i moralnymi. Z pewnością nic zaspokoją wszystkich potrzeb przedszkola w tym względzie. Nauczycielka zawsze będzie szukać nowych materiałów, nowych pomysłów do pracy z dziećmi. Znajdzie je zarówno w stale rozwijającej się literaturze polskiej dla dzieci, jak i w najlepszych przekładach pozycji literatury obcej.

Jednobarwne winietki umieszczone przy poszczególnych rozdziałach oraz li­tworach mogą być nie tylko materiałem do dokonywania spostrzeżeń, ale również do odtwarzania w czasie zajęć plastycznych oraz innych, w których występują elementy porównywania, liczenia np. ilustrację przy utworze Czesława Janczarskie­go Wycieczka na Stare Miasto (str. 49) mogą dzieci porównać z własnymi spostrze­żeniami z wycieczki na staromiejską część swego miasta. Przypomnieć sobie cha­rakterystyczne cechy dawnego budownictwa: wąskie, niewysokie kamienice o gru­bych murach, spadziste dachy, podcienia, wykusze i in. Wiadomości te można; odtworzyć we własnych pracach plastycznych. Między innymi we wspólnie wy­konanej z pudelek i kolorowego papieru starówce, którą mogą wyeksponować w części przedszkola udostępnionej rodzicom, by mogli oni poznać prace dzieci i cieszyć się ich osiągnięciami. Ilustracji jest wiele i dotyczą różnych tematów. Dają nauczycielce możliwość odtworzenia ich w większych już rozmiarach w rysunku na tablicy lub w innej technice plastycznej. Jej zadaniem jest odpowiednie wyzyskanie ich dydaktycznych i estetycznych wartości.

JESIEŃ

1. JESIEŃ, JESIEŃ NA DWORZE

Za co lubimy jesień?

Za słodkie jeżyny w lesie,

za nitki babiego lata,

jarzębin czerwonych kiście,

żołędzie, szyszki, kasztany,

za rdzawe i złote liście.

Hanna Zdzitowiecka

Cieple promienie słońca wczesnej jesieni, złotej jesieni — jak często nazywamy słoneczny okres tej pory roku —1 zachęcają do wyjścia z dziećmi poza budynek przedszkola. Program wychowania w przedszkolu zaleca przebywanie na świeżym powietrzu maksymalną ilość czasu, wymagaj;; tego podstawowe zasady zdrowia i wychowania. Wprawdzie pobyt dzieci na dworze w pierwszych dniach, a nawet tygodniach roku szkolnego, ogranicza się do przedszkolnego ogródka, zwłaszcza, jeśli chodzi o dzieci młodsze i te, które pierwszy rok chodzą do przedszkola, to przecież i tu jesienna przyroda może odsłonić przed dziećmi swoje bogactwo i piękno.

W przydomowych ogrodach i ogródkach kwitnie jeszcze wiele gatunków kwia­tów. Cieszą oczy astry, cynie, nasturcje i nagietki, mieczyki, dalie, róże i wiele innych. W pokojach przedszkolnych stoją w wazonach przynoszone przez dzieci bukiety — zbierane przez nie, a może kupione w kwiaciarni czy od ulicznych sprzedawców. Nauczycielka ma możność zwrócenia uwagi dzieci na wygląd kwia­tów, zaznajomienie z ich charakterystyczną budową, nazwą, zwłaszcza tych naj­częściej spotykanych w otoczeniu.

Rosnące w pobliżu drzewa zmieniają swój wygląd, na wiciu z nich dojrzewają owoce i nasiona. Jest to przecież pora owocowania, obfitości i zbiorów, wysiłku przyrody i pracy ludzkiej. Przyjemne są wycieczki na wrzosowiska, wyprawy po kasztany, żołędzie, czerwonozłote, złotobrunatne, kolorowe liście, kanciaste orzeszki buku, skrzydlaki klonu i jaworu, liczne owoce i nasiona wielu roślin. Są one niezrównanym materiałem do spostrzeżeń, porównywania, segregowania, wy-

iniany wiadomości, a także różnych prac plastycznych; mają zastosowanie w wiciu zabawach, ćwiczeniach i zajęciach przedszkolaków.

Wiele jeszcze innych ciekawych rzeczy można się dowiedzieć, poznać i przeżyć po wyjściu poza budynek przedszkola.

Oto na polu rolnik orze ziemię przed nowym siewem. Gdzie indziej sieją zboża ozime. Znikają ścierniska. Ruch przy wykopkach ziemniaków, buraków cukro­wych, przy zbiorze fasoli, pomidorów, cebuli, wielu innych warzyw i roślin upraw­nych dojrzewających jesienią.

Ptaków jest jeszcze dużo, ale gromadzą się one przed odlotem na południe lub zatrzymują podczas swych wędrówek. Odlatują bociany, jaskółki i inne gatunki, ale wicie przecież zostaje. Dzieci mogą zobaczyć przylatujące do nas ze wschodu i północy kawki i gawrony, dające o sobie znać charakterystycznym krakaniem. Czasem uda się im zobaczyć na polu zająca, kreta czy chomika, zbierającego zapasy na zimę.

A jakie piękno i bogactwo w lesie! Bardzo opłaci się trud przygotowania wycieczki, jeśli, oczywiście, jest ona możliwa do przeprowadzenia. Czekają tam na dzieci czerwone borówki, czarne jeżyny, szyszki sosny i innych iglastych drzew; usłyszą stukanie dzięcioła i kukanie kukułki, zobaczą skaczącą wśród gałęzi lub zbierającą pod drzewem zapasy na zimę wiewiórkę, a może i zaskoczoną niezwykłymi gośćmi sarenkę. Las ma jeszcze do ofiarowania grzyby, wśród których są również trujące i tych dzieciom nie wolno zbierać.

Nauczycielka posiada, więc już wiele materiału do rozmów, prac dydakty­cznych, prac plastycznych, zabaw i zajęć na dalsze długie dni jesieni. W tym wyborze znajdzie utwory wspierające jej pracę nad poznawaniem przez dzieci jesiennej przyrody, kształtujące opiekuńczy stosunek do otoczenia przyrodniczego, budzące zainteresowanie światem roślin i zwierząt, spotykanych jesienią w bliższym i dalszym środowisku.

Dzieci trzy- i czteroletnie zachęci do obserwacji zjawisk jesieni wiersz Władysła­wa Broniewskiego. Utwór len może być również punktem wyjścia rozmowy, pod­sumowującej ich dotychczasowe spostrzeżenia i wzbogacającej wiadomości.

Wiersz Marii Czerkawskiej Listki może towarzyszyć najmłodszym przedszkola­kom w wyprawie po kolorowe jesienne liście, stworzy okazję do porównywania zbiorów, („Kto ma więcej?"), do segregowania według kształtów i wielkości. Utwór Tadeusza Kubiaka Liść dla Doroty sprzyja postawieniu pytania, dla kogo dzieci będą zbierały liście, co z nimi zrobią? Może ustroją nimi swój pokój, ustawiając je w wazonikach na stolach, przy których siedzą, czy też wykonają barwne naklejania z liści?

Utwór Czesława Janczarskiego Żyto i chleb opowiada w atrakcyjny dla dzieci sposób o drodze od żytniego kłosa do chleba, który przecież dzieci jedzą codziennie. Oczywiście, nieodzowne będą tu wyjaśnienia, zapoznanie dzieci z kłosami i ziarnem zbóż. Nauczycielki zbierają je zwykle podczas lata, gdy ich wychowankowie są jeszcze na wakacjach. Dzieci znajdują, więc zbożowy bukiet w „kąciku przyrody" już na początku roku szkolnego. Mają okazję do spostrzeżeń, przypominania doświadczeń z lata i do rozmowy.

Jesienią, na wsi, często jeszcze można zobaczyć konia ciągnącego wóz załado­wany zbożem lub innymi plonami. Wiersz Tadeusza Kubiaka zwróci uwagę dzieci na ten i inne jeszcze środki transportu, wzbogaci tematykę zabaw pojazdami, tak ulubionymi przez przedszkolaki. Zwłaszcza, że na jesiennych wycieczkach same zbierają różne plony.

Wiersz Władysława Broniewskiego Odlot bocianów można wyzyskać do zwró­cenia uwagi dzieci na życie otaczających ptaków, do wprowadzenia dzieci w tema­tykę lasu. Wiersz Czesława Janczarskiego Leśna jesień zachęca do obserwacji. Mieczysławy Buczkówny Grzybobranie skłania do myślenia, stawia pytania, uczy zbierania grzybów, daje nauczycielce okazję do rozwinięcia treści, a dzieciom — do wypowiadania tego, co wiedzą o grzybach, do zastanowienia się, czy znają grzyby trujące i czy można je zbierać. Utwór ten jest aktualny nie tylko w okresie jesieni. W każdej porze roku, gdy dzieci bywają w lesie ze swą nauczycielką bądź też z rodzicami, jego treść przyczyni się do wzbogacenia tematu.

Wiersz Marii Czerkawskiej Jesienna rozmowa nawiązuje do różnych spostrzeżeń i doświadczeń dzieci z wycieczek do lasu, mówi o sarence, którą znają przed­szkolacy choćby tylko z obrazków, o zeschłych liściach, jeżu i ptakach. Nauczyciel­ka, rozwijając temat, odwoła się nie tylko do doświadczeń dzieci, ale także do ilustracji, własnego rysunku na tablicy czy też dostępnej książki na len temat lub przezroczy.

Wiersz Władysława Broniewskiego Wiewiórka również dotyczy lasu, mówi o ulubionym przez dzieci zwierzątku, spotykanym nie tylko w lesie, ale i w parkach, ogrodach, w ogrodach zoologicznych i licznych książkach. Tego prostego utworu mogą się dzieci nauczyć na pamięć. Młodsze —jedną lub dwie zwrotki, starsze opanują całość.

O innym zwierzątku, spotykanym nieraz i przedstawi mym w postaci zabawek, mówi dłuższy utwór Mieczysławy Buczkówny pt. Szaraczek. Zajączek ma różne przygody, nauczycielka, więc sięgnie zapewne po całość utworu i będzie go dzieciom przy różnych okazjach opowiadała.

Dzieci pięcio- i sześcioletnie noże dotrą w swych jesiennych wyprawach do sadu. Niech im wtedy towarzyszy wiersz Marii Konopnickiej pt; Jesienią. Będą poznawały różne owoce, przede wszystkim powszechnie u nas hodowane i znane im gatunki.

Krystyna Artyniewicz w prostym wierszyku U dziadusia w sadzie mówi o sadzeniu drzewek owocowych.  U dziadusia w sadzie błękitni się śliwa", którą dziadziuś posadził. A może starsi przedszkolacy posadzą w swoim ogródku jakieś owocowe drzewo? Może, jak wnuczek, o którym mowa w wierszu, włożą do ziemi pestkę i ta. pielęgnowana, zakiełkuje w odpowiednim czasie? Wprawdzie to bardzo długa droga do owoców, ale liczą się przecież wszystkie doświadczenia.    

Pierwsze dni października są dniami Ochrony Przyrody. A ochronić przyrodę; to między innymi także sadzić nowe drzewa, krzewy, wzbogacać swoje przyrodni­cze otoczenie. Może warto popatrzeć z dziećmi|— dotyczy to przede wszystkim najstarszych — i pomyśleć wraz z nimi, co można zrobić w ogrodzie przedszkol­nym, w ogóle w otoczeniu przedszkola, żeby było piękniej, przyjemniej, zdrowiej i ciekawiej.

W związku z Dniami Ochrony Przyrody, ale także w ciągu całego roku nauczy­cielka ma wiele okazji do zwracania uwagi dzieci na potrzebę opieki nad środowiskiem przyrodniczym, wyrabiania w nich czynnej, opiekuńczej postawy wobec roślin i zwierząt, tak zresztą jak wobec wszystkiego, co żyje i potrzebuje opieki.

Hanna Zdzitowiecka w wierszu Skarby jesieni wskazuje na bogactwo owoców i nasion. Zbieranie tych „skarbów", poznawanie ich może być celem niejednej wycieczki, a i dalszych zajęć z dziećmi, dotyczących np. porównywania kształtów, wielkości i barwy, mierzenia, segregowania, odtwarzania i przetwarzania w pracach plastycznych i w licznych zabawach.

O owocach i nasionach mówią również inne v twory: Władysława Broniewskie­go Jarzębina, Joanny Kulmowej Żołędzie, Heleny Bechlerowej Poleciały w świat. Bogactwo zawartych w nich myśli może zapoczątkować niejedną rozmowę, pobu­dzić zainteresowanie dzieci otaczającą przyrodą,

W jakiś wietrzny dzień przedszkolacy usłyszą i zobaczą, jak „listki tańczące i śpiewają", posłuchają wzruszone pięknego wiersza Józefa Czechowicza o tańczących listkach i wiatrach. Przy okazji nauczycielka wskazuje swym wychowankom cztery strony świata, oczywiście -nie zakładając zapamiętania ich przez dzieci.

Opowiadanie Hanny Zdzitowieckiej Pajęcze samoloty — o małym pajączku snującym długą nitkę, umożliwiającą mu lot w poszukiwaniu lepszego, mieszkania na zimę — wyjaśni, co to jest „zabić lato". Tej samej autorki wiersz Rozmowa z jemiołuszką zwr...