01-THINK-Szymkowicz-Zmiany-w-konstrukcji-systemu-emerytalnego-w-Polsce(1).pdf

Z MIANY W K ONSTRUKCJI S YSTEMU E MERYTALNEGO W P OLSCE

Ewa Szymkowicz

Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania z siedzibą w Rzeszowie

Streszczenie

System emerytalny stanowi niezwykle ważną kwestię społeczną. Od jego konstrukcji zależy wysokość

środków jakimi będziemy dysponować w momencie przejścia na emeryturę. W części pierwszej przed-

stawione zostały przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Polsce w 1999 roku.

Opisując trendy zachodzące w społeczeństwie polskim, odpowiada na pytanie dlaczego system repar-

tycyjny nie spełniłby swojej funkcji w naszym kraju. Druga część poświęcona jest charakterystyce mie-

szanego systemu emerytalnego, który obowiązuje w Polsce od 1999 roku. W części trzeciej opisane

zostały zmiany w systemie emerytalnym po wejściu w życie ustawy z dnia 25 marca 2011 roku.

1. Przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w 1999 roku

System emerytalny stanowi bardzo ważny element struktury instytucjonalnej, w której funkcjonuje

społeczeństwo. Zapewnia on konsumpcję ludziom w okresie, gdy nie mogą już sami zarobkować.

Realizacja tego celu na poziomie całego społeczeństwa wymaga powszechności udziału w systemie

emerytalnym. Sposoby generowania środków na godziwe życie w czasie, gdy z racji wieku nie można

samodzielnie zarabiać zmieniały się wraz z ewolucją struktury demograficznej ludności oraz innych

zjawisk społecznych 1 .

System emerytalny obowiązujący w Polsce do 1998 roku., był systemem repartycyjnym. Istota tego

systemu polegała na pokrywaniu bieżących wydatków na świadczenia z bieżących składek. Na pod-

stawie tzw. umowy międzypokoleniowej dochodziło do redystrybucji dochodów pomiędzy pokole-

niem czynnym zawodowo, a pokoleniem poprodukcyjnym 2 . Po raz pierwszy omawiany system został

M. Góra, Inne spojrzenie na podstawowe zagadnienia ekonomii emerytalne j , „Ekonomista ”, nr 4/2003, s. 480-481.

K. Antonów, Finansowe aspekty ubezpieczeń społecznych , „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”, nr 11/2002, s. 2.

www.think.wsiz.rzeszow.pl , ISSN 2082-1107, Nr 1 (9) 2012, s. 1-14

Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce

wprowadzony pod koniec XIX w. w Niemczech przez kanclerza Bismarcka. Bardzo dobrze sprawdzał

się on w sytuacjach korzystnej struktury wiekowej, tzn. takiej gdzie na niewielką liczbę emerytów

przypadała stosukowo duża liczba osób pracujących. Jednakże w Polsce pod koniec XX wieku zaistnia-

ły przesłanki, które uniemożliwiły efektywne funkcjonowanie systemu repartycyjnego 3 .

Podstawową przyczyną wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Polsce był fakt, iż stary sys-

tem był kosztowny, niestabilny i niesprawiedliwy. Finansowy kryzys modelu repartycyjnego w Polsce

pojawił się na skutek ograniczenia aktywności zawodowej społeczeństwa. Przywileje emerytalne,

ułatwienia w przechodzeniu na wcześniejszą emeryturę oraz rosnące bezrobocie sprawiały, że coraz

szybciej rosła liczba osób w wieku poprodukcyjnym, a malała liczba osób aktywnych zawodowo. Do-

dać należy do tego fakt, iż w Polsce postępuje proces starzenia się ludności, który dodatkowo pogłę-

bił tę dysproporcję 4 . Celem zagwarantowania wypłacalności systemu zaczęto stopniowo podnosić

wysokość obowiązkowych składek na ubezpieczenie społeczne. W roku 1998 były one blisko trzy-

krotnie wyższe niż w 1981 roku.

Wykres 1. Wysokość obowiązkowych składek na ubezpieczenia społeczne w latach 1981-1998 jako

procent podstawy wymiaru

0,5

45%

43%

0,4

38%

33%

0,3

25%

0,2

15,50%

0,1

0,0

1981

1982

1986

1987

1990

1992

1998

Źródło: J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Polsce,

Kwartalnik ,,e-Finanse” 2007, nr 3 s. 2, [z:] http://www.e-finanse.com/artykuly/76.pdf, z dnia 15.05.2010 roku.

Mimo rosnącej składki, bieżące wpłaty były niewystarczające na pokrywanie bieżących świadczeń.

Kosztami zaistniałego stanu rzeczy obciążono budżet państwa. Udział wydatków w PKB na emerytury

i renty wzrósł z 12,6% w 1991 roku. do 15,2% w roku 1996. Prognozy pokazują, że brak podjętych

reform spowodowałby dalszy wzrost, aż do 22% w 2035 roku 5 .

Wysoka składka miała też negatywny wpływ na poziom konkurencyjności polskich przedsiębiorstw,

przyczyniając się do spadku rentowności oraz hamowania działalności inwestycyjnej. Wysokie koszty

pracy spowodowały rozwój tzw. szarej strefy. Znaczny stopień obciążenia pracodawców składkami na

J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Polsce, Kwartalnik ,,e-Finanse”

2007, nr 3, s. 2,[z:] http://www.e-finanse.com/artykuly/76.pdf, z dnia 15.05.2010 r.

R. Bugaj, Ocena reformy ubezpieczeń społecznych , „Gospodarka Narodowa”, nr 1-2/2004., s. 22-23.

P. Zieliński., Reforma polskiego systemu emerytalnego – pozytywny głos w dyskusji , „Zeszyty Naukowe Politechniki Po-

znańskiej. Organizacja i Zarządzanie”, z. 26/1999, s. 96.

Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce

ubezpieczenie społeczne związany był także z dużą pracochłonnością czynności rozliczeniowych.

Z prowadzonych szacunków wynikało, że na ok. 300 zatrudnionych pracowników potrzebna była jed-

na dodatkowa osoba do obsługi ZUS 6 .

Należy również zwrócić uwagę na niestabilność starego systemu oraz jego podatność na przetargi

polityczne. Kwestie dotyczące systemu emerytalnego były bardzo często zmieniane, dotyczyły bo-

wiem znacznej rzeszy wyborców. Partie polityczne w swoich kampaniach przedwyborczych głosiły

populistyczne hasła obiecując liczne zmiany na korzyść emerytów i rencistów, po czym odstępowały

od swoich zamiarów ze względu na niemożliwość ich realizacji. Oprócz tego istotną kwestią było fi-

nansowe uzależnienie systemu od sytuacji budżetu państwa oraz wahań na rynku pracy 7 .

Niesprawiedliwość starego sytemu emerytalnego wynikała z braku ścisłej zależności między wysoko-

ścią otrzymywanej emerytury a stażem pracy i zarobkami. W ostatecznym rozrachunku system

sztucznie zrównywał wielu świadczeniobiorców, nie dając gwarancji otrzymania świadczenia w wyso-

kości adekwatnej do poniesionych kosztów 8 . Poza tym, składki wszystkich pracujących stanowiły źró-

dło finansowania niektórych grup zawodowych, a także minimalnych świadczeń dla osób, które ich

sobie nie wypracowały. Możliwość przechodzenia na wcześniejszą emeryturę przez wybrane grupy

zawodowe, łagodne warunki otrzymywania rent inwalidzkich przyczyniały się do nieefektywności

starego systemu. Zwrócić należy także uwagę na zjawisko dofinansowywania systemu przez osoby

zarabiające powyżej 250% średniej krajowej. Osoby takie były dyskryminowane, gdyż nie otrzymywa-

ły świadczenia emerytalnego od tej części dochodu, która przewyższała 2,5-krotność średniej krajo-

wej. Zakład Ubezpieczeń Społecznych administrując system, pełnił funkcje preferowane przez aparat

rządowy. Przejawiało się to m. in. w rozkładaniu na raty bądź umarzaniu części składek dla przedsię-

biorstw państwowych albo o strategicznym znaczeniu dla państwa 9 .

Argumentem, który był często wysuwany przeciwko repartycyjnym ubezpieczeniom pracowniczym,

jest marnotrawienie środków poprzez bezpośrednią zamianę składek na świadczenie. Znaczne środki

obracane przez ubezpieczenia społeczne powinny ,,pracować” i w efekcie dostarczać dochodów

z inwestycji kapitałowych. Poddawana była również krytyce ,,anonimowość” płacących składki,

wszystkie środki trafiały do jednego worka. Składka powinna być przypisana do opłacającego,

a świadczenie ekwiwalentne do sumy wpłaconych składek 10 .

Niezwykle ważnym aspektem wpływającym na konieczność zmiany systemu emerytalnego były zja-

wiska demograficzne. Należy tu wymienić ograniczenie procesu tworzenia nowych rodzin na skutek

obniżania się częstości zawieranych małżeństw oraz odkładanie decyzji o założeniu rodziny w czasie 11 .

Na przestrzeni 10 lat od połowy lat 90. do 2005 roku średni wiek wstępowania w związki małżeńskie

wydłużył się z 23 do 25 lat. Wiąże się z tym także obniżanie się współczynnika dzietności kobiet, który

20 lat temu wynosił ok. 2,1 a dziś już tylko ok. 1,39 12 . Zachowanie równowagi między pokoleniami

6 J. Hrynkiewicz., Wybrane aspekty społeczne i ekonomiczne reformy ubezpieczeń społecznych , „Gospodarka Narodowa” , nr

3/1999, s. 35.

J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy..., dz. cyt., s. 3.

P. Zieliński., Reforma polskiego systemu emerytalnego ..., dz. cyt ., s . 96.

J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy ..., dz. cyt., s. 3.

J. Hrynkiewicz., Wybrane aspekty społeczne ..., dz. cyt., s.34.

J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy ..., dz. cyt., s. 3.

http://www.stat.gov.pl/gus/5840_646_PLK_HTML.htm , z dnia 25.05.2010 r.

Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce

jest możliwe jeśli wynosi on 2,1 a obserwowana od wielu lat tendencja spadkowa nie wskazuje, że

owa równowaga może być osiągnięta.

Kolejnym istotnym czynnikiem jest wydłużanie się średniej długości trwania życia. Na system emery-

talny przekłada się to w znaczący sposób, bowiem wydłuża okres pobierania świadczeń emerytal-

nych.

Wykres 2. Przeciętne trwanie życia w Polsce

Źródło: GUS, [z:] http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_lud_trwanie_zycia_2008.pdf, z dnia 18.05.

2010 roku.

Przedstawiony wykres pokazuje, że zarówno mężczyźni, jak i kobiety żyją coraz dłużej. Obecnie kobie-

ty dożywają ok. 80 lat, a mężczyźni 71.

Opisane powyżej trendy wpływają na zmianę struktury demograficznej kraju. Rośnie odsetek ludzi

starszych, a maleje dzieci i młodzieży. W takiej sytuacji system repartycyjny opierający się na umowie

międzypokoleniowej nie spełnią swojej redystrybucyjnej roli, gdyż liczba osób aktywnych zawodowo

jest niewystarczająca aby móc sfinansować świadczenia emerytalne. Analizując ten temat należy

mieć na uwadze perspektywę długookresową, która może jedynie zwiększać opisane dysproporcje.

Dodając do tego fakt, iż stary system był kosztowny, niesprawiedliwy i niestabilny, reforma systemu

emerytalnego stała się koniecznością 13 .

Nowy system emerytalny miał spełniać sześć głównych zasad, których wprowadzenie w życie miało

gwarantować jego powodzenie. Chodziło przede wszystkim o: zapewnienie bezpieczeństwa wszyst-

kim obywatelom, możliwość udźwignięcia przez gospodarkę kosztów reformy i rozkład ich w długim

okresie, możliwość wypełnienia zobowiązań zaciągniętych w przeszłości, stabilność, zapewniającą

sprawne funkcjonowanie systemu przez wiele pokoleń, sprawiedliwość oraz uwzględnienie nowocze-

snych koncepcji funkcjonowania zabezpieczenia społecznego. Modelem docelowym stał się system

J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy ..., dz. cyt., s. 4.

Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce

mieszany, zawiera on zarówno element repartycyjny, jak również kapitałowy. Źródłem świadczeń są

w nim bieżące składki oraz oprocentowany kapitał. Nowy system emerytalny wszedł w życie 1 stycz-

nia 1999 roku.

Pracownicy zostali podzieleni na trzy grupy wiekowe:

urodzeni przed 1 stycznia 1949 roku- nie mają oni możliwości uczestnictwa w nowym systemie,

otrzymają emeryturę według dotychczasowych zasad, zachowując wszelkie nabyte uprawnienia.

Dotyczą ich natomiast wszystkie te zmiany, które dokonają się w strukturze i sposobie funkcjo-

nowania ZUS-u;

urodzeni po 31 grudnia 1948 roku, a przed 1 stycznia 1969 roku- osoby te mają swobodę

w wyborze kształty ich przyszłej emerytury. Mogą zdecydować się na emeryturę tylko z jednego

filara bądź z dwóch filarów;

urodzeni po 31 grudnia 1968 roku- obowiązkowo i w pełnym wymiarze przystępują do nowego

systemu.

Wszystkie wymienione wyżej grupy mogą zdecydować sie na dodatkowe oszczędzanie w trzecim,

nieobowiązkowym filarze. 14 .

Nowy system emerytalny składa się z trzech filarów. Pierwszy filar ma charakter repartycyjny, lecz

funkcjonuje według zasady zdefiniowanej składki lub zdefiniowanego świadczenia. Drugi filar jest

prywatnie zarządzanym filarem kapitałowym, również działa według zasady zdefiniowanej składki.

Trzeci filar jest nieobligatoryjny, stanowią go indywidualne konta emerytalne 15 .

Nowy system zabezpieczenia emerytalnego wprowadzony od 1 stycznia 1999 roku charakteryzuje

zastosowanie w nim zasady finansowania kapitałowego. Podstawowym założeniem reformy emery-

talnej było zwiększenie bezpieczeństwa systemu dzięki zapewnieniu wypłaty świadczeń z kilku źródeł,

tzw. ,,bezpieczeństwo dzięki różnorodności”.

2. Zasady funkcjonowania systemu emerytalnego przed wprowadzeniem ustawy z dnia 25.03.11

Pierwszy filar stanowił ZUS. Instytucja Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS) została wprowadzo-

na przez ustawę z 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych. Ustawa określiła

ten Fundusz jako państwowy fundusz celowy, który powołany został w celu realizacji zadań z zakresu

ubezpieczeń społecznych. W jego ramach wyodrębniano fundusze: emerytalny, rentowy, chorobowy

i wypadkowy. Dysponentem Funduszu Ubezpieczeń Społecznych był Zakład Ubezpieczeń Społecz-

nych 16 . Zakład Ubezpieczeń Społecznych określono jako państwową jednostkę organizacyjną posiada-

jącą osobowość prawną, zajmującą się gromadzeniem składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowot-

ne obywateli oraz dystrybucją świadczeń (np. emerytur, rent, zasiłków chorobowych lub macierzyń-

skich) w wysokości i na zasadach ustalonych w przepisach powszechnie obowiązujących 17 . ZUS sta-

P. Zieliński., Reforma polskiego systemu …, dz. cyt., s. 96-99.

M. Góra, Inne spojrzenie …, dz. cyt., s. 480-481.

G. Szpor (red.), System ubezpieczeń ..., dz. cyt., s. 134.

Ustawa z dnia 13 października 1998 r.o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz. U. 1998 nr 137 poz. 887.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: