Prawo_Operacyjne.pdf

PIOTR KOSMATY

Prawo operacyjne

(wybrane zagadnienia)

Ju¿ w staro¿ytnym Rzymie zrozumiano, ¿e pañstwo musi korzystaæ

z osób, które za odpowiednim wynagrodzeniem bêd¹ Ÿród³em cennych in-

formacji o gro¿¹cych lub pope³nionych przestêpstwach. Rola takich osobo-

wych Ÿróde³ informacji, zwanych delatorami wzros³a zw³aszcza w okresie

cesarstwa gdy obowi¹zywa³o tzw. „prawo o obrazie majestatu” 1 . Sytuacja

taka trwa niezmiennie do dnia dzisiejszego. Zawsze bowiem, inwigilacja œro-

dowiska przestêpczego by³a jedn¹ z podstawowych metod wykrywczych sto-

sowanych przez organy bezpieczeñstwa 2 . Racjê ma Z. Szatkowski twier-

dz¹c, ¿e ¿adne pañstwo na œwiecie nie mo¿e zrezygnowaæ z rozpoznawania

œrodowiska przestêpczego, a wiêc z aktywnoœci organów œcigania, wtedy,

gdy mog¹ one jedynie przypuszczaæ, i¿ fakt pope³nienia przestêpstwa nie

jest wykluczony 3 .Obowi¹zek œcigania przestêpstw realizowany jest równo-

czeœnie na dwóch p³aszczyznach: formalno – procesowej, okreœlonej przez

przepisy kodeksu postêpowania karnego 4 oraz na p³aszczyŸnie operacyj-

nej, okreœlonej w tzw. ustawach policyjnych 5 . Te ostatnie, swoje rozwiniêcie

znajduj¹ w licznych rozporz¹dzeniach, zarz¹dzeniach, instrukcjach oraz roz-

kazach. Jak ³atwo zauwa¿yæ, dzia³alnoœæ operacyjna okreœlana od 1983

roku 6 mianem czynnoœci operacyjno-rozpoznawczych regulowana jest

spor¹ iloœci¹ norm prawnych. Czy zatem mo¿emy mówiæ, ¿e w polskim

systemie prawa istnieje prawo operacyjne? Jako jeden z pierwszych ter-

1 Ma³a Encyklopedia Kultury Antycznej, Warszawa 1990.

2 J. Thorwald, Stulecie detektywów, Kraków 1975.

3 „Problemy Praworz¹dnoœci” 1976, Nr 11–12.

4 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r., Dz. U. Nr 89, poz. 555 z póŸn. zm.

5 Ustawa o Policji, tekst jedn. Dz. U. z 2002 r., Nr 7, poz. 58 z póŸn. zm.; Ustawa

o Agencji Bezpieczeñstwa Wewnêtrznego i Agencji Wywiadu Dz. U. Nr 74, poz. 766

z póŸn. zm.; Ustawa o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym Dz. U. Nr 104, poz. 708

z póŸn. zm.; Ustawa o Stra¿y Granicznej, tekst jedn. Dz. U. z 2005 r., Nr 234, poz. 1997

z póŸn. zm.; Ustawa o S³u¿bie Kontrwywiadu Wojskowego i Wywiadu Wojskowego Dz. U.

Nr 104, poz. 709; Ustawa o ¯andarmerii Wojskowej Dz. U. Nr 123, poz. 1353 z póŸn.

zm.; Ustawa o Kontroli Skarbowej, tekst jedn. Dz. U. z 2004 r., Nr 8, poz. 65.

6 Ustawa o Ministrze Spraw Wewnêtrznych i zakresie dzia³ania podleg³ych mu

organów z 19 lipca 1983 r., Dz. U. Nr 38, poz. 173.

Prawo operacyjne

minu tego u¿y³ T. Hanausek, proponuj¹c zbiorcze opracowanie systemu

prawa operacyjnego 7 . Autor ten uwa¿a³, ¿e podobnie jak istnieje prawo

procesowe i prawo administracyjne, tak te¿ mo¿na mówiæ o prawie opera-

cyjnym jako o systemie norm prawnych odnosz¹cych siê do czynnoœci ope-

racyjno-rozpoznawczych. Jego prawnych Ÿróde³ dopatrywa³ siê w treœci art.

6 ust. 1 powo³anej ustawy o urzêdzie Ministra Spraw Wewnêtrznych, gdzie

ustawodawca wyraŸnie oddzieli³ czynnoœci operacyjno-rozpoznawcze od

dochodzeniowo – œledczych i administracyjno- prawnych. Powoduje to, ¿e

ka¿dy typ czynnoœci okreœlonych w tym przepisie stanowi inn¹ jakoœæ, która

powinna byæ regulowana odmiennym od pozosta³ych systemem norm

prawnych 8 . Pisz¹c te s³owa przesz³o dwadzieœcia lat temu T. Hanausek po-

stulowa³ ujednolicenie ca³ego systemu prawa operacyjnego, który zawiera³-

by tak¿e i ogólne postanowienia dotycz¹ce czynnoœci operacyjno-rozpo-

znawczych. Wszak¿e znaczna czêœæ tych czynnoœci ma charakter kontraty-

powy, a zatem wymagane by³oby tu ogólne ustanowienie warunków i zasad

prowadzenia tych czynnoœci, a tak¿e uregulowanie sprawy dróg odwo³aw-

czych, zagadnienia niektórych wymagañ formalnych i wielu innych zagad-

nieñ. W chwili obecnej zw³aszcza w przededniu uchwalenia ustawy o czynno-

œciach operacyjno rozpoznawczych 9 , pogl¹d taki uznaæ nale¿y za daleko-

wzroczny. Podobne stanowisko prezentuje B. Kurzêpa popieraj¹c postulat

stworzenia ujednoliconego systemu prawa operacyjnego 10 . Z kolei zaœ,

S. Owczarski u¿ywa pojêcia postêpowanie operacyjne 11 . Wspomniany

T. Hanausek trafnie twierdzi³ w 1988 roku, ¿e system prawa operacyjnego

znajduje siê dopiero w zal¹¿ku, obejmuj¹c oprócz kilku ogólnych postano-

wieñ zawartych w powo³anej ustawie o urzêdzie Ministra Sprawa We-

wnêtrznych, i rozporz¹dzeniach wydanych na jej podstawie, tak¿e i przepisy

zawarte w ró¿nych, wewn¹trzresortowych instrukcjach. Po przesz³o dwóch

dekadach stwierdziæ mo¿emy bez cienia ryzyka, ¿e system norm reguluj¹-

cych dzia³alnoœæ operacyjn¹ uleg³ gwa³townemu wzrostowi i rozbudowie.

Ju¿ nie jedna, a dziewiêæ ustaw stanowi podstawê prawn¹ do podejmowa-

7 T. Hanausek, Kryminalistyka a praca operacyjna, „Problemy Kryminalistyki”

1988, Nr 182.

8 Tam¿e, s. 448.

9 Poselski projekt ustawy o czynnoœciach operacyjno-rozpoznawczych

z 26.01.2007 r., druk 1570.

10 B. Kurzêpa, Stosowanie podstêpu w toku czynnoœci operacyjno-rozpoznaw-

czych, „Prokuratura i Prawo” 2003, Nr 12.

11 S. Owczarski, Problematyka postêpowania operacyjnego w œwietle prawa

i praktyki, „Przegl¹d S¹dowy” 1994, Nr 4.

PROKURATOR 1-2(41-42)/2010

Piotr Kosmaty

nia czynnoœci operacyjno-rozpoznawczych. Na ich podstawie wydano sze-

reg rozporz¹dzeñ wykonawczych, zarz¹dzeñ i rozkazów reguluj¹cych szcze-

gó³owo materiê dzia³alnoœci operacyjnej organów s³u¿b policyjnych i spe-

cjalnych. Wzrost znaczenia dzia³añ operacyjnych policji i innych s³u¿b na

froncie walki z przestêpczoœci¹ jest niepodwa¿alny. Dzisiaj ju¿ nie mo¿emy

twierdziæ, ¿e jakakolwiek próba rozbudowania tych czynnoœci w toku proce-

su poza zakres ustawowo wyznaczonej tolerancji, wszelka próba przydawa-

nia im walorów procesowych, musi kryæ za sob¹ œmiertelne niebezpieczeñ-

stwo dla procesu 12 . Nale¿y tak¿e odrzuciæ obawy o szczególnie groŸnym

niebezpieczeñstwie dla procesu karnego tkwi¹cym w mo¿liwoœci „jawnej

infiltracji czynnoœci o pozaprocesowym charakterze do procesu karnego i to

z regu³y w szacie procesowej” 13 . Organy procesowe, zw³aszcza s¹d i proku-

rator nie mog¹ nie zauwa¿yæ, stale wzrastaj¹cego znaczenia czynnoœci ope-

racyjno-rozpoznawczych i ich wp³ywu na proces. By³oby ra¿¹cym b³êdem

ugruntowywanie istniej¹cego przez lata pogl¹du, w myœl którego nale¿y

d¹¿yæ za wszelk¹ cenê do wyraŸnego rozgraniczania tego co nale¿y do pro-

cesu od tego co ma charakter operacyjny 14 . Z ca³¹ moc¹ uwa¿am, ¿e pro-

cesualista w obecnym stanie prawnym nie mo¿e pod¹¿aæ t¹ drog¹, zw³asz-

cza w obliczu przyznania pewnym dzia³aniom operacyjnym waloru dowodo-

wego. Wrêcz przeciwnie, powinien d¹¿yæ do ustalenia stosunku czynnoœci

operacyjnych do procesu, a zatem widzieæ ich aspekt prawno – procesowy.

Jednak¿e aby tak by³o, nale¿y znaæ zakres czynnoœci operacyjno-rozpo-

znawczych. Trudno bowiem porównywaæ coœ, czego do koñca nie znamy.

Wracamy w ten sposób, do postawionego powy¿ej pytania o istnienie pra-

wa operacyjnego. Oczywiœcie, ³atwo mo¿emy ustaliæ na podstawie jawnych,

ogólnie dostêpnych przepisów jakie dzia³ania sk³adaj¹ siê na system czyn-

noœci operacyjno-rozpoznawczych. Nale¿y jednak spróbowaæ ustaliæ czy

mamy ju¿ do czynienia z odrêbn¹ ga³êzi¹ prawa. Niniejsze opracowanie nie

pretenduje do poszerzania krêgu prac z zakresu prawoznawstwa czy teorii

prawa. Jego celem nie jest tak¿e siêganie do zasad tworzenia prawa,

a jedynie wskazanie pewnych cech œwiadcz¹cych o istnieniu odrêbnego sys-

temu norm prawnych, zwanego prawem operacyjnym.

12 L. Schaff, O niektórych problemach dotycz¹cych zakresu postêpowania przy-

gotowawczego, „Nowe Prawo” 1957, Nr 12.

13 M. Lityñski, Czynnoœci operacyjne MO w procesie karnym (z problematyki

dochodzenia), „Pañstwo i Prawo” 1961 r., Nr 6.

14 Z. Szatkowski, Czynnoœci operacyjne w sprawach karnych, „Problemy Prawo-

rz¹dnoœci” 1976 r., Nr 11–12.

Prawo operacyjne

Przepisy reguluj¹ce dzia³alnoœæ operacyjn¹ mo¿na postrzegaæ jako upo-

rz¹dkowany zbiór norm prawnych. Pamiêtaæ nale¿y, ¿e nie mo¿e to byæ pro-

sta suma norm, lecz uporz¹dkowany zbiór skorelowanych ze sob¹ norm, któ-

ry tak¿e okreœla z moc¹ prawa pewne pojêcia i z t¹ moc¹ stanowi o ich

funkcjonowaniu w obszarze danej dziedziny prawa 15 . Okreœlenie tych pojêæ

mo¿e niekiedy polegaæ na przyjêciu pewnych konwencji terminologicznych,

lecz nie mo¿e ra¿¹co odbiegaæ od przyjêtego powszechnie znaczenia inter-

pretowanych pojêæ 16 . Pamiêtaæ nale¿y, ¿e uporz¹dkowany zbiór nie jest rów-

noznaczny z „ pe³nym zbiorem”. Oznacza to, ¿e mo¿emy przyjmowaæ istnie-

nie pewnego systemu prawa pomimo, i¿ nie zosta³ on ujêty w jednym akcie

prawnym. Prawo operacyjne nie znajduje siê w jednej ustawie. Normy go

stanowi¹ce, rozsiane s¹ siê w szeregu ustawach reguluj¹cych dzia³alnoœæ Poli-

cji i innych s³u¿b, takich jak: Agencja Bezpieczeñstwa Wewnêtrznego, Stra¿

Graniczna, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Wywiad Skarbowy, ¯andarme-

ria Wojskowa, S³u¿ba Kontrwywiadu Wojskowego, Biuro Ochrony Rz¹du.

Ponadto, na system tego prawa sk³adaj¹ siê akty ni¿szego rzêdu czyli rozpo-

rz¹dzenia, zarz¹dzenia, instrukcje i rozkazy. Akty ni¿szego rzêdu s¹ jawne, ale

tak¿e opatrzone gryfem tajnoœci lub poufnoœci. Podstawy prawne odnosz¹ce

siê do dzia³alnoœci operacyjnej odnajdujemy tak¿e w innych ustawach jak np.

w prawie telekomunikacyjnym 17 czy prawie pocztowym 18 . Równie¿ w kodek-

sie postêpowania karnego znajdujemy podstawy prawne do podejmowania

dzia³añ operacyjnych. Wprawdzie ¿aden przepis procesowy expressis verbis

nie odnosi siê do czynnoœci operacyjnych, lecz w szeregu normach dopuszcza

siê takie sytuacje, w których czynnoœci te mog¹ w praktyce wystêpowaæ b¹dŸ

jako pomocnicze w stosunku do czynnoœci procesowych, b¹dŸ te¿ jako czyn-

noœci towarzysz¹ce realizacji ogólnych zadañ przewidzianych przez ustawê dla

postêpowania przygotowawczego 19 . W przepisie art. 278 kpk ustawodawca

wprowadzi³ podstawê do poszukiwania podejrzanego gdy jego miejsce poby-

tu nie jest znane. Jednak w kodeksie nie odnajdziemy ¿adnych wskazówek,

na czym to poszukiwanie ma polegaæ lub w jaki sposób ma byæ prowadzone.

Dopiero ca³y szereg czynnoœci operacyjno-rozpoznawczych pozwala prowa-

15 T. Hanausek, Ustawa o Policji – komentarz, Kraków 1996.

16 K. Bucha³a, Z. Æwi¹kalski, M. Szewczyk, A. Zoll, Komentarz do kodeksu karne-

go, czêœæ ogólna, wyd. II, Warszawa 1994.

17 Ustawa Prawo telekomunikacyjne z dnia 16 lipca 2004 r., Dz. U. z 2004r.,

Nr 171, poz. 1800 z póŸn. zm.

18 Ustawa z dnia 12 czerwca 2003 Prawo pocztowe, Dz. U. Nr 130, poz. 1118

z póŸn. zm.

19 Z. Szatkowski op. cit., s. 57.

PROKURATOR 1-2(41-42)/2010

Piotr Kosmaty

dziæ poszukiwanie podejrzanego. Zatem norma procesowa zostaje wype³nio-

na treœci¹ operacyjn¹. Z kolei w art. 297 § 1 pkt. 2 jako jeden z celów

postêpowania przygotowawczego wskazano wykrycie i w razie potrzeby ujê-

cie sprawcy. Oczywistym jest, ¿e cel ten mo¿e byæ zrealizowany w wiêkszoœci

przypadków przy jednoczesnym wykonywaniu czynnoœci procesowych i ope-

racyjnych. Wspomniany Prof. L. Schaff twierdzi³, ¿e w³aœnie tego typu normy

procesowe o blankietowym charakterze stanowi¹ wy³¹czn¹ podstawê do po-

dejmowania czynnoœci operacyjnych w trakcie procesu 20 . Przy realizacji oma-

wianego celu postêpowania przygotowawczego, napotykamy tzw. wyjœcia

operacyjne, czyli sytuacjê, w której czynnoœci o charakterze procesowym

dostarcz¹ materia³u do podjêcia czynnoœci operacyjnych i odwrotnie materia-

³y uzyskane w drodze operacyjnej stanowiæ bêd¹ punkt wyjœcia do dalszych

czynnoœci dochodzeniowo-œledczych 21 .

Przedmiotem systemu norm reguluj¹cych dzia³alnoœæ operacyjn¹, s¹:

–

prawa i obowi¹zki organów policji i innych s³u¿b oraz cz³onków tych

organów,

–

instytucje prawne (np. kontrola operacyjna, zakup kontrolowany i inne),

–

wyjaœnienie (interpretacja) pojêæ u¿ytych w akcie prawnym (np. „baza

danych DNA”).

Maj¹c na uwadze powy¿sze uwagi uwa¿am, ¿e racjê mia³ T. Hanausek

twierdz¹c, ¿e w polskim systemie prawa istnieje prawo operacyjne. Niew¹t-

pliwie jest to dziedzina prawa, która dopiero siê rozwija i wymaga bardzo

wielu zabiegów legislacyjnych aby w pe³ni okrzepn¹æ. Milowym krokiem

w tym kierunku bêdzie uchwalenie d³ugo oczekiwanej ustawy o czynno-

œciach operacyjno-rozpoznawczych. Stworzy ona szansê na ujednolicenie

wielu dzia³añ operacyjnych, ale tak¿e, stanowiæ bêdzie wzmocnienie gwa-

rancji obywatelskich osób poddawanych tajnej inwigilacji.

System norm prawnych odnosz¹cych siê do czynnoœci operacyjno-roz-

poznawczych powinien posiadaæ podbudowê naukow¹, co oznacza, i¿ powi-

nien znajdowaæ siê w krêgu zainteresowañ teorii. Zdaniem S. Koebcke,

teoria pracy operacyjnej jest pojêciem okreœlaj¹cym pewien zakres nauko-

wych uogólnieñ dotycz¹cych fragmentu dzia³alnoœci organów porz¹dku

i bezpieczeñstwa 22 . Tak¿e T. Hanausek zaleca rozwijanie na gruncie nauko-

20 L. Schaff op. cit., s. 45.

21 op. cit., s. 45.

22 S. Koebcke, Przyczynek do rozwa¿añ o teorii pracy operacyjnej, Problemy Kry-

minalistyki 1981, Nr 150.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: