Balzac Honoré de - Muza z zaścianka.pdf - Honoré de Balzac - Agamma

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

HONORÉ BALZAC

 

Muza z zaścianka

ł.  -żń

 ł

Pośród licznych epitetów, jakimi starano się określić twórczość Balzaka, znajduje się przy-

domek ika anci , a także i aa anci . Historykiem Francji był Balzac nie-

wątpliwie. Usadowiony w swoim obserwatorium — izdebce artysty — na przełomie

dwóch wieków, dwóch społeczeństw, wyczuwający intuicją w fali współczesnego życia

zarówno szczątki przeszłości jak zadatki przyszłości, jest Balzac wielkim malarzem hi-

storii społecznej i obyczajowej Francji, od schyłków dawnej Monarchii po sam koniec

rządów Ludwika Filipa. Postacie Balzaka, mimo że tętniące tak potężnym jak mało u któ-

rego pisarza życiem indywidualnym, są równocześnie przedstawicielami grup, formacji

społecznych oraz etapów spełniającej się ewolucji. Dość przytoczyć trzy pokolenia perfu-

miarzy, streszczające pięćǳiesięcioletnią historię mieszczaństwa: Ragon — Birotteau —

Crevel. Balzac, niezaspokojony jeszcze drobiazgową charakterystyką swoich postaci i ich

stosunków, stara się w ekspozycji każdego utworu osaǳić każdą z nich głęboko korze-

niami w przeszłości: stąd owe szczegółowe rodowody, które jedynie powierzchownemu

czytelnikowi Balzaka mogą się wydać zbędne.

Ale i miano aa anci nie jest retorycznym azesem. Poza Paryżem, stanowią-

cym centralny punkt jego olbrzymiej epopei i opisanym ulica po ulicy, dom po domu,

z drobiazgowością przyrodnika, z syntetycznym spojrzeniem myśliciela i umiłowaniem

antykwarza, akcja romansów Balzaka obiega niemal krąg całej Francji, przenosi się to

do Issoudun, to do Sancerre, Angoulême, Alençon, Guenic etc. i znaczy się szeregiem

opisów wiążących poniekąd psychologicznie charakter tła z treścią wypadków. A gdy-

by nawet te opisy, te podmalowania były niekiedy nieco drobiazgowe, nieco nużące dla

ǳisiejszej naszej nerwowej niecierpliwości, chciejmy sobie w zamian uprzytomnić, jak

doniosłe w rozwoju literatury współczesnej było to powołanie zcz ac , otocze-

nia, przeszłości do współaktorstwa w wielkiej Komedii luǳkiej. Przypomnĳmy sobie po-

wieść przedbalzakowską w jej najcelniejszych egzemplarzach. Gǳie toczy się akcja a ?

Kolejno w Niemczech, w Czechach, w Polsce, w rzeczywistości jednak nigǳie, w prze-

strzeni, a raczej w tych kulisach, które służyły za ramę abstrakcjom klasycznego drama-

tu. Czym zajmuje się, czym żyje sam Adolf? Kocha lub nie kocha. Co stanowi źródło

jego środków materialnych? Ojciec pełniący funkcje owej sakiewki dawnych romansów,

której napełnianie co rano „złotem” należało do funkcji służącego. Co wiǳimy z Pary-

ża lub z owej „Ameryki” w Mann cau ? Rys, który podkreślam, to bynajmniej nie

krytyka tych dwu pięknych i głębokich książek; to tylko próba uzmysłowienia, jak ol-

brzymim krokiem naprzód staje się ǳieło Balzaka w inunaci tej symfonii luǳkiej,

jaką jest literatura. Następcy jego, przyswoiwszy sobie całą jego zdobycz, zręczniejszym

nieraz piórem pousuwali wybujałości opisów, przezwyciężyli ciężkość faktury; ale Balzac

rąbał drogę w ǳiewiczym lesie, nie miał czasu na gracowanie ścieżek.

Te liczne opisy miast i miasteczek ancuskich składają się na galerię życia prowincji

w jego najróżniejszych odcieniach: od poważnych w swej strupieszałej wielkości resz-

tek feudalizmu, aż do beznaǳiejnej płaskości drobnego mieszczaństwa; wszystkie jednak

te obrazy mają jedną wspólną cechę, cechę przygnębiającej martwoty i smutku. Dawny

porządek społeczny, zakreślając szczuplejsze granice aspiracjom, sprawiał, iż najczęściej

synowie wstępowali w ścieżki ojców; każde środowisko żyło własnym, wcale pełnym ży-

ciem. Nowe, zdemokratyzowane społeczeństwo, ugruntowane przez Napoleona, który

powołał wszelki talent, bez różnicy hierarchii i uroǳenia, do budowy nowej Francji, wa-

bi, niby potężny magnes ciągnący opiłki żelaza, w stronę Paryża wszystko, co jest bujniej-

szego, rzutkiego, tęgiego w całym kraju. Stąd dwa obrazy, których kontrast wyzyskuje

Balzac w tylu utworach: Paryż przelewający się od talentu, fantazji i naczicza ,

i prowincja, wyssana, wyjałowiona, szara, zamieszkała wyłącznie prawie przez niezdol-

nych do wyrwania się z niej ciurów. Ten zasadniczy charakter maluje się w utworach

Balzaka w całej gamie odcieni, wciąż wzmacniając wrażenie, nie powtarzając się nigdy.

Wystarczy zestawić powieść a ci z tą Muz z zaścianka : ile pokrewieństwa w sy-

tuacji obu postaci kobiecych, a jaka precyzja w zróżniczkowaniu typu, środowiska, rasy,

czyniąca z każdej z nich coś zupełnie odmiennego. Tylko najwięksi mistrze zdolni są do

takich majstersztyków.

inca , ten tak ulubiony temat późniejszych satyryków i powieściopisarzy, jest

niemal wynalazkiem Balzaka. Spotykamy wprawǳie u tego wielkiego realisty, jakim był

Molier, zaznaczony w kilku słowach, ale jakże wyrazisty obrazek:

Do roǳinnego miasta męża w koczobryku

Nowiutkim zajeǳiecie; tam poznasz bez liku

Jego wujów, kuzynów, a gdy przyjǳie kolej,

Pośród wielkiego świata zasiąǳiesz powoli.

Bęǳiecie odwieǳali w nieǳielę i święta

To panią burmistrzową, to pana rejenta,

Gǳie na kanapie zajmiesz miejsce honorowe.

W karnawale, co uciech! Wciąż rozkosze nowe:

Bal, orkiestra złożona z kobzy, klarynetu,

Czasem małpa uczona, marionetki, gǳie tu

Znaleźć czas na rozkoszy tyle…

( au ¹, II, ).

…ba, znajǳiemy nawet u tegoż Moliera wizerunek prowincji w aini caana ,

ale ta realistyczna żyła raczej gubi się w dalszym ciągu XVII i w XVIII wieku, ustępując

miejsca psychologicznej abstrakcji, której dążeniem jest oczyścić iczn elementy uczuć

z zakści zjawisk. Stąd, jak wspomniałem, akcja np. Mann cau zawiązuje się

na prowincji, toczy się w Paryżu, kończy w Ameryce, a mogłaby się tak samo rozgrywać

na księżycu. Porównajmy z tym rysy psychologiczne, jakimi pobyt w tejże Ameryce żłobi

się w charakterze Filipa Bridau ( aaki a ), lub ową iście chemiczną reak-

cję, jaką przeniesienie z prowincji do Paryża powoduje w psychice Lucjana de Rubempré

i pani de Bargeton ( acn zunia ).

Wspomniałem a . Zestawienie tym ciekawsze tutaj, ile że druga część tej małej,

a tak bogatej w treść książeczki, Muz z zaścianka , jest świadomą wariacją na temat² tegoż

a : tym ściślej możemy tedy śleǳić różnice techniki i znaczenie a , w jakiej Balzac

mocno osaǳa osoby i akcję toczącego się dramatu. Lękam się, iż do znuǳenia może

podkreślam fakt, że wszystko niemal bez wyjątku, co nam się wydaje naturalnym an

iaania nowoczesnej powieści, jest wynalazkiem i zdobyczą Balzaka. Po co zresztą sięgać

do dawnych wzorów? wystarczy przeczytać jakąś wybitną powieść z epoki współczesnej

Balzakowi, np. ann Mauin Gautiera albo i George Sand.

Przy wielu drobniejszych zwłaszcza powieściach Balzaka doznaję uczucia poǳiwu:

w jaki sposób potraﬁ on na tak małej przestrzeni pomieścić takie bogactwo treści i jesz-

cze pozwolić sobie na ten zbytek, aby… być rozwlekłym! I tak, w tej książeczce: akcja

¹ au — Świętoszek; tytuł komedii Moliera i nazwisko jej głównego bohatera zostały w ten sposób

przetłumaczone na polski.

² śia aiac na a — „Mam naǳieję, że w końcowej części Muz publiczność ujrzy

temat a ujęty od strony realnej”, pisze Balzac w korespondencji z Ewą Hańską ( an , II,

).

   Muza z zaścianka



podejmująca na nowo temat a zaczyna się pod koniec utworu, a jest mimo to trak-

towana równie szeroko, jak drobiazgowo i wyczerpująco. Pierwsza połowa książki zawiera

daleko w głąb idącą biograﬁę obojga de La Baudraye oraz ich pożycia, kilkaǳiesiąt zaś

stron środka wypełniają opowiadania o zazdrosnych mężach, które istotnie znalazły się

tu prawem kaduka, tak luźno są związane z treścią; wreszcie scena — paradna sama w so-

bie! — czytania romansu iia , w który zawinięta była korekta ǳiennikarza. Ta scena

wydaje mi się szczególnie interesująca, a oto czemu:

Podobnie jak wiele osób nie rozumie i nie docenia znaczenia Balzaka ǳiś, tak samo

więcej ich jeszcze było za życia pisarza. Czytano go, rzecz prosta, chciwie, rozrywano dla

felietonów, dodawano stale do jego nazwiska epitet, o który się wściekał, „najpłodniejsze-

go z naszych romansopisarzy”; ale gdyby kto był powieǳiał przeciętnemu czytelnikowi,

że ze wszystkich głośnych w owej epoce nazwisk największym, najbarǳiej spiżowym po-

zostanie nazwisko Balzaka, ten byłby może równie zǳiwiony, jak Ludwik XIV, kiedy,

zapytawszy Racine'a, kto był największym pisarzem za jego panowania, usłyszał, że —

Molier³. Jak na Molierze ciążyła za życia „niższość” komedii w hierarchii a , tak

Balzaka prześladowała niższość powieści. Gdyby był pisał — komedie, okrzyknięto by

go geniuszem. Poczucie tego uprzeǳenia było poniekąd przyczyną, iż Balzac przez całe

życie, wbrew naturze swego talentu silił się opanować scenę.

Iluż ǳiś jeszcze jest luǳi tak poważnie myślących, iż „z zasady nie czytują powieści”,

albo też, czyniąc to, mają uczucie, iż zstępują z wyżyn swej powagi! Znałem inteligent-

nego człowieka (był z zawodu aktorem), z tych właśnie którzy „z zasady nie czytają po-

wieści”, tylko „rzeczy kształcące”, kształcił się bowiem wytrwale całe życie. Zastawszy go

raz z książką w ręku, spojrzałem na okładkę; oczywiście rzecz poważna, kształcąca: Piotr

Chmielowski, ai iściiaz … Koniec tego człowieka był, nawiasem wspomnę,

godny współczucia; zaczął czytać Thiersa ii nuau i aa w  tomach, że

zaś należał do tych luǳi zasad, którzy czytają gruntownie i skoro raz coś zaczną, muszą

doczytać do końca, już się biedak spod tego konsulatu i cesarstwa nie podźwignął. Żyje

jeszcze.

Ale wróćmy do sceny z korektą. W epoce, gdy Balzac tworzył swoje arcyǳieła, ta sama

publiczność która przejmowała się c i lub aaki a , chłonęła

równocześnie z zachwytem Mncia Dumasa oraz anic aa Sue, nie zawsze

oceniając przepaść, jaka ǳieli te książki. Mam wrażenie, że Balzac, zniecierpliwiony tym

koleżeństwem w poczytności i uznaniu, uczynił sobie zabawkę z tego, aby od niechcenia

zaznaczyć, jak łatwo byłoby mu machać lewą ręką „zajmujące” romanse a Sue i na czym

polega różnica mięǳy powieścią a — powieścią.

Tego, iż mógłby być z łatwością rywalem autora iii czi anic zu , do-

wiódł zresztą Balzac — nie przymnażając tym sobie chwały — w niejednym z własnych

utworów. I on miewał swoich „kardynałów Borborigano” i bez mała swoje klatki żelazne,

wyjeżdżające za pociśnięciem guzika z poǳiemi. Niezmiernie ciekawym rysem indywi-

dualności Balzaka jest owo zmaganie się w nim dwóch przeciwnych pierwiastków: zu

zcziści o takim horyzoncie i głębi jak chyba u żadnego pisarza — oraz, z drugiej

strony, pędu do ekstrawagancji wyobraźni, nieustępujących najwybujalszym orgiom dru-

gorzędnego romantyzmu. Na ogół można powieǳieć, iż twórczość Balzaka znamionuje

proces dość częsty u wybitnych organizacji pisarskich: w ǳiełach, w których wznoszą

się najwyżej i które są miarą pełni talentu, występują te właściwości, które ich różnią od

danej epoki; z chwilą gdy — z jakichkolwiek powodów — inspiracja słabnie, pisarz osu-

wa się po linii mniejszego oporu w konwencję współczesnej mody lub w parodię samego

siebie. A, jak wspomniałem nieraz, warunki tworzenia Balzaka były takie, iż nie zawsze

wyobraźnia jego mogła odczekać chwili, w której po wydaniu ǳieła spęcznieje świeżym

sokiem. Tam, gǳie poczucie rzeczywistości łączy się harmonĳnie z pędem do roman-

tycznego wyolbrzymiania, powstają najwspanialsze kreacje Balzaka, jak np. niezrównany

Vautrin w cu i . Niniejsza powieść o Dinie Piédefer, przyczynek do obrazu świata

literackiego, tak szeroko odmalowanego w acnc zuniac , należy do utworów

zakreślonych na skromniejszą miarę, ale tym cennych, że na wskroś osobistych: mamy

³ k iia zcinu czniki Mi — Charakterystycznym jest, że ani Moliera,

ani Balzaka nie uznali współcześni godnymi zasiadania w kaii ancuki .

   Muza z zaścianka



tu czystego Balzaka najlepszej próby, z całą jego werwą, bystrością, analizą psychologicz-

ną, nieskażonego — jak w tylu wybitnych jego ǳiełach — naleciałościami wątpliwej

proweniencji.

Te wycieczki w sferę satyry literackiej stanowią osobliwy wǳięk Muz z zaścian

ka . Do nich należy i historia poematu o akici z ii ; biograﬁa nieistniejącego autora

oraz hiszpańskie zabarwienie poematu przywoǳą na pamięć a a azu , tę głośną

w owej epoce i udaną mistyﬁkację Merimée'go; zarazem utwór ten zawiera elementy nie-

winnej zresztą satyry na ów „koloryt lokalny” romantyków, którzy, zaczynając od Aleda

de Musset, na wyścigi opiewali płomienne córy Andaluzji i Wschodu, nie opuszczając

zresztą ukochanych bulwarów Paryża.

Mam naǳieję, że ta żywa i zabawna powieść pogłębi jeszcze upodobanie, jakie polscy

czytelnicy zaczynają na nowo znajdować w zapomnianych już u nas romansach Balzaka.

Do zobaczenia — przy następnym.

Kraków, w styczniu 

W prowincji Berry, nad brzegiem Loary, znajduje się miasto, które ǳięki swemu

położeniu niechybnie ściąga oko podróżnego. Sancerre jest najwynioślejszym punktem

łańcucha pagórków; Loara oblewa grunty rozpościerające się u stóp tych wzgórz, zosta-

wiając osad żółtego mułu, który je użyźnia, o ile nie zasypią ich na zawsze groźne ławice

piasku, właściwe również Wiśle, tej Loarze Północy. Góra, na której szczycie skupiło

się miasto, wznosi się w dość znacznej odległości od rzeki, czemu zawǳięcza życie mały

port św. Tybalda. Tam ładuje się wino, wyładowuje klepki do beczek, słowem, wszystkie

produkty dolnej i górnej Loary. W epoce, która służy za tło temu opowiadaniu, rzucono

przez rzekę dwa mosty. Podróżni przybywający z Paryża nie potrzebowali się już przepra-

wiać z Cosne do św. Tybalda na promie: czyż to nie mówi jasno, że ǳiało się to już po

caci roku ; Orleani bowiem wspierali wszęǳie interesy materialne, ale mniej

więcej tak, jak mężowie, którzy robią podarki żonom za pieniąǳe z ich posagu.

Wyjąwszy część Sancerre na samym wzgórzu, ulice są mniej lub więcej spaǳiste; całe

miasto otoczone jest szańcem, poza którym ciągnie się pas winnic. Winnice stanowią

główny przemysł i najznaczniejszy handel kraju posiadającego kilka gatunków wysokie-

go wina, o szlachetnym ukici . Wino to tak podobne jest w smaku do burgunda, iż

przeciętny paryżanin może się omylić. Sancerre znajduje tedy w traktierniach paryskich

szybki zbyt, konieczny zresztą dla win, które nie trzymają się ponad siedem do ośmiu lat.

Powyżej miasta rozsiadło się kilka wsi, Fontenay, Saint-Satur, charakterem pogodne,

przypominające winnice Neuchâtel w Szwajcarii. Miasto zachowało coś staroświeckiego;

wąskie ulice brukowane są kamykami z Loary. Spotyka się jeszcze stare domy. Wieża, ten

szczątek epoki wojen i feudalizmu, przypomina jedno z najstraszniejszych oblężeń z czasu

walk religĳnych, podczas którego kalwini nasi o wiele przewyższyli okrucieństwem ka-

meronistów Walter-Scotta. Sancerre, bogate świetną przeszłością, niegdyś ważna placów-

ka wojskowa, jest poniekąd skazane na wymarcie, ponieważ handel skupił się na prawym

brzegu Loary. Ten pobieżny rzut oka dowoǳi, że upadek Sancerre bęǳie postępował,

mimo dwóch mostów łączących je z Cosne. Sancerre, duma lewego brzegu, ma zaledwie

trzy tysiące pięćset dusz, gdy Cosne liczy ǳiś przeszło sześć tysięcy. Od pół wieku rola

tych dwu miast położonych naprzeciw siebie zmieniła się doszczętnie. Mimo to, przewa-

ga położenia jest po stronie historycznego grodu, gǳie na wszystkie strony oko syci się

czarownym widokiem, gǳie powietrze jest cudownie czyste, roślinność wspaniała, miesz-

kańcy zaś, w harmonii z lubą przyrodą, są uprzejmi, towarzyscy, wolni od purytanizmu,

mimo że dwie trzecie ludności trwa przy nauce Kalwina. W podobnym stanie rzeczy, o ile

dają się we znaki utrapienia małomiasteczkowego obyczaju, ucisk tej natrętnej kontroli,

która czyni z życia prywatnego życie niemal publiczne, w zamian za to, patriotyzm lo-

kalny (który nie zastąpi jednak nigdy ducha roǳinnego) rozwĳa się w wysokim stopniu.

Toteż Sancerre barǳo jest dumne, iż było kolebką jednej z chwał nowoczesnej medycyny,

Horacego Bianchon, oraz drugorzędnego literata, Stefana Lousteau⁴, jednego z najbar-

⁴ iancn uau — Bianchon, lekarz, jeden z umiłowanych typów Balzaka, występuje epizodycznie

w całym szeregu jego powieści; tak samo Stefan Lousteau, ǳiennikarz, w którym współcześni dopatrywali się

wielu rysów głośnego krytyka Juliusza Janin, ale który, jak tego dowoǳi wyraźna wzmianka samego Balzaka

w korespondencji z panią Hańską, raczej wzorowany jest na Juliuszu Sandeau (por. cic i , ka ,

acn zunia etc.).

   Muza z zaścianka



Balzac Honoré de - Muza z zaścianka.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: