Gardeła, Gryź ziemię!.pdf

Leszek Gardeła

GRYD ZIEMI?!

POCHÓWKI NABRZUCHU WE WCZESNO-

BREDNIOWIECZNEJ POLSCE W PERSPEKTYWIE

PORÓWNAWCZEJ *

Na cmentarzyskach wczesnouredniowiecznych odnajdywane sh czasem groby,

w których zmarli wydajh sil byi pochowani w sposób odbiegajhcy znacznie od te-

go co współczeuni badacze uznajh za „typowe” praktyki funeralne. Do kategorii

tak zwanych grobów „atypowych” 1 , które wystlpujh na cmentarzyskach wczesno-

uredniowiecznych z terenów ziem polskich zalicza sil najczluciej przypadki,

we których 2 :

• czaszka znajduje sil poza układem anatomicznym (najczluciej zło{ona pomildzy

nogami);

• czaszka nosi ulad przebicia;

• no{e, kołki, groty strzał i inne ostre przedmioty tkwih mildzy kouimi szkieletu

(pomildzy {ebrami);

• kamieq, gruda gliny, ewentualnie moneta wciunilte sh mildzy szczlki;

• szkielet zwrócony jest czlucih twarzowh do ziemi; szkielet zwrócony jest bokiem

do ziemi;

• du{e kamienie zalegajh nad pochówkiem;

• wystlpuje pozycja skurczona – szkielet le{y na boku (rzadziej na plecach) z pod-

giltymi koqczynami;

• wystlpuje obcinanie (łamanie) innych ni{ głowa czluci ciała; najczluciej chodzi

oe koqczyny;

• grób ulokowany jest na peryferiach lub poza obrlbem cmentarza;

• brakuje wyposa{enia;

• wystlpuje nietypowa orientacja wzglldem stron uwiata;

• zarejestrowano czluciowe zwlglenie szkieletu;

• zarejestrowano ulady wtórnego otwarcia grobu.

Wuród wymienionych przykładów szczególnh uwagl zwracajh takie groby,

we których zmarli pochowani zostali w pozycji „na brzuchu”, zwróceni twarzh do

ziemi. W niniejszym tekucie spróbujl zbadai co oznaczai mogło to zjawisko i jak

powszechne było ono we wczesnouredniowiecznej Polsce. Czy praktyka ta stoso-

wana była wobec osób o ró{nej płci i wieku? Czy obok tak specyficznego potrak-

towania zmarłych, w grobach tych zaobserwowai mo{na tak{e inne szczególne za-

--------------------------------

* Department of Archaeology, University of Aberdeen, Aberdeen (Szkocja, Wielka Brytania).

Pomniki Dawnego Prawa

biegi? I wreszcie – kim mogły byi osoby pochowane w taki sposób? Aby udzielii

odpowiedzi na te pytania, zaczniemy od krytycznego przedstawienia bazy yródło-

wej jakh dysponujemy. Nastlpnie, po wycihgnilciu wniosków na podstawie analizy

porównawczej wszystkich wczesnouredniowiecznych grobów tego rodzaju z tere-

nów ziem polskich, spróbujemy skonfrontowai je z dostlpnymi dziu yródłami pi-

sanymi oraz materiałami etnograficznymi. Ponadto, przyjrzymy sil tak{e zjawisku

grzebania w pozycji „na brzuchu” w uwiecie wczesnouredniowiecznych Skandyna-

wów, co umo{liwi umieszczenie badanego zjawiska w szerszym kontekucie i lepsze

jego zrozumienie.

1. Archeologiczna baza Zródłowa

Z cmentarzysk wczesnouredniowiecznych, datowanych pomildzy X-XII w.,

znajdujhcych sil na terytorium obecnej Polski wyró{nii mo{emy nastlpujhce gro-

by, w których zmarli zostali pochowani w pozycji „na brzuchu”:

• Adolfin 3 - nr grobu nieznany,

• Giecz 4 - nr grobu nieznany,

• Gwiazdowo 5 - grób 11,

• Kałdus 6 - grób 24,

• Kałdus 7 - grób 26,

• Kałdus 8 - grób 131,

• Sandomierz 9 - grób 9,

• Sandomierz 10 - grób 90,

• Stary Zamek 11 - grób 110,

• twielubie 12 - nr grobu nieznany,

• Wolin 13 - grób 15(29),

• Wolin 14 - grób 31(96).

Niestety, sposób opublikowania szeregu z wymienionych tutaj grobów jest je-

dynie czhstkowy, a informacje doui zdawkowe i ponadto podawane jedynie w cha-

rakterze przyczynkarskim (w moim zestawieniu starałem sil uwzglldnii wszystkie

wzmianki na temat tych grobów, jakie tylko udało mi sil odnaleyi w literaturze

archeologicznej). Nale{y dodai ponadto, {e czlsto nie tylko brakuje planów sa-

mych grobów i/lub ich fotografii, ale tak{e jakichkolwiek danych na temat płci

oraz wieku zmarłych. Podane ni{ej informacje stanowih kompilacjl opublikowa-

nych materiałów na temat tych grobów. Wzbogacone zostały one tak{e w cytaty

ie komentarze autorów, którzy wczeuniej próbowali interpretowai przedstawione

tutaj groby.

1.1. Adolfin – nr grobu nieznany

Zagadkowy grób z Adolfina, w którym pochowano kobietl w pozycji „na

brzuchu” po raz pierwszy wspomniany został przez Bonifacego Zielonkl, we arty-

kule opublikowanym w czasopiumie Z Otchłani Wieków. Ten sam autor nawihzał

do niego tak{e w innym tekucie wydanym rok póyniej w Przegl^dzie Archeo-

logicznym.

grudzieQ 2011 zeszyt 16

1. Grób z Adolfina; repr. z: B. Zielonka, Niezwykłe pochówki na Kujawach...,

op. cit., s. 21.

Pomniki Dawnego Prawa

Omawiany grób z Adolfina został odnaleziony w 1956 r. podczas badaq ratow-

niczych na wielokulturowym stanowisku archeologicznym. Zielonka zauwa{ył

pewne podobieqstwa pomildzy tym grobem, a grobem nr 5 z okresu rzymskiego

odnalezionym w pobliskim Bodzanowie 15 . W grobie z Adolfina zmarła kobieta

miała podniesione nogi i rozło{one ramiona 16 . Niestety, w obu artykułach brak

jakichkolwiek dokładniejszych informacji na temat tego znaleziska. Nie wiadomo

w jakim wieku była zmarła, czy w grobie znaleziono jakiekolwiek przedmioty, ani

tak{e w jaki sposób grób ten zorientowany był wzglldem stron uwiata.

Warto jednak{e zauwa{yi, {e na tym samym cmentarzysku w Adolfinie od-

kryto tak{e jeszcze jeden grób wczesnouredniowieczny, który mo{na uznai za

„atypowy”. Według opisu Zielonki, pochowano w nim ml{czyznl „z czaszkh

przedziurawionh i uło{onh mildzy nogami” 17 . Co ciekawe, jak dodaje Zielonka:

„Ten ostatni grób został na miejscu przez pracownika fizycznego nazwany «gro-

bem strzygi»” 18 .

1.2. Giecz – nr grobu nieznany

Na temat grobu z Giecza, w którym rzekomo zmarła osoba pochowana zo-

stała w pozycji „na brzuchu” wiadomo w chwili obecnej bardzo niewiele. El{bieta

Indycka, autorka opracowania najnowszych wyników badaq z wczesnourednio-

wiecznego cmentarzyska w Gieczu zauwa{a jedynie, {e „(...) na zbadanej dotych-

czas czluci cmentarzyska odkryto jedynie cztery groby, w których zmarli uło{eni

byli inaczej, tzn. z podkurczonymi nogami, na boku, lub na brzuchu. Wydaje sil,

{e nieco odmienny sposób chowania (podkurczone koqczyny dolne) czluciej stoso-

wano wobec zmarłych dzieci” 19 .

1.3. Gwiazdowo – grób nr 2

Pierwsza informacja na temat „atypowego” grobu z Gwiazdowa pochodzi

ze artykułu Zdzisława Adama Rajewskiego 20 . Rajewski wymienia jedynie dwa

ze grobów, które odnalezione zostały na znajdujhcym sil tam cmentarzysku szkiele-

towym, badanym przez Józefa Kostrzewskiego. W grobie nr 1 znaleziono, uszko-

dzony przez robotników, „szkielet starej kobiety” 21 . Zalegał on na głlbokouci

80e cm i czaszkh zwrócony był na zachód. Przy samym szkielecie (w nieokreulo-

nym przez Rajewskiego miejscu) znaleziono uszkodzony kabłhczek skroniowy.

Szczególnej uwagi wymaga jednak grób nr 2 22 . Znaleziono w nim szkielet mło-

dej kobiety, który zalegał na głlbokouci 60 cm. Szkielet ten zwrócony był czaszkh

na południe. Co znamienne, zmarłh pochowano „na brzuchu”, zau jej twarz

skierowana była na zachód. Grób ten wydaje sil byi doui bogato wyposa{ony,

gdy{ jak podaje Rajewski zawierał on nastlpujhce przedmioty:

• Trzy kabłhczki skroniowe, o urednicy ok. 3,7 cm, wykonane z ołowiu. Dwa

ze nich le{ały przy lewej skroni, natomiast trzeci zsunhł sil w okolice łopatki.

• Nó{ {elazny, o długouci 13,5 cm, wraz z pochewkh skórzanh okuth brhzowh

blachh ze zdobieniami.

• Zdobiony pierucionek z taumy brhzowej o szerokouci 0,3 cm.

grudzieQ 2011 zeszyt 16

• Kółko (byi mo{e srebrne), o urednicy 2,4 cm. Kółko to le{ało „pod {ebrami

ze lewej strony”.

1.4. Kałdus – groby nr 24, 26, 131

Na wczesnouredniowiecznym cmentarzysku w Kałdusie, którego chronologil

ustalono na XI-XII w., odkryty został grób (nr 24), w którym zmarłego ml{czy-

znl pochowano „na brzuchu”, grzbietem do góry. Jak podaje Eleonora Kaszewska

ml{czyzna ten miał prawh rlkl poło{onh pod piersi, zau lewa była lekko zgilta w

łokciu 23 . Ponadto, czaszka najprawdopodobniej została odcilta i poło{ona na

wznak, w niewielkiej odległouci od tułowia. Szkielet zmarłego uło{ony był głowh

na północny zachód 24 . Obydwie kouci prawego podudzia były złamane i zrounil-

te 25 , zau Kaszewska zanotowała tak{e, {e zmarły ml{czyzna był kulawy na prawh

nogl. Jej zdaniem, poniewa{ „(...) tacy ludzie w opinii urodowisk wiejskich jeszcze

obecnie czlsto uchodzh za znajhcych czary, nale{y shdzii, {e i ten człowiek wyda-

wał sil groyny swoim współczesnym i dlatego został w ten sposób pochowany, by

po umierci nie mógł ju{ nikomu szkodzii” 26 . Trzeba dodai, {e w grobie tym nie

znaleziono {adnego wyposa{enia.

W swoim nowszym opracowaniu badaq na cmentarzysku w Kałdusie (stano-

wisko 4), Jacek Bojarski 27 zauwa{ył, {e przewa{ał tam zwyczaj układania zmarłych

na wznak z wyprostowanymi koqczynami. Zdarzały sil jednak przypadki, kiedy

2. Grób 24 z cmentarzyska wczesnoWredniowiecznego w Kałdusie;

repr. z: E. Kaszewska, op. cit., s. 152.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: