sielanka.docx

sielanka (idylla, bukolika): obejmuje tematy zaczerpnięte z życia wiejskiego ("Laura i Filon" Franciszka Karpińskiego)

poemat opisowy: utwór dydaktyczno-filozoficzny, odtwarza zjawiska przyrodnicze, życie i pracę grupy społecznej ("Sofiówka" Stanisława Trembeckiego, "Ziemiaństwo polskie" Kajetana Koźmiana)

powieść: podstawowy gatunek epicki, cechuje się swobodną kompozycją, obszernym układem wątków i postaci. Obejmuje obszerny materiał społeczno-obyczajowy, historyczny, psychologiczny ("Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" Ignacego Krasickiego)

satyra: wyraża krytyczny stosunek do różnych zjawisk, takich jak wady ludzkie, obyczaje i stosunki społeczne itp. Posługuje się deformacją, groteską, wyostrzeniem wyśmiewanych cech oraz dowcipem, ironią i szyderstwem ("Satyry" Ignacego Krasickiego)

Przeczytaj o satyrach Ignacego Krasickiego

poemat heroikomiczny: stanowi parodię eposu bohaterskiego. Następuje w nim zderzenie wzniosłej formy z błahą tematyką. Cel poematu jest satyryczno-dydaktyczny albo żartobliwie-rozrywkowy ("Monachomachia")

komedia: jeden z podstawowych gatunków dramatu. Przedstawia świat i ludzi w sposób pogodny, posługując się formami komizmu i satyry ("Fircyk w zalotach" Franciszka Zabłockiego)

Sprawdź cechy "Świętoszka" Moliera jako komedii klasycystycznej

tragedia: utwór dramatyczny charakteryzujący się silnie zarysowanym konfliktem wybitnej jednostki z wartościami i mocami wyższymi, którym musi się przeciwstawić (losem, fatum, prawami historii itp.). Konflikt ten prowadzi do nieuchronnej klęski ("Barbara Radziwiłłówna" Alojzego Felińskiego)

opera: dzieło muzyczne wokalno-instrumentalne, muzyka współdziała z akcją dramatyczną (libretto) ("Zabobon, czyli Krakowiacy i górale" Wojciecha Bogusławskie

Główne nurty filozoficzne pozytywizmu

filozofia pozytywna : ma sens praktyczny, ogranicza się do przedmiotów, o których można posiąść tylko sprawdzoną wiedzę, bada tylko rzeczy dostępne umysłowi (August Comte)

ewolucjonizm : cała rzeczywistość przyrodnicza i społeczna podlega stałej zmianie w jednym kierunku i według jednego prawa; zmiana ta (ewolucja) stanowi rozwój i postęp ludzkości (Herbert Spencer)

determinizm : pogląd, wg którego nic nie dzieje się przypadkowo, nie uznaje działania wolnej woli, determiniści uważają, że znając stan wszechświata w danym momencie, można teoretycznie przewidzieć wszystkie przyszłe wydarzenia, ponieważ każde zdarzenie ma swoją przyczynę (Hipolit Taine ) 

utylitaryzm : inaczej zwany filozofią zdrowego rozsądku, jest koncepcją etyczną, według której działanie jest uznawane za dobre moralnie, jeżeli człowiek, chcąc zaspokoić własne przyjemności i potrzeby oraz zabiegając o własny interes, służy dobru ogółu. Według utylitarystów interes indywidualny i ogólny nie muszą być przeciwstawne, a w przypadku sprzeczności możliwe jest ich uzgodnienie. Celem działań powinno być szczęście jak największej liczby ludzi (John Stuart Mill)

monizm przyrodniczy : świat podlega tym samym prawom, występuje jedność świata natury i ludzi, jego konsekwencją było stosowanie do badania sfery ludzkiej metod biologii i fizyki, eksperymentu i obserwacji

scjentyzm: silnie związany z empiryzmem, materializmem, pozytywizmem i utylitaryzmem, uznaje, że prawdziwa wiedza o rzeczywistości jest dostępna tylko przez poznanie naukowe, które jest także warunkiem polepszenia bytu człowieka; odwołuje się do nauk przyrodniczych, które dostarczają wiedzy pewnej, opartej na stwierdzaniu faktów i odkrywaniu praw

praktycyzm: stanowi odwrotność romantycznego " mierz siły na zamiary", charakteryzuje się stawianiem sobie osiągalnych celów i troską o dobór środków do ich realizacji

agnostycyzm: uznaje, że ludzkie poznanie jest ograniczone i nie dostarcza wiedzy o rzeczywistości, bądź też nie może sprawdzić jej prawdziwości

organicyzm: uznaje, że społeczeństwo stanowi jeden organizm i spełnia te same funkcje, jakie spełniają organizmy biologiczne wyższego rzędu

relatywizm: wartości i związane z nimi normy oraz oceny mają charakter względny (relatywny), wszystko jest zależne od okoliczności, czasu i miejsca oceniającego

minimalizm: uznaje jedynie bezsporne twierdzenia, czyli to, co jest dostępne ludzkim zmysłom

naturalizm: źródłem poznania rzeczywistości są wyłącznie prawa przyrody, odrzuca istnienie bytów nadprzyrodzonych; człowiek jest jednym z równoważnych elementów w przyrodzie


W literaturze dominowała współczesna tematyka społeczna, problem edukacji najniższych warstw społecznych, emancypacji kobiet, asymilacji Żydów, niesprawiedliwości społecznej. Pojawia się również tematyka historyczna, czasami z aluzjami do współczesności.
Najpopularniejsze gatunki literackie

nowela : zwięzły utwór narracyjny, pisany prozą, o wyraźnej akcji i prostej, najczęściej jednowątkowej fabule (Henryk Sienkiewicz " Latarnik", Bolesław Prus " Katarynka") 

Zobacz omówienie "Latarnika"

opowiadanie : niewielki utwór narracyjny prozą; prosta, najczęściej jednowątkowa fabuła; różni się od noweli brakiem ścisłych reguł kompozycyjnych, możliwością wystąpienia samoistnych epizodów i dygresji, rozbudowaniem partii opisowych i refleksyjnych, wreszcie skojarzeniowym tokiem narracji (Bolesław Prus " Antek", Maria Konopnicka " Nasza szkapa ")

Zobacz omówienie "Naszej szkapy"

powieść tendencyjna : podporządkowana propagowaniu haseł "pracy organicznej" i "pracy u podstaw"; występująca w dwu zasadniczych odmianach: pierwsza - nawiązywała do formuły melodramatycznej uatrakcyjnionej wątkami sensacyjnymi, w które wpisywano czarno-białe charakterystyki środowisk i wartości; druga - odwoływała się do późnooświeceniowej tradycji powieści humorystyczno-satyrycznej (Eliza Orzeszkowa " Marta", "Pan Graba", Jan Lam " Wielki świat Capowic ")

powieść realistyczna : charakteryzuje się pogłębionym portretem psychologicznym bohaterów nałożonym na krytyczną analizę zjawisk społecznych (Bolesław Prus " Lalka", " Emancypantki", Eliza Orzeszkowa " Nad Niemnem", Henryk Sienkiewicz " Rodzina Połanieckich ")

Przeczytaj omówienie "Nad Niemnem"

Przeczytaj omówienie "Lalki"

powieść naturalistyczna : Adolf Dygasiński " Zając", Antoni Sygietyński " Na skałach Calvados" 

powieść historyczna : analizowała zjawiska współczesne (Bolesław Prus "Faraon") lub tworzyła w schemacie sensacyjno-przygodowym idealizowany obraz przeszłości narodowej (powieści historyczne Henryka Sienkiewicza)

Przeczytaj omówienie "Faraona"

obrazek poetycki : gatunek łączący elementy epickie z motywami lirycznymi (Maria Konopnicka " W piwnicznej izbie", " Jaś nie doczekał ")

felieton : artykuł publicystyczny o różnorodnej tematyce, utrzymany w lekkiej i żywej formie. Charakteryzuje go swobodne łączenie tematów, luźna kompozycja.(Bolesław Prus " Kroniki ")

reportaż : żywy opis konkretnych zdarzeń znanych autorowi z bezpośredniej obserwacji (Henryk Sienkiewicz " Listy z podróży do Ameryki") 

Pojęciami kojarzonymi z Młodą Polską są również:

fin de siecle (francuski) - koniec wieku,

dekadentyzm ("schyłek wieku") - postawa człowieka końca XIX wieku kojarzona z biernością, niemocą, apatią, przeświadczeniem o nieuchronności śmierci, a w związku z tym oznaczająca rezygnację z jakiejkolwiek aktywności,

Przeczytaj więcej o dekadentyzmie

impresjonizm ("impression"- franc. przelotne wrażenie) - nazwa ta wzięła się od obrazu Moneta "Wschód słońca. Impresja"i oznaczała odtwarzanie świata, ukazujące jego nieustającą zmienność,

Przeczytaj więcej o impresjonizmie

symbolizm - kierunek ten powstał we Francji, jego prekursorem był Charles Baudelaire ("Kwiaty zła"), a głównym przedstawicielem Artur Rimbaud; symbol posiada dwa znaczenia: realne-rzeczywiste i ukryte (skojarzeniowe),

Zobacz, w których lekturach można znaleźć symbolizm

ekspresjonizm ("expression"- franc. gwałtowne wyrażanie emocji, "krzyk duszy") - kierunek ten, przeciwstawiając się naturalizmowi i impresjonizmowi, dążył do wyrażenia w sposób spotęgowany i dramatyczny wewnętrznych przeżyć twórcy, secesja - nurt w sztuce, u którego podstaw legło przekonanie, że wszystko może być dziełem sztuki; wyznacznikiem tego kierunku była falista, asymetryczna linia,

"sztuka dla sztuki"- przekonanie pisarzy, że żadna sztuka, w tym literatura, nie może pełnić funkcji służebnych, powinna być sztuką samą w sobie, wartością samą w sobie, powinna być oArtur Schopenhauer ("Świat jako wola i wyobrażenie") - głosił pogląd, że istotą ludzkiej egzystencji jest bezrozumny popęd, który uniemożliwia ludziom całkowicie wolne działanie. Pogoń człowieka za szczęściem przesiąknięta jest cierpieniem z powodu niezaspokojenia ambicji i pragnień, ponieważ życie jest za krótkie, by mógł on cokolwiek osiągnąć w pełni. Goniąc za mrzonkami, ułudą, wie, iż ta gonitwa za pokusami świata i tak zakończy się śmiercią. Według Schopenhauera wszelkie religie, filozofie są ucieczką od rzeczywistości. Proponował ludziom umiarkowaną rezygnację z wszelkich żądz i wyzbycie się pragnień, a także ucieczkę w stan nirwany - pół-istnienia, pół-snu.ryginalna i wymyślna, pełna symboli, które odczyta bez trudu inteligentny człowiek.

Friedrich Nietzsche ("Tako rzecze Zaratustra"; "Poza dobrem i złem") - był przedstawicielem immoralizmu. Przeciwstawiał się słabości dekadenckiej postawy, drwił z takich haseł, jak: równość, wolność, sprawiedliwość czy litość i filantropia. Według niego tylko wolność absolutna, w tym odrzucenie ograniczeń moralnych, mogło zapewnić człowiekowi szczęście. Wyznawał kult człowieka silnego, walczącego z przeciwnościami losu. Stworzył teorię nadczłowieka i wyodrębnił "rasę panów", dopuszczając formę zależności między ludźmi. Zgodnie z nią słabi muszą zależeć od silnych, a silni, nieograniczeni żadnymi normami etycznymi, mają prawo działać "poza dobrem i złem". Nietsche dokonał przewartościowania systemów etycznych i losy słabych ludzi oraz świata pozostawił w rękach "nadludzi", którzy niczym nieograniczeni - ani etyką, ani prawem, mogli czynić wszystko, by udowodnić, że człowiek jest z natury silny i może osiągnąć to, o czym zamarzy, może panować nad innymi z racji swej siły.

Zespół poglądów filozoficznych i literackich powstałych w nawiązaniu do filozofii niemieckiego filozofa Fryderyka Nietzschego. Nietzsche występował przeciwko dekadentyzmowi - jego pesymizmowi, bierności i słabości, głosił kult życia. Głosił pochwałę siły tężyzny fizycznej, wolności działania wybitnej jednostki. W poezji polskiej elementy nietzcheanizmu pojawiają się w twórczości Leopolda Staffa (wiersz „Kowal").


Henryk Bergson ("Ewolucja twórcza") - uważał, że świat , który jest materialny, można poznać tylko z a pomocą intuicji. Odrzucał empiryzm i racjonalizm. Twierdził, że świat i przyroda są w nieustannym ruchu i rozwijają się dzięki siłom wewnętrznym, pędowi życiowemu ("elan vital"). Według niego człowiek, który nie ma własnego zdania, ale opiera się na opinii ogółu i poddaje się konwencjom, jest niewolnikiem środowiska i reguł w nim panujących. Jego filozofia to filozofia życia pełnego przy zachowaniu własnej tożsamości i wolności oraz poznawania intuicyjnego, jak również życiowej aktywności, która pozwala osiągnąć niemożliwe.