Zoonozy przenoszone przez ptaki wolno żyjące.pdf

Przeglądy – Overviews

Ornis Polonica 2010, 51: 149–162

Zoonozy przenoszone przez ptaki wolno żyjące

Marlena Śmigielska

Zoonozysą to chorobyzakaźne lub pasożytnicze przenoszone przez zwierzęta na człowie-

ka. Zakażenie może nastąpić w wyniku bezpośredniego kontaktu ze zwierzęciem lub kon-

taktu pośredniego, np. poprzez zetknięcie się z odchodami, wydzielinami, sierścią lub pió-

rami (Hugh-Jones et al. 1995). Ludzie są bardziej podatni na zachorowanie na zoonozy

przenoszone przez ssaki, niż ptaki, i dzielą z nimi więcej jednostek chorobowych. Wynika to

z wyższego stopnia podobieństwa organizmu i środowiska wewnątrzkomórkowego komó-

rek człowieka do ssaków, do których sam należy, niż do ptaków. Wiele mikroorganizmów

potrzebuje odpowiednich warunków i parametrów określających swojego gospodarza, np.

obecności na powierzchni jego komórek danych receptorów. Receptory te mogą służyć

drobnoustrojowi jako miejsce przyłączania się i wnikania do komórek poszczególnych tka-

nek. Powyższy fakt warunkuje podatność jednego gatunku zwierzęcia na patogen i odpor-

ność gatunku innego (Samorek-Salamonowicz et al. 2006). Jednakże istnieje wiele

jednostek chorobowych, których czynnik etiologiczny (patogen) ma szerokie spektrum go-

spodarza i może zakażać zarówno ssaki, jak i ptaki, a nierzadko również inne gromady

zwierząt, takie jak np. gady(wirus gorączki Zachodniego Nilu) (Zeller & Schuffenecker

2004).

Częstymi drogami zakażania się czynnikami chorobotwórczymi od ptaków są droga po-

karmowa (spożycie zakażonego mięsa) i kropelkowa (Mazurkiewicz 2005). Człowiek może

zakazić się poprzez spożycie skażonej drobnoustrojami wody lub żywności, przez styczność

z kurzem lub pyłem, w których unoszą się czynniki chorobotwórcze, bądź przez zetknięcie

się z zakażonymi przedmiotami. W przenoszenie wielu chorób zaangażowane są także

wektory, np. owady. Ponadto do chorób z grupy ryzyka dla ludzi, ale nie będących zoonoza-

mi, należą jednostki chorobowe, na których rozprzestrzenianie się duży wpływ ma obec-

ność ptasich odchodów w środowisku (Hugh-Jones et al. 1995).

Niniejsza praca stanowi przegląd podstawowych zagadnień z zakresu zagrażających

zdrowiu człowieka chorób przenoszonych przez ptaki, ze szczególnym uwzględnieniem

jednostek chorobowych, których rezerwuarem są ptaki wolno żyjące. Zawiera ona również

opisy wybranych chorób, do których szerzenia się pośrednio przyczyniają się ptaki. W pracy

tej można znaleźć informacje na temat występowania poszczególnych chorób, ich etiologii,

epidemiologii, okresu inkubacji oraz objawów. Zawiera ona również zasadypostępowania,

mające na celu jak największe ograniczenie zagrożenia, spowodowanego możliwością zara-

żenia się niebezpiecznymi drobnoustrojami i pasożytami. Zasady te powinny być znane

osobom mającym częsty kontakt z ptakami, np. ornitologom podczas ich obrączkowania, a

także lekarzom weterynarii, zootechnikom, personelowi obsługującemu zwierzęta gospo-

darskie, właścicielom zwierząt towarzyszących, pracownikom ogrodów zoologicznych i la-

boratoriów diagnostycznych oraz przez nie przestrzegane (Gliński et al. 2008). Celem

niniejszej pracy jest wyczulenie tych osób na zachowywanie odpowiednich środków ostroż-

ności w trakcie kontaktu z ptakami i/lub ich wydzielinami, wydalinami, bądź piórami oraz

149

po nim. Poszerzenie lub przypomnienie informacji na temat chorób odzwierzęcych będzie

również przydatne lekarzom medycyny, diagnozującym zoonozy (Gliński et al. 2008).

Zoonozy przenoszone na człowieka przez ptaki

Choroby te można podzielić na bakteryjne, wirusowe, grzybicze, pasożytnicze, czy też

wywoływane przez pierwotniaki (Hugh-Jones et al. 1995). Poniżej opisano wybrane zoo-

nozy, do których transmisji biernie przyczyniają się ptaki. Zwrócono szczególną uwagę na

choroby występujące stosunkowo często w Polsce i w Europie.

Salmonelloza

Salmonelloza występuje na całym świecie i jest jedną z najczęstszych przyczyn zatruć pokar-

mowych u zwierząt i ludzi (Jacob et al. 2003). Wywoływana jest przez różne serowary (od-

mianywydzielane na podstawie rozpoznawania ich przez poszczególne przeciwciała)

bakterii Salmonella sp. Od kur i kurcząt, jak i od ludzi najczęściej izolowanyjest serowar S.

enteritidis , z kolei od ptactwa wodnego, takiego jak kaczki i gęsi oraz od gołębi – S. typhimu-

rium . Bakterie Salmonella sp. charakteryzują się dużą odpornością na warunki środowisko-

we. W wodzie przeżywają do czterech miesięcy (Mazurkiewicz 2005), a ich wzrost

zachodzi w szerokim przedziale temperaturowym (5–46°C). Bakterie te są wyjątkowo od-

porne na wysuszenie i zamrażanie (Obłąk, in litt. 2009). Te cechy Salmonella sp. warunkują

wysoki wskaźnik zapadalności na salmonellozę, który w roku 2006 wynosił 35 na 100 tys.

mieszkańców (13 362 zachorowania w Polsce), a w roku 2005 był jeszcze wyższy – 42 na

100 tys. (16 006 zachorowań) (Czerwiński et al. 2008).

Bakterie dostają się do organizmu w wyniku spożycia skażonego pokarmu lub wody (Ja-

cob et al. 2003, Mazurkiewicz 2005), a w przypadku ludzi także poprzez bezpośredni kontakt

z zakażonym ptakiem i późniejszy brak higieny, co wiąże się z fekalno-oralną drogą transmisji

(Sykut, in litt. 2009). Z organizmu zainfekowanego przez Salmonella sp . bakterie wydalane są

wraz z kałem przeważnie przez kilka dni lub tygodni, a w przypadku zakażenia niektórymi se-

rowarami bakterii nawet przez całe życie (Jacob et al. 2003). Możliwe jest także zakażenie

drogą kropelkową (Mazurkiewicz 2005). Salmonelloza jest szczególnie często stwierdzana u

kaczek, mew, rybitw (Hubálek 2004) oraz u niektórych gatunków z rzędu wróblowych, np.

wron Corvus sp., wróbli Passer sp., zięb Fringilla sp. czyczeczotki Carduelis flammea (Refsum

et al. 2002; Dep. of Natural Resources, Gov. of Newfoundland and Labrador, in litt. 2004).

Okres wylęgania się choroby, w zależności od wielkości dawki zakażającej, wynosi od 6

do 72 godzin, a pierwsze dolegliwości pojawiają się najczęściej po upływie 12 do 36 godzin.

Wiele zakażeń tymi bakteriami nie powoduje wystąpienia objawów, są to tzw. zakażenia

subkliniczne (Jacob et al. 2003). Jeśli jednak u ptaków dojdzie do manifestacji choroby, ob-

jawia się ona biegunką, osłabieniem, a czasem także zaburzeniami nerwowymi, przewraca-

niem się na grzbiet i/lub porażeniami (zwłaszcza u gęsi i kaczek). Występowanie biegunki

można stwierdzić spoglądając na obszar otaczającykloakę ptaka, na którym można zaob-

serwować zielonożółte zabarwienie świadczące o laksacji (biegunce). Pośrednimi wskazów-

kami świadczącymi o zakażeniu jest stroszenie się, spuszczona głowa, mogące wystąpić

trudności z oddychaniem i obniżenie wrażliwości na bodźce środowiskowe (Dep. of Natu-

ral Resources, Gov. of Newfoundland and Labrador, in litt. 2004). Dodatkowo u kacząt

może występować ropne zapalenie spojówek (Mazurkiewicz 2005).

Typowy przebieg choroby u ludzi wiąże się z występowaniem biegunki, wymiotów i

podwyższonej temperatury ciała. Infekcje mogą prowadzić do odwodnienia i osłabienia, a

u dzieci i osób w podeszłym wieku nawet do śmierci. W niektórych przypadkach choroba

może rozwinąć się, powodując wysoką gorączkę, zakażenie krwi, bóle głowy oraz śledzio-

150

ny, której rozmiar ulega zwiększeniu. Dodatkowo mogą występować dolegliwości z orga-

nów takich jak: serce, nerki i mózg oraz z narządu ruchu.

Kampylobakterioza

Choroba ta, wywoływana przez bakterie z rodzaju Campylobacter , występuje na całym świe-

cie. Znanych jest około 20 gatunków i podgatunków mikroorganizmów należących do tego

rodzaju, z czego obecność C. jejuni lub C. coli stwierdzana jest u większości ludzi i zwierząt, u

których wykryto tę chorobę. Bakterie te mają szczególne wymagania środowiskowe (wysoka

temperatura, warunki mikroaerofilne, duża wilgotność), dlatego też ich zdolność do przetrwa-

nia poza organizmem gospodarza jest bardzo ograniczona. U ludzi żyjących w klimacie

umiarkowanym zachorowania na kampylobakteriozę mają charakter sezonowy (wiosna,

lato), co może wiązać się z wyższą przeżywalnością bakterii w środowisku w czasie dogod-

nych dla niej warunków temperaturowych (Bednarski & Wieliczko 2006).

Do zakażenia może dojść w wyniku wypicia skażonej wody lub spożycia mięsa drobio-

wego poddanego niewystarczającej obróbce termicznej. Zakażenie od ptaków wolno

żyjących może przebiegać na drodze fekalno-oralnej (Bednarski & Wieliczko 2006). Częs-

tość występowania Campylobacter sp. u ptaków dzikich waha się w granicach 0–80% w za-

leżności od gatunku. W przypadku ludzi częstość zapadania na kampylobakteriozę

wykazuje tendencję wzrostową (Bednarski & Wieliczko 2006). W roku 2007 w Polsce wy-

kryto ją u 192 osób (Sadkowska-Todys 2009). Rzeczywista częstość zapadania na tę chorobę

jest prawdopodobnie wyższa, a niedoszacowanie wynika z braku rutynowej diagnostyki za-

każeń. W krajach rozwiniętych liczba zakażeń Campylobacter sp. przewyższa ponad dwu-

krotnie liczbę przypadków zapalenia jelita spowodowanego salmonellozą (Krutkiewicz

2008). Wystąpienie objawów poprzedza inkubacja choroby, wynosząca przeważnie od 2

do 10 dni (Bednarski & Wieliczko 2006).

U ptaków kampylobakterioza może przebiegać bezobjawowo lub w formie jelitowej z

zapaleniem jelit i towarzyszącą mu biegunką oraz zapaleniem wątroby. Wywołane tą cho-

robą reakcje zapalne mogą prowadzić do śmierci (Bednarski & Wieliczko 2006). Śmiertel-

ność jest jednak niska i wiąże się z równoczesnym zakażeniem ptaka przez inny czynnik

chorobotwórczy, taki jak Escherichia coli czy Salmonella sp. (Mazurkiewicz 2005).

U ludzi choroba przebiega najczęściej pod postacią zapalenia jelit i/lub żołądka, a domi-

nującym objawem jest biegunka, często krwawa (Krutkiewicz 2008). Niekiedy przekształca

się ona w zakażenie o charakterze ogólnoustrojowym, skutkujące podwyższeniem tempe-

raturyciała, bólami brzucha oraz powiększeniem wątrobyi śledziony. Zakażenie mikroorga-

nizmem z rodzaju Campylobacter może u ludzi skutkować również zapaleniem wsierdzia,

septycznym zapaleniem stawów oraz zapaleniem opon mózgowo–rdzeniowych. Typowe

objawychoroby(zapalenie i biegunka) przeważnie ustępują samoistnie po upływie 3–6 dni

(Krutkiewicz 2008). W przypadku, gdy objawy występują dłużej niż tydzień, wskazane jest

skonsultowanie się z lekarzem w celu podjęcia odpowiedniego leczenia.

Niektóre szczepy Campylobacter sp. wytwarzają cyto- i/lub enterotoksyny, powodujące

rozpad krwinek i/lub uszkodzenie komórek wątroby. Ponadto lipopolisacharydy, będące

składnikiem ściany komórkowej tych bakterii, stymulują odpowiedź układu immunologicz-

nego. U niektórych szczepów ich struktura antygenowa jest podobna do struktury antyge-

nów powierzchniowych neuronów człowieka. W wyniku powyższego zjawiska mimikry

molekularnej organizm może rozpoznawać własne komórki jako obce i skierować przeciw

nim odpowiedź układu odpornościowego, co skutkuje rozwojem chorób autoimmunizacyj-

nych, takich jak zespół Guillaina-Barrego z zapaleniem nerwów obwodowych i choroba

reumatoidalna (Bednarski & Wieliczko 2006).

151

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 maja 2004 roku

w sprawie zoonoz oraz czynników zoonotycznych podlegających obowiązkowi rejestracji

(Dz.U. z 2004 r. nr 130, poz. 1394), zachorowania na kampylobakteriozę podlegają obo-

wiązkowi zgłoszenia.

Gruźlica

Gruźlica jest jedną z najbardziej rozpowszechnionych chorób bakteryjnych. Występuje na

całym globie, przy czym 1/3 światowej populacji ludzi zakażona jest bakterią wywołującą tę

chorobę. Na gruźlicę umiera na świecie ok. 2 mln ludzi rocznie (WHO 2010). Choroba ta

wywoływana jest przez różne typy prątków gruźlicy Mycobacterium sp., takie jak prątek

ludzki M. tuberculosis , bydlęcy M. bovis i ptasi M. avium . Główną przyczyną gruźlicy u pta-

ków jest prątek ptasi, którymoże powodować rozwój chorobyrównież u świń, bydła, dzi-

kich zwierząt, a także u niektórych ludzi. Prątki gruźlicy są niezwykle odporne na działanie

czynników fizycznych i środowiskowych, takich jak wysychanie. Są także bardzo odporne

na detergenty i inne stosowane powszechnie środki czystości. Najefektywniej niszczone są

przypomocy95% roztworu alkoholu – inaktywacja w ciągu 15–30 sekund. Bakterie te bar-

dzo długo przeżywają w glebie, nawet do 4 lat. Nabyły także odporność na wiele antybioty-

ków, takich jak penicylina (Mazurkiewicz 2005).

Prątki gruźlicyrozprzestrzeniają się poprzez kontakt z zainfekowaną, prątkującą osobą

lub zwierzęciem. Główną drogą zakażenia u ptaków jest droga pokarmowa. Ludzie najczęś-

ciej zakażają się drogą aerogenną (kaszel, kichanie, odpluwanie), a drogą pokarmową tylko

w 10% przypadków (Janowski et al. 1983). Do zakażenia drogą aerogenną dochodzi wów-

czas, gdy do płuc dostają się małe (1–10 µm) kropelki wydzieliny z dróg oddechowych inne-

go człowieka, bądź zwierzęcia, zawierające komórki bakteryjne (Janowski et al. 1983).

Gruźlica może rozprzestrzeniać się dzięki ptakom, stwierdzono ją m.in. u ptaków szponias-

tych, żurawi, kukułek, kaczek, bażantów, grzywacza Columba palumbus oraz u ptaków

śpiewających (Hubálek 2004, Mazurkiewicz 2005, Soler et al. 2009). Na infekcję z

udziałem prątka ptasiego wrażliwe są osobyz obniżoną odpornością, np. chorzyna AIDS,

raka, cukrzycę typu I, reumatoidalne zapalenie stawów oraz dzieci i osoby w podeszłym

wieku (Soler et al. 2009). W Polsce wskaźnik zapadalności na tę chorobę jest stosunkowo ni-

ski w porównaniu do krajów afrykańskich lub azjatyckich i w roku 2007 wynosił 22,7 na 100

tys. mieszkańców (Szczuka 2008).

Gruźlica objawia się u ptaków brakiem apetytu, a co za tym idzie drastycznym spadkiem

masyciała, zanikiem mięśni, osłabieniem, a także gorączką. Pióra ptaka są matowe i nastro-

szone, a jego błony śluzowe są blade. W wielu przypadkach występuje kulawizna oraz sza-

rozielona lub brązowozielona biegunka (Mazurkiewicz 2005). Należypamiętać o tym, że

często przez długi okres po zakażeniu nie obserwuje się żadnych objawów klinicznych.

Tylko u 5% osób objawy charakterystyczne dla gruźlicy pojawiają się wkrótce po zakaże-

niu. Prątki mogą trwać w organizmie człowieka w uśpieniu przez wiele lat i zaatakować

swojego gospodarza wraz ze spadkiem jego odporności, spowodowanym przejściem innej

choroby, złym trybem życia lub podeszłym wiekiem. Postać kliniczna choroby u ludzi obja-

wia się gorączką, kaszlem, ogólnym osłabieniem, biegunką, brakiem apetytu, spadkiem

masy ciała i nocnymi potami. Objawy te doprowadzają do stopniowego wycieńczenia, a

czasem do śmierci. Odróżnienie gruźlicy od innych chorób wyłącznie na podstawie obja-

wów jest trudne, praktycznie niemożliwe.

Leczenia gruźlicyu zwierząt nie przeprowadza się ze względu na niebezpieczeństwo

rozsiewania prątków przez pozornie wyleczone osobniki. Zwierzęta gospodarskie, u których

stwierdzono gruźlicę eliminowane są z hodowli.

152

Leczenie gruźlicy u ludzi prowadzi się z użyciem antybiotykoterapii, trwającej 6–9, a w

skrajnych przypadkach do 24 miesięcy. Zwalczanie zakażenia prątkiem ptasim u ludzi jest

trudniejsze, niż zakażenia prątkiem ludzkim i bydlęcym. Konieczne jest zastosowanie czte-

rech do sześciu antybiotyków jednocześnie. Niestety oporność prątków na antybiotyki

ciągle rośnie (Soler et al. 2009, WHO 2010).

Jersinioza (gruźlica rzekoma)

Choroba ta obecna jest na całym świecie. Wywołują ją bakterie z rodzaju Yersinia , u ludzi są

to głównie Y. enterocolitica i Y. pseudotuberculosis , izolowane również od innych zwierząt,

w tym od ptaków. Bakterie te pasożytują wewnątrz komórek gospodarza, gdzie wytwarzają

toksyczne dla niego związki chemiczne. Były one izolowane zarówno od zwierząt chorych,

jak i od zdrowych (nosicieli), z powierzchni roślin, z gleby, ze ścieków, wód powierzchnio-

wych, wody pitnej, a także z żywności (Mielczarek & Bagłaj 2004). Y. enterocolitica była

stwierdzana u mew, rybitw, kaczek i szpaków Sturnus vulgaris , z kolei Y. pseudotuberculosis

wyizolowano od świstuna Anas penelope , śmieszki Larus ridibundus i mewyjapońskiej L.

crassirostris , szpaka, pliszki siwej Motacilla alba , jak również od takich gatunków ptaków, jak

trznadel szarogłowy Emberiza spodocephala i kaczka pstrodzioba A. poecilorhyncha (Hubá-

lek 2004). Na jersiniozę chorują ponadto gęsi oraz takie ptaki z bezpośredniego otoczenia

człowieka, jak gołębie i wróble (Mazurkiewicz 2005).

Do zakażenia dochodzi poprzez spożycie wody lub pokarmu zanieczyszczonego feka-

liami zawierającymi bakterie; możliwe jest także bezpośrednie zakażenie od zwierzęcia lub

drugiego człowieka w warunkach niedostatecznej higieny, jak i przez uszkodzoną skórę

(Mazurkiewicz 2005). Okres inkubacji choroby wynosi przeważnie od 2 dni do tygodnia.

Obraz klinicznyjersiniozymoże być różnyi jest uzależnionyod wieku pacjenta, stanu

jego odporności oraz zjadliwości atakującego go mikroorganizmu. Najczęstszymi postacia-

mi tej chorobysą: zatrucie pokarmowe, zapalenie jelit, węzłów chłonnych krezki jelitowej

oraz zapalenie końcowego odcinka jelita cienkiego i kątnicy, mylnie rozpoznawane jako za-

palenie wyrostka robaczkowego. W przypadku rozsiewu bakterii, rozprzestrzeniającego się

naczyniami krwionośnymi może dochodzić do pojawiania się ropnych zapaleń, głównie

zlokalizowanych w wątrobie i śledzionie. W przebiegu tej choroby odnotowuje się niekiedy

także zapalenia ropne dotyczące innych lokalizacji, takie jak zapalenie gardła, płuc, opon

mózgowo-rdzeniowych, stawów, zakażenie układu moczowego i zmiany zapalne skóry. W

przypadku występowania przewlekłej postaci choroby tworzą się gruzełki z cechami mart-

wicy, co upodabnia tą jednostkę chorobową do gruźlicy (stąd inna nazwa jersiniozy – gruźli-

ca rzekoma). Po przebyciu jersiniozy mogą występować powikłania ze strony układu

immunologicznego, np. rumień guzowaty, czy reaktywne zapalenie stawów (Mielczarek &

Bagłaj 2004).

Jersinioza ma samoograniczającysię charakter, dlatego też w zwalczaniu tej chorobysto-

suje się leczenie objawowe. W wyjątkowych przypadkach, w przebiegu ciężkiego zakaże-

nia, rozsiania infekcji na narządypoza układem pokarmowym lub rozwoju posocznicy,

wskazana jest antybiotykoterapia (Mielczarek & Bagłaj 2004).

Borelioza z Lyme

Choroba z Lyme została rozpoznana jako oddzielna jednostka chorobowa dopiero w roku

1976. Cierpiały na nią dzieci z miasta Lyme w Connecticut, USA. W tym czasie uważano

jednak, że dzieci te chorują na młodzieńcze reumatoidalne zapalenie stawów. Dopiero

później okazało się, że zaobserwowanyzespół objawów spowodowanyjest rozwojem cho-

robyprzenoszonej przez kleszcze, którą wcześniej zanotowano w Europie i Ameryce. W

153

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: