Jarosław Iwaszkiewicz
Jarosław Leon Iwaszkiewicz, pseudonim Eleuter (ur. 20 lutego 1894 w Kalniku w gub. kijowskiej, zm. 2 marca 1980 w Warszawie) – polski pisarz (prozaik, poeta i eseista), tłumacz i librecista, współtwórca grupy poetyckiej Skamander, współpracownik "Wiadomości Literackich", wieloletni redaktor naczelny "Twórczości". Jego żoną była pisarka i tłumaczka Anna Iwaszkiewiczowa z domu Lilpop. Miał z nią dwoje dzieci: Marię (ur. 1924) i Teresę (ur. 1928). Dalekim krewnym poety był kompozytor Karol Szymanowski.
Urodzony jako Leon Iwaszkiewicz (imię metrykalne), nazywany imieniem Jarosław w najbliższej rodzinie (w oficjalnych dokumentach zapisano je dopiero po 1945). Jego ojciec Bolesław oraz stryj Zygmunt walczyli w powstaniu styczniowym. W setną rocznicę jego wybuchu zadedykował im opowiadanie "Heydenreich". Naukę rozpoczął w 1902 w szkole w Warszawie, w 1904 przeniósł się wraz z rodziną do Elizawetgradu (dziś Kirowohrad), gdzie uczęszczał do liceum, a od 1909 mieszkał i uczył się w Kijowie w liceum nr 4. W tymże liceum, w związku z poznaniem uzdolnionych artystycznie kolegów (zwłaszcza Mikołaja Niedźwiedzkiego, którego określał jako swój uniwersytet) oraz nauczycieli, podjął pierwsze próby twórcze, głównie w zakresie komponowania utworów muzycznych, ale także poezji. Po maturze rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Kijowskim, których jednak nie ukończył. Studiował także w konserwatorium w Kijowie.
Pod koniec nauki w liceum i na początku studiów pracował też jako korepetytor, odbywając wtedy wiele podróży po dworach polskich i rosyjskich na terenie Polski i Ukrainy Naddnieprzańskiej, z których wrażenia będą kanwą licznych późniejszych utworów. Szczególnie istotny dla jego twórczości był pobyt w Byszewach koło Łodzi i znajomość z tamtejszym środowiskiem szlacheckim. W 1918 w związku z rozszerzającym się chaosem rewolucyjnym na Kijowszczyźnie wyjechał do Warszawy.
Na początku lat 20. służył w stacjonującym w Ostrowie Wielkopolskim 221. Pułku Piechoty złożonym głównie z ochotników (towarzyszył mu m.in. Aleksander Wat). Od 1928 zamieszkał wraz z żoną w Podkowie Leśnej w posiadłości Stawisko. Dzisiaj znajduje się w niej muzeum. W latach 1923–1925 był sekretarzem marszałka Sejmu Macieja Rataja. Od 1927 pracował w dyplomacji. Pełnił obowiązki sekretarza ambasady RP w Kopenhadze (1932–1935) i Brukseli (1935–1936). W czasie II wojny światowej działał w strukturach Polski Podziemnej w wydziale kultury i sztuki. Współpracował z prof. Lorentzem przy ratowaniu zabytków kultury. Willa w Stawisku przez cały okres okupacji, a zwłaszcza po upadku powstania warszawskiego, była schronieniem dla wielu Polaków i Żydów zagrożonych aresztowaniem. W szczytowym momencie w majątku ukrywało się ponad 40 osób.
W latach 1945–1946, 1947–1949 i 1959–1980 pełnił funkcję prezesa Związku Literatów Polskich. Od marca 1947 do grudnia 1948 wydawał pismo "Nowiny Literackie", które miały w jego zamierzeniu wznowić tradycje "Wiadomości Literackich". Po wojnie bezpartyjny poseł na Sejm PRL I, II, III, IV, V, VI i VII kadencji, przewodniczący Polskiego Komitetu Obrońców Pokoju. Od 1958 był także członkiem Prezydium Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu. Pochowany 5 marca 1980 (na jego życzenie w mundurze górniczym) na cmentarzu w Brwinowie pod Warszawą.
Jarosław Iwaszkiewicz był biseksualistą. Motywy homoseksualne były poruszane przez niego zarówno w poezji, jak i prozie. W swoich zapiskach intymnych, dzienniku i listach wprost określa siebie jako homoseksualistę. Wynikało to raczej z jego generacyjnych przyzwyczajeń do określeń z poprzedniej epoki. W świetle współczesnego rozumienia orientacji seksualnych i jego biografii można scharakteryzować go jako biseksualistę.
Debiutował w 1915 wierszem Lilith w kijowskim piśmie "Pióro". Debiut książkowy to Oktostychy w 1919.
Poezja Jarosława Iwaszkiewicza była dla niego zawsze obszarem klasycznie pojmowanego piękna, jednak wraz z rozwojem swojej twórczości poszukiwał go na innych płaszczyznach. Do charakterystycznych i najtrwalszych cech jego poezji należą: silna wrażliwość zmysłowa, która pozwalała poecie z zaskakującą intensywnością oddawać urodę świata, kult sztuki oraz jasna świadomość nieosiągalności szczęścia. Ważnym elementem jego twórczości bez względu na etap jej rozwoju wydaje się swoiście pojmowane decorum, które nie pozwoliło mu w żadnym miejscu na przekroczenie granic „dobrego smaku”.
Jarosław Iwaszkiewicz rozpoczynał swoją drogę poetycką jako jeden z członków sławnej grupy Skamander. Jego poezja była osadzona w szerokim kontekście kulturowym, poeta sięgał do kultury wschodniochrześcijańskiej. W swojej twórczości wykorzystywał wiedzę literacko-filozoficzną. Wiele z jego wierszy charakteryzowało się swoistą „prywatnością” – skierowane do wąskiego grona odbiorców, cechowały się przewagą poufałości nad konwencją. W jego poezji odnajdziemy elementy parnasizmu, ekspresjonizmu introwertycznego oraz kunsztownej wynalazczości.
Debiutancki tomik Iwaszkiewicza pt. „Oktostychy” ukazał się w roku 1919 i jest oceniany jako zbiór niezwykły, oryginalny na tle ówczesnej poezji polskiej. Do wyróżniających go cech należy: skrajnie artystowska postawa podmiotu, wrażliwość na kolor i światło, malarskość, wirtuozeria w ukształtowaniu formalnym, bogactwo wyszukanych stylizacji, specyficzna „dominanta rezygnacji”, która skłania do kontemplacji sztuki i piękna, będącej jedynym lekarstwem na tragizm ludzkiego losu. U Iwaszkiewicza miejsce Tuwimowskiej codzienności zajęło upojenie sztuką, a żywiołowa radość życia została zamienił na poszukiwanie wyrafinowanego piękna. Nierzeczywisty świat „Oktostychów”, który poeta wyczarował z subtelnych, zmysłowych doznań, istnieje po to, by zachwycać. Patronem tego tomu był wyrafinowany esteta-egotyk Oskar Wilde. „Oktostychy” przyniosły również zdobycze techniczno-poetyckie. Iwaszkiewicz skodyfikował, pojawiający się dotąd sporadycznie w literaturze polskiej, nowy gatunek wiersza-strofy, zwany oktostychem. Oktostych to ośmiowers składający się zazwyczaj z czterech dystychów. Pisząc „Uty” poeta podejmuje próbę przeniesienia japońskiego gatunku lirycznego na grunt polski.
W następnych wydanych tomach, które zresztą prawdopodobnie były pisane w tym samym czasie co „Oktostychy”, poeta zbliża się do prądów nowatorskich. W wydanych w 1922 roku „Dionizjach” Iwaszkiewicz dał oryginalną wersję polskiego ekspresjonizmu. Ten tom miał z pewnością dwóch patronów: francuskiego poetę - Arthura Rimbauda oraz bóstwo skamandrytów – Dionizosa. Tom charakteryzuje się strukturą dysonansową, która manifestuje się na wielu poziomach: leksyki, wersyfikacji, składni, ukształtowania świata przedstawionego. Dysonansowością charakteryzują się również wybór poetyckich konwencji oraz psychika ewokowana przez wiersze zbioru, w której krzyżują się biegunowe nastroje i wzruszenia. W tym tomie estetyczny dystans wobec świata przemienił się w wielorako odczuwane uzależnienie, które zostało wyrażone dynamicznej, hałaśliwej dykcji poetyckiej, w sposób zmysłowy opisującej świat, jednak już pozbawionej chłodnego dystansu.
„Pojawiające się w motywy śmierci skojarzonej z miłosnym spełnieniem, metafizycznej tajemnicy ukrytej w doznaniach codzienności, związku z materią i tęsknoty do transcendencji, upojenia światem i wiecznego niepokoju stanął się stałymi tematami poezji (a także i prozy) Iwaszkiewicza.”
„Kasydy zakończone siedmioma wierszami” to tom prozy poetyckiej, podobnie jak „Dionizje”, inspirowany twórczością Rimbauda. Zbiór ten charakteryzuje się śmiałością wizyjnej wyobraźni, która została połączona z daleko posuniętą „telegraficznością” składni. Natomiast realia zaczerpnięte z życia codziennego poeta zestawił z postawą filozoficzną bliską panteizmowi.
Teraz poezja Iwaszkiewicza zaczęła powoli zmierzać ku klasycyzmowi, który można odnaleźć choćby w tomie „Lato 1932”. W tym cyklu wierszy poeta ukazuje świat wewnętrznych niepokojów i metafizycznego lęku. Natomiast „Inne życie” przyniosło głównie poezję kultury, w której wielkie dzieła malarskie zostały przetłumaczone na język poetycki. W latach trzydziestych poeta zmierza ku sferze sacrum, w której mieści się nie tylko rozmaicie pojmowany Bóg, ale również ludzkie życie i piękno. W Poezji Iwaszkiewicza dostrzegalne są dwie tendencje: z jednej strony droga „sprawdzanie języka”, która zaprowadziła go ku klasycznej prostocie przekazu, z drugiej poszerzanie poetyckiego uniwersum: „od parnasistowskiego inkluzu i egotyzmu ku wyjściu ku światu, określanego z jednej strony przez materię, cielesność, żywiołowość i zmysłowość, z drugiej zaś strony przez głęboko skryty metafizyczny ład, duchowa istotę rzeczywistości.” (Kaniewska, 391)
Iwaszkiewicz był również jednym z twórców, którzy dali poetycki wyraz przeżyciu wojny. Taki charakter ma cykl „Plejady”, wydany w tomie „Warkocz jesienny”. Odwołania do rzeczywistości okupacyjnej są tu rzadsze i bardziej odległe niż w np. w poezji Staffa. Refleksja wojenna prowadzi Iwaszkiewicza do wniosków natury filozoficznej, a przede wszystkim egzystencjalnej. Cykl pięciu wierszy o charakterze osobistego lirycznego wyznania opowiada o przemijaniu i daremności wszelkich ludzkich wysiłków. Dostrzegalna jest w nich wręcz stoicka postawa pogodzenia z konieczną i nieuchronną śmiercią. Rysuje się tu kontrast między przemijalnością ludzkiego życia, a pięknem i bogactwem natury. W ten sposób poeta potwierdza swoje filozoficzne przekonanie o paradoksalnym wymiarze życia człowieka. Uczucie smutku i tęsknoty zostało tu podkreślone przez klasyczną formę wiersza, ujętego w regularny trzynastozgłoskowiec.
Po tomach przejściowych: „Warkoczu jesiennym”(1954) oraz „Ciemnych ścieżkach”(1957), decydujący zwrot w twórczości Iwaszkiewicza przyniósł zbiór „Jutro żniwa”, który zapoczątkował, kontynuowany przez tomy „Krągły rok”(1967), „Xsenie i elegie”(1970), „Śpiewnik włoski” (1974), renesans jego poezji. Odtąd posługując się nowoczesnym, ascetycznym językiem, poruszała ona w przejmujący sposób temat przemijalności ludzkiego życia i jego wartości w perspektywie śmierci.
Szczytowym osiągnięciem w twórczości poetyckiej Iwaszkiewicza okazał się tom „Mapa pogody”. Zbiór ten ma kluczowe znaczenie dla całokształtu dorobku lirycznego poety, gdyż w jego przestrzeni łączą się wszystkie źródła, z których przez sześćdziesiąt lat czerpał autor „Dionizji”, źródła, które skupiają się w dwóch zasadniczych nurtach: rzymskim i bizantyjskim. Poeta powrócił tu do bogactwa środków wyrazu, do szerokich perspektyw historyczno-kulturowych. W „Mapie pogody” Iwaszkiewicz doprowadził do syntezując tradycje Bizancjum i Rzymu, uzyskał jednorodny kształt wierszy, co otrzymało szczególny wyraz na poziomi leksyki.
Poeta poza działalnością w ramach grupy Skamander, współpracował z wieloma innymi środowiskami literackimi. W latach 1919-1920 był w zespole redakcyjnym „Zdroju”, 1920-1922 redagował w „Kurierze Polskim” dział „Sztuka”. Wiersze, prozę i recenzje publikował w „Kurierze Lwowskim” (1921-1922) i „Tygodniku Ilustrowanym” (od 1922). W następnych latach swoje utwory ogłaszał w „Wiadomościach Literackich” (1924-1939), „Pologne Littéraire” (1926-1935), „Muzyce” (1926-1937 z przerwami), „Pamiętniku Warszawskim” (1929-1931), „Gazecie Polskiej” (1934-1938) oraz „Ateneum” (1938-1939).
Tomiki poetyckie:
1
· 1919 „Oktostychy1922 „Dionizje”
· 1925 „Kasydy zakończone siedmioma wierszami”
· 1929 „Księga dnia i nocy”
· 1931 „Powrót do Europy”
· 1933 „Lato 1932”
· 1938 „Inne życie”
· 1948 „Ody olimpijskie”
· 1954 „Warkocz jesieni”
· 1957 „Ciemne ścieżki”
· 1963 „Jutro żniwa”
· 1967 „Krągły rok”
· 1970 „Xenie i elegie”
· 1774 „Śpiewnik włoski”
· 1977„Mapa pogody”
· 1980 „Muzyka wieczorem”
MIEJSCE IWASZKIEWICZA W POEZJI POLSKIEJ XX WIEKU
· miejsce to jest stałe – Iwaszkiewicz współtworzy poezję polską w sposób regularny i nieprzerwany i że w każdej z epok jest obecny,
· typowe dla epoki: młodzieńcze zafascynowanie urodą świata i wolnością sztuki, dytyrambiczność, pasja poszukiwania nowych form poetyckich, mit podróży i egzotyki. Później: klasycystyczne uspokojenie, tendencja do zobiektywizowania własnych przeżyć. Nawrót do obywatelskości, do obowiązków społecznych. poddanie się atmosferze niepokojów i lęków metaforycznych i historycznych.
· Jednak wpisuje się w te nurty w sposób oryginalny:
¾ Młodzieńczy bunt przeciw obywatelskim i kapłańskim obowiązkom polskiej poezji wyraża nie przy pomocy obrazoburczych zawołań lecz łącząc błahość tematu z wirtuozerią poetyckiego kunsztu.
¾ Djonizje – zbliżenie do ekspresjonizmu.
¾ Poeta najbardziej „osobny” wśród Skamandrytów. Odmienność tradycji kulturowych i rozleglejsze zainteresowania literacko-filozoficzne. Niezwykły sensualizm. Niektóre cechy poetyki skamandryckiej zostały w jego wierszach zrealizowane w sposób śmielszy niż u innych przedstawicieli tej grupy.
¾ Powrót do Europy – specyficzna wersja zwrotu ku obywatelskości.
¾ Oddaje poeta atmosferę niepokoju i grozy w języku aluzji do dzieł wielkiego malarstwa europejskiego.
· Elementy składające się na oryginalność tej poezji:
¾ Prywatność:
Ø konwencja bezpośredniego zwierzenia,
Ø tonacja pełnej ufności wobec wirtualnego odbiorcy,
Ø zasada traktowania odbiorcy jako prywatnej, zaprzyjaźnionej osoby,
Ø konwencja ta implikuje styl kolokwialny, niedbały, rozluźniony,
Ø poetyka szkicu, notatki, niedomykanie form,
Ø pierwszeństwo osobistej ekspresji przed techniczno-poetycką akuratnością,
Ø reprywatyzacja poezji.
¾ Kulturowość:
Ø poezja jest świadectwem kultury głęboko przeżytej,
Ø tradycjonalizm uświadomiony,
Ø wszystko zostało napisane więc próbuje napisać to inaczej – na nowo.
¾ Sakralność:
Ø ma stronę tomistyczną i augustiańsko-pascalowską,
Ø medium przez które się wypowiada jest sztuka,
Iwaszkiewicz – posumowanie:
v Oktostychy – esteta, najbardziej skrajny i w manifestowaniu tej skrajności najbardziej powściągliwy,
v Kasydy – twórca nowoczesnej prozy poetyckiej,
v Dionizje – nietypowy ekspresjonista, bliższy ekspresjonizmowi europejskiemu niż wszyscy poeci poznańskiego „Zdroju”,
v Skamandryta najmniej skamandrycki, najśmielej przełamujący kanony piękna panujące w tej grupie. Poeta o największej wrażliwości kolorystycznej i sensualnej.
v Twórca nowej odmiany poezji stylizowanej i nowej odmiany klasycyzmu.
v Twórca nowych rozwiązań zagadnienia: mit a poezja.
v Prekursor retorycznego klasycyzmu tuż powojennego i eseistyczno-filozoficznego klasycyzmu Miłosza.
v Spokrewniony z poezją pokolenia 56, poeta kalekich form i poeta oniryczny.
v Prekursor współczesnych klasycystów i jeden z prekursorów rozbijania form i operowania antywalorem.
v Jest to poezja, która uczy traktować przeszłość jak teraźniejszość, a Europę jako poszerzoną ojczyznę. Wyolbrzymia nasz czas i przestrzeń.
Erotyk
Więc plamiąc mojej psyche nadwiślański gotyk,
Jak jaskrawe barokko wykwitł w niej erotyk.
Lecz zaraz wszystkie pazie z obrazów Van Dycka,
Kłaniając się uprzejmie, rzekły, że to bajka.
I wionąwszy błękitnym strusich piór trzęsieniem,
Że cokolwiek pomyślę - jest tylko marzeniem.
A potem, gdy uczułem na ustach ust dotyk,
Że wszystko, co wymarzę - to ten tu erotyk.
„Erotyk” to wiersz pochodzący z tomu „Oktostychy”.
Tytuł wiersza to nazwa gatunku lirycznego, którego głównym w wyznacznikiem jest poruszana tematyka miłości zmysłowej. Takie sformułowanie tytułu może również wskazywać, że podmiot będzie podejmował rozważania dotyczące samego pisania erotyku. Jednak tutaj temat został potraktowany z pewną przekorą, zamiast namiętności, pocałunku mamy tu tylko „ust dotyk” na dodatek pozbawiony jakichkolwiek dookreśleń.
Mamy tu do czynienia z typowym przykładem liryki bezpośredniej. Podmiot manifestuje swoje „ja” za pomocą zaimków: „mojej” oraz pierwszoosobowych form czasowników: „pomyślę”, „uczułem”, „wymarzę”. Za pomocą mowy zależnej wprowadzony zostaje również drugi głos, komentujący „erotyk”. Ale najpierw coś więcej o podmiocie. Prawdopodobnie w wierszu mówi poeta, ktoś, kto napisał erotyk. Jest to zapewne osoba o dużej erudycji, znająca się na sztuce, obdarzona również specyficznym humorem. Tok jego wypowiedzi ma charakter wyrywkowy, zaczyna się od spójnika „więc”, który świadczy o tym, że wiersz jest kontynuacją jakieś wcześniejszej myśli, albo skutkiem czegoś.
Utwór jest klasycznym oktostychem, złożonym z czterech dystychicznych strof, pisanych trzynastozgłoskowcem ze średniówką po siódmej sylabie. Występują rymy żeńskie, parzyste dokładne, gramatyczne.
Pierwsza strofka mówi o stanie umysłu podmiotu, a dokładniej o zmianach, jakie w nim zaszły. Nadwiślański gotyk określający charakter podmiotu, przedstawia go jako osobę o duszy intelektualnej, chłodnej, stonowanej. Ten dystych to konstatacja zadziwiającego faktu, że na tym zgoła kamiennym gruncie „wykwitł erotyk”, jaskrawy, związany z pełną przepychu, barokową estetyką. Co było bodźcem do takiego wykwitu? Nie ma konkretnej odpowiedzi, ale prawdopodobnie wiąże się to z jakąś kobietą, miłostką, pocałunkiem, choć następstwo czasów wskazuje, że pocałunek nastąpił już po „wykwicie” erotyku.
W następnych strofach włącza się już komentarz zasłyszany z barokowych obrazów Van Dycka. „Lecz zaraz wszystkie pazie z obrazów Van Dycka,
Kłaniając się uprzejmie, rzekły, że to bajka.”Komentarz paziów odnosi się do sfery działalności intelektualnej, artystycznej podmiotu: do jego myślenia, marzenia, a dokładniej do wytworów tych działań. Zauważmy, że każdy komentarz jest odpowiedzią na wcześniejsze doznanie podmiotu:„I wionąwszy błękitnym strusich piór trzęsieniem, Że cokolwiek pomyślę - jest tylko marzeniem.”
Pierwszy wers tej strofy wyróżnia się w całym wierszu pewnym wyrafinowanym skomplikowaniem. Szczególnie zwraca tu uwagę inwersja, która sprawia, że wers brzmi sztucznie, ale zarazem bardziej tajemniczo. Strusie pióra to materiał, z którego robi się dodatki do kobiecej garderoby. Takie strusie pióro trzyma w dłoni np. Maria Lugia de Tassis na jednym z obrazów Van Dycka. Ten dość abstrakcyjny obraz wyłaniaj.
***
...
karolina.s1604