Warmia Mazury fortyfikacje.pdf

S pokojna, migocząca w słońcu

toń jeziora, otoczona zielonym

pierścieniem lasów – najlepiej

oglądane z pokładu płynącego

pod pełnymi żaglami jachtu – tak

kojarzą się nam Mazury. Gdy liście

opadną z drzew i bliżej przyjrzymy

się brzegom, dostrzec możemy sza-

ry beton, zionący czernią strzelnic.

Skąd w tej sielankowej krainie złowrogie bunkry? Z pewnością znajdziemy

odpowiedź, wędrując Szlakiem Fortyikacji Mazurskich.

Nie każdy wie, że barwna mazurska kraina jezior, lasów i pól, pośród

których odnajdziemy liczne zabytki przeszłości, ma zarówno ciekawą, jak

również skomplikowaną historię. Świadectwem burzliwych dziejów są

niezliczone budowle obronne, wznoszone od średniowiecza aż do czasów

II wojny światowej. Wspaniałe krajobrazy wzgórz i równin rozciętych ryn-

nami jezior i dolinami rzek, z szeroko rozlanymi największymi akwenami

Śniardw i Mamr, bagnami i mokradłami skrytymi w gęstwinach lasów. To

naturalne walory obronne Warmii i Mazur. Mieszkańcy i władcy tych krain

nauczyli się korzystać z takich darów natury, tworząc fortyikacje, które

miały ochronić ich ziemie przed najazdem z zewnątrz. Obszar, którego

część stanowiły Mazury i Warmia, przez niemal całą swą historię był enkla-

wą, otoczoną terytoriami obcych państw. Dlatego też Krzyżacy stawiali tu

podziwiane po dziś ceglane zamczyska, a wcześniej ziemne wały i drew-

niane palisady wznosili pogań-

scy Prusowie. W bliższych nam

czasach budowano wały i cegla-

ne mury twierdzy Boyen w Gi-

życku, natomiast w ubiegłym

wieku pojawiły się setki beto-

nowych bunkrów. Wiele z nich

owianych jest do dziś złowrogą

tajemnicą, szczególnie ogromne,

wyglądające niczym olbrzymie

omszałe głazy schrony, kryjące

sekretne kwatery najwyższych

dostojników hitlerowskiej III Rze-

szy – z kwaterą Adolfa Hitlera

w Gierłoży na czele.

Kiedy dłonie drętwieją już

od trzymania steru żaglówki lub

opadają ze zmęczenia od wio-

słowania w kajaku, zejdźmy na

brzeg i ruszmy między bunkry

i forty. Nie ma tu min i zasieków

z drutu kolczastego. Nie grozi

nam nic prócz niezwykłych wra-

żeń i dumy odkrywcy, gdy traimy

na zapomniane wśród lasów ruiny!

Zaproszenie do...

– czyli słowo wstępu do

publikacji

U bram hitlerowskich kwater,

fot. GEP Chroszcz

M azurska ziemia ze swymi je-

nieprzyjaciel. Choć w 1815 roku Napoleon został ostatecznie pokonany, a Księ-

stwo Warszawskie zlikwidowane, to sytuacja strategiczna Prus Wschodnich

wcale się nie zmieniła. Większość Księstwa Warszawskiego podlegała od tej

chwili Rosji jako Królestwo Polskie. Choć car był sojusznikiem króla pruskiego,

to jednak wojskowi pruscy musieli liczyć się z potencjalnym zagrożeniem,

jakie dla Prus Wschodnich stwarzał od południa, wschodu i północy potężny

sąsiad. Dlatego też w XIX wieku przystąpiono do budowy licznych obiektów

fortyikacyjnych. Prace fortyikacyjne prowadzono również po zjednoczeniu

Niemiec w 1871 roku. Nowe, silne państwo nie było już zaprzyjaźnione z Rosją,

a wkrótce nad całą Europą zawisła groźba wielkiej wojny – terytorium Prus

Wschodnich stać się mogło pierwszą oiarą armii carskiej w przyszłym kon-

likcie z Cesarstwem Niemieckim.

W przededniu I wojny światowej Prusy Wschodnie były jedną z najsłabiej

rozwiniętych prowincji Niemiec. Położone na dalekich rubieżach, z trudnymi

do obrony długimi liniami komunikacyjnymi, łączącymi je z resztą państwa,

wystawione były na atak armii carskich od południa i wschodu. Tymczasem

w regionie leżały ogromne majątki najważniejszych rodów arystokracji pruskiej,

powiązanej z dworem cesarskim i z armią. Z tego względu nie mogło być mowy

o odstąpieniu od obrony dalekiej, mało ważnej dla całości państwa prowincji.

W Prusach Wschodnich powstała zatem sieć fortyikacji i umocnień polowych.

Do najważniejszych należała Pozycja Jezior Mazurskich, blokująca przejście ze

wschodu na zachód przez strefę Wielkich Jezior. Naturalną barierę tworzyły

tu zbiorniki wodne, jednak pomiędzy nimi istniały przesmyki z drogami. Ich

zamknięcie na całej przestrzeni między Węgorzewem a Piszem tworzyło

barierę o długości przeszło 80 km. W oparciu o starsze umocnienia twierdzy

Boyen w Giżycku , stanowiące klucz do całej strefy, utworzono liczne fortyi-

kacje polowe.

Na północ od linii Wielkich Jezior Mazurskich, między Węgorzewem a ba-

gnistą doliną Pregoły, pozostawało przejście w głąb terytorium Prus Wschodnich

aż po ich stolicę w Królewcu (obecnym Kaliningradzie) o szerokości około 50 km.

Z kolei specjalnie chroniona przed wycinką Puszcza Piska i lasy ciągnące się na

zachodzie aż za Szczytno skutecznie zabezpieczały południową lankę tej linii

obronnej. Podobną rolę odgrywała na wschodzie Puszcza Borecka, utrudniająca

podejście pod Giżycko . Strefa Wielkich Jezior Mazurskich

stanowiła główną, skuteczną osłonę położonych dalej na

zachód części Prus Wschodnich z najważniejszymi miasta-

mi oraz węzłami komunikacyjnymi. W kolejnych latach, już

w czasie trwania I wojny światowej, do 1917 roku ukończono

nową sieć umocnień, nazwaną Giżycką Pozycją Polową.

Obejmowała ona aż 255 schronów, tworząc zamkniętą strefę,

mogącą bronić się nawet w okrążeniu.

Po I wojnie światowej położenie regionu stało się

jeszcze gorsze niż przed jej wybuchem. Ponownie Prusy

Wschodnie były eksklawą, otoczoną terytoriami Litwy i Polski. Znów władze

niemieckie, zwłaszcza za rządów Hitlera, zmierzały do zajęcia rozdzielającego

niemieckie terytoria polskiego „korytarza”. W planach wojennych hitlerowców

Prusy odgrywały jednak nie tylko rolę przeznaczonej do obrony, wysuniętej

lanki. Stąd mogła też ruszyć oskrzydlająca polską armię ofensywa, co stało

Rozdział I.

Historia – kto i dlaczego

budował fortyikacje na

Mazurach?

ziorami i puszczami jest nie

tylko krainą wspaniałych

krajobrazów i dzikiej, nie-

skażonej przyrody. Już przed wiekami

jej mieszkańcy potraili wykorzystywać

naturalne walory obronne tych tere-

nów, budując fortyikacje i umocnienia.

We wczesnym średniowieczu ziemie

dzisiejszej Warmii i Mazur zamieszkiwali

Prusowie, spokrewnieni z Litwinami i Łotyszami. Rozdzieleni na

liczne plemiona nie byli w stanie oprzeć się sile zakonu krzy-

żackiego, który założył tu własne, potężne państwo. Rozbita

na dzielnice Polska oraz rodzące się dopiero Wielkie Księstwo

Litewskie nie stwarzały wówczas wielkiego zagrożenia dla

Krzyżaków – wręcz odwrotnie. Krzyżackie wyprawy niszczy-

ły pograniczne ziemie obu krajów. Kiedy jednak w 1386 roku

Litwa i Polska połączyły swe siły pod berłem Władysława Ja-

giełły, szala przesunęła się na korzyść sojuszników. Krzyżacy,

otoczeni terytoriami wrogich państw, byli jednak doskonale

przygotowani do obrony.

Po wojnie trzynastoletniej z Polską w 1466 roku Krzy-

żacy utracili Pomorze Gdańskie, nazywane odtąd Prusami

Królewskimi, i Warmię. Otoczone ze wszystkich stron pań-

stwo Krzyżaków po rozwiązaniu zakonu w Prusach stało się

w 1525 roku świeckim księstwem – Prusami Książęcymi, rządzo-

nymi przez dotychczasowego wielkiego mistrza, Albrechta

Hohenzollerna.

W 2. połowie XVI wieku Prusy Książęce dostały się pod

władzę elektorów Brandenburgii, także wywodzących

się z rodu Hohenzollernów. Pozostały jednak obszarem

otoczonym terytorium Polski i Litwy. Książęta pruscy byli

lennikami króla polskiego, ale wciąż zmierzali do zrzucenia

zależności – udało się to w 1657 roku, podczas „potopu

szwedzkiego”. Wówczas Fryderyk Wilhelm I wystąpił naj-

pierw przeciw Rzeczpospolitej, stając po stronie Szwedów,

a następnie, za cenę niezależności od króla polskiego, po-

rzucił swego sojusznika. Od tej pory kolejnym celem stało

się połączenie dwóch członów państwa, rozdzielonych

należącymi do Polski Prusami Królewskimi. Plan udało się

zrealizować ponad sto lat później, podczas I rozbioru Pol-

ski w 1772 roku. Pod koniec tego samego stulecia, dzięki

zagarnięciu Wielkopolski i Mazowsza w wyniku II i III roz-

bioru Polski, dawne Prusy Książęce wreszcie przestały być

trudnym do obrony pasem terytoriów, otoczonym ziemiami wrogich państw.

Stan taki utrzymał się zaledwie do 1807 roku, gdy zwycięskie armie Napole-

ona wyparły Prusaków z Wielkopolski i Mazowsza. Powstało tam Księstwo

Warszawskie i znów od południa oraz wschodu Prusy Wschodnie otaczał

Hełm pruski, fot. arch. iStockphoto.com

Generał Hermann von Boyen

Nazwa sławnej giżyckiej twierdzy pochodzi od nazwiska

pruskiego generała von Boyen, wielkiego zwolennika i ini‑

cjatora jej budowy. Kiedy w 1846 roku forteca otrzymała

swe miano, generał piastował funkcję pruskiego ministra

wojny. Również nazwy bastionów twierdzy są z nim zwią‑

zane – bastiony Schwert, Recht i Licht nazwano od miecza,

prawa i światła, czyli symboli umieszczonych w general‑

skim herbie, zaś Hermann, Ludwig i Leopold to jego imiona.

Puszcza Piska, fot. GEP Chroszcz

Krzyżacy, rys. arch. iStockphoto.com

Władysław Jagiełło, rys. arch. Fundacja

Wikimedia

P rzed tysiącem lat, gdy Mazury

się faktem we wrześniu 1939 roku. Wcześniej, po 1935 roku,

rozbudowano znacznie fortyikacje Giżyckiej Pozycji Po-

lowej , tworząc tzw. Giżycki Rejon Umocniony. Wraz ze star-

szymi bunkrami, w okolicach Wielkich Jezior Mazurskich było

już łącznie około pół tysiąca schronów! Uzupełnieniem były

linie zasieków, zapory przeciwczołgowe i sieć wewnętrznych

linii komunikacyjnych. Kiedy 2 lata po wybuchu wojny mię-

dzy ZSRR a Niemcami sytuacja na froncie wschodnim zaczęła

odwracać się na niekorzyść III Rzeszy, umocnienia wschod-

niopruskie ponownie uzbrojono i zaczęto ich rozbudowę.

i Warmię zamieszkiwały ple-

miona pogańskich Prusów, kraj

pokrywały niemal wyłącznie

knieje, mokradła i jeziora. Nieliczna

ludność mieszkała w małych osadach,

a w razie najazdu i zagrożenia uciekała

do umocnionych grodów. Ich ziemno-

drewniane wały w niektórych miej-

scach przetrwały do dziś. Podążając

Szlakiem Fortyikacji Mazurskich, zobaczyć można dwa

z nich, wzniesione w miejscach „z natury” obronnych.

Rozbici na liczne plemiona, nieposiadający organizacji

państwowej Prusowie ulec musieli potężnej machinie wo-

jennej Krzyżaków. Wraz z nimi i rozwojem techniki wojennej

odeszły w niepamięć dawne grodziska. Początkowo rycerze

zakonni również budowali umocnienia ziemne z drewnia-

nymi palisadami, jednak w XIV wieku zastępowano je muro-

wanymi zamkami. W państwie krzyżackim podstawowym

budulcem tych fortec stała się cegła. Zamki krzyżackie re-

prezentują dosyć jednolity typ konstrukcji. To najczęściej

właściwy zamek, zwany górnym, otoczony jednym lub

dwoma pierścieniami murów. Główny gmach zabezpie-

czały narożne wieżyczki, kolejne baszty wznoszono wzdłuż

murów. Obok zamku górnego rozciągało się przedzamcze,

nazywane zamkiem dolnym. Tu wznosiły się budynki gospodarcze, stajnie,

magazyny, kuźnie, a całość również otaczały mury obronne z basztami. Często

z systemem obronnym zamków powiązane były mury broniące miast. Czasem

też fortyikowano obiekty sakralne, np. w systemie obrony miasta Kętrzyna

najważniejszy obok zamku element stanowił obronny kościół św. Jerzego.

Mazurska „flota wojenna”

Regularne rejsy statków spacerowych białej loty nie od dziś

są świetnym sposobem na poznawanie mazurskich jezior od

strony wody. Pojawiły się już przed I wojną światową, lecz

wraz z wybuchem wielkiego konliktu statki zostały zarekwi‑

rowane przez armię niemiecką. Delikatne, zgrabne stateczki

stać się miały groźną lotyllą wojenną, uzbrojoną w karabiny

maszynowe i lekkie działa.

Rozdział II.

Systemy obronne – jak się

broniono w przeszłości?

Bunkier „propagandowy”

Betonowe schrony mogą mieć znaczenie nie tylko militar‑

ne, ale i polityczne. Tradycyjnie w dyplomacji uznawano, że

budowa fortyikacji jest świadectwem pokojowego nasta‑

wienia – wszak służyć miały tylko obronie przeciw agresji

zewnętrznej, a nie planowaniu ataku. Takie propagandowe

zadanie otrzymał właśnie potężny schron w okolicy Pisza ,

wzniesiony po kampanii wrześniowej 1939 roku. Niezama‑

skowany, widoczny z daleka bunkier był nawet pokazywany

przez Hermanna Göringa gościom z ZSRR, aby utwierdzić

Stalina o pokojowych zamiarach III Rzeszy. Do dziś zachował

się fragment niemieckiego napisu, zaskakującego w zwykle

tajnych bunkrach: „zezwala się na zwiedzanie”.

Schron w okolicy Pisza, fot. GEP Chroszcz

Słabo zaludnione i oddalone od stref zagrożonych alianc-

kimi samolotami bombowymi Prusy Wschodnie stały się miej-

scem, w którym przed wybuchem wojny z ZSRR utworzono

liczne umocnione centra dowodzenia. Spośród nich najważ-

niejsza była oczywiście kwatera Adolfa Hitlera: „Wilczy

Szaniec” 1 w Gierłoży . Wódz III Rzeszy bardzo wierzył

w wystawione ogromnym kosztem fortyikacje. Zwłaszcza

Giżycki Rejon Umocniony , stworzony w oparciu o star-

sze dzieła Giżyckiej Pozycji Polowej, wydawał się wyjątkowo

potężny i zdolny do długotrwałej obrony. W rzeczywistości

zabrakło już czasu i środków na stworzenie nowoczesnych

umocnień i system okazał się słaby wobec nacierającej Armii

Czerwonej. Dowództwo operujących na tym terenie niemiec-

kich sił zbrojnych zdawało sobie z tego sprawę, dlatego też,

wobec oskrzydlenia przez przeciwnika, zdecydowało o odda-

niu strefy Wielkich Jezior Mazurskich niemal bez walki.

Po zakończeniu wojny Prusy Wschodnie faktycznie prze-

stały istnieć. Podzielone między Polskę i ZSRR (a dziś Rosję),

przestały – przynajmniej w Polsce – odgrywać tak wielką rolę

strategiczną. Opustoszałe bunkry i fortyikacje, w większości

wysadzone w ostatniej fazie wojny, niszczały przez długie lata. Część zajmowało

i nadal zajmuje wojsko. Dopiero ostatnimi czasy coraz więcej amatorów przygód

zaczęło eksplorować tajemnicze budowle, a dziś ich śladem podążają turyści.

Kościół św. Jerzego w Kętrzynie,

fot. GEP Chroszcz

Powrót do średniowiecza

Tuż obok znanej żeglarzom śluzy Guzianka w Rucianem-Nidzie można dostrzec wśród drzew po‑

tężny bunkier wyglądający niczym baszta z licznymi strzelnicami, zwieńczona prawdziwym krenelażem.

Czyżby była to pozostałość kolejnego zamku krzyżackiego? Z bliska widać, że wzniesiono ją z betonu! Bun‑

kier powstał na początku ubiegłego wieku ‑ dlaczego jednak, choć już wiele wieków wcześniej zarzucono

budowanie zamków z basztami, tu powrócono do tej starodawnej formy? Wyjaśnienie stanowią obawy

Niemców wobec szybkich rajdów licznych zastępów kawalerii rosyjskiej, która mogłaby błyskawicznie zająć

ważne przeprawy i przesmyki między jeziorami mazurskimi. Przeszkodzić w tym miał uzbrojony w liczne

karabiny maszynowe bunkier, nieprzydatny do obrony przed ciężej uzbrojonym przeciwnikiem.

Bunkier koło śluzy Guzianka, fot. GEP Chroszcz

Wraz z pojawieniem się na polach bitew broni palnej powstały w XVI wieku

nowe rodzaje twierdz – najpierw bastejowe, potem bastionowe, przystosowane

do obrony przed artylerią i do skutecznego jej wykorzystania przeciw oblega-

jącym. W regionie warmińsko-mazurskim niewiele jest jednak takich twierdz.

Ciekawostką mogą być tylko pozostałości ziemnych wałów niewielkiej

fortecy bastionowej 2 na wyspie Czarci Ostrów na jeziorze Śniardwy.

„Wilczy Szaniec” w Gierłoży,

fot. GEP Chroszcz

Pod koniec XVIII wieku fortece ba-

stionowe były już przestarzałe. Nowy

system, zwany „manierą Montalemberta”,

stawiał nacisk na obronę czołową przed-

pola twierdzy. Powstawać zaczęły forty

zwane poligonalnymi. Mimo iż system

bastionowy odchodził już w przeszłość,

wznoszona po 1841 roku giżycka twier-

dza Boyen miała taki zarys. Wynikało to ze

specyicznego ukształtowania terenu, na którym powstała,

bo poza tym wykorzystano przy jej wznoszeniu wiele nowi-

nek ówczesnej architektury militarnej.

Kolejny przewrót w sposobie budowania fortyikacji spo-

wodowało około 1870 roku wynalezienie haubic z gwintowa-

nymi lufami, umożliwiających ostrzeliwanie z dystansu kilku

kilometrów i precyzyjne celowanie. Tradycyjne umocnienia

były bardzo narażone na ich uderzenia. Rozwiązaniem okazał

się nowy typ fortu, w którym redity zastąpiły ukryte w głębi

twierdzy schron główny oraz koszary. Na wałach ustawiano

silne baterie artylerii, oddzielone tzw. poprzecznicami, w któ-

rych mogły mieścić się schrony dla obsługi dział. Z czasem typ,

zwany artyleryjskim fortem standardowym, zmodyikowano,

wygospodarowując miejsca dla stanowisk piechoty, broniącej

fortu przed atakiem bezpośrednim.

Następna rewolucja nastąpiła pod koniec XIX wieku.

Udoskonalone moździerze i pociski artyleryjskie z nowymi

materiałami wybuchowymi burzyły z łatwością dotychczaso-

we ceglane mury fortów. Od tej pory do ich budowy używano

przede wszystkim żelbetu, a także bardzo poszerzono tzw.

przedpiersie, likwidując skarpę. Obronę boczną zapewnia-

ły tradytory, czyli boczne strzelnice, zabezpieczone przed

ostrzałem od czoła fortu, a główna artyleria ukryta była czę-

sto w obrotowych wieżach pancernych. Na Mazurach częścio-

wo zmodernizowano w tym duchu twierdzę Boyen. Kolejną

nowinką były na przełomie XIX i XX wieku forty rozproszone.

Chodziło o to, aby poszczególne elementy fortu rozmieścić

na większej przestrzeni, tak aby ostrzał artyleryjski nie mógł

zniszczyć jednocześnie kilku ważnych elementów. Osobno

stawiano schrony i koszary, magazyny, stanowiska artylerii

bliskiego i dalekiego zasięgu. Całą rozległą przestrzeń fortu

rozproszonego otaczano wałem i zasiekami z drutu kolczaste-

go. Taki system powstał m.in. w latach 1913-14 wokół twierdzy

Boyen na przesmyku między jeziorami Niegocin i Mamry.

Wielka wojna światowa, nazwana pierwszą, zaraz po wy-

buchu w sierpniu 1914 roku dotarła na spokojne od ponad

stu lat ziemie Prus Wschodnich. Pod koniec miesiąca armie rosyjskie zostały

pokonane przez Niemców pod Tannenbergiem. Dla propagandy niemieckiej

zwycięstwo miało ogromne znaczenie. Przedstawiono je jako rewanż wobec

Słowian za klęskę grunwaldzką, bo według historiograii niemieckiej bitwa

pod Grunwaldem rozegrała się właśnie

pod Tannenbergiem (obecnie Stębark

koło Grunwaldu). Dużą rolę w sukcesie

niemieckim odegrały umocnienia strefy

Wielkich Jezior Mazurskich. Wojska ro-

syjskie musiały je obejść z dwóch stron,

tymczasem Niemcy mogli działać po

krótszych liniach wewnętrznych, bijąc

się z kolejnymi armiami rosyjskimi.

Doświadczenia wyniesione z walk I wojny światowej wpłynęły w ogromnym

stopniu na sztukę wznoszenia fortyikacji. Od tej pory budowano całe strefy

ufortyikowane, składające się z niewielkich elementów o różnej funkcji. Wo-

bec gwałtownego wzrostu siły ognia i rozwoju lotnictwa większość obiektów

umieszczano w miarę możliwości głęboko pod ziemią. Na powierzchni pozo-

stały jedynie schrony bojowe oraz obserwacyjne, a komunikację pomiędzy

wszystkimi elementami fortyikacji zapewniały podziemne korytarze albo

okopy. Dawne wały i mury, zatrzymujące oblegających, zastąpione zostały

przez linie zasieków przeciwpiechotnych, pól minowych oraz rowy i inne za-

pory przeciwczołgowe. Zgodnie z takimi zasadami budowane były niemieckie

umocnienia w Prusach Wschodnich zarówno w latach międzywojennych, jak

w czasie II wojny światowej. Głównym elementem były schrony bojowe, w któ-

rych umieszczano ciężkie karabiny maszynowe bądź artylerię. Niemieckie

koncepcje zakładały tworzenie umocnień nastawionych na obronę czołową,

zaniedbując obronę boczną, co grozić mogło oskrzydleniem. Schrony nie za-

pewniały wystarczającej ochrony strzelcom, obsługującym broń forteczną. To

sprawiło, że z pozoru potężne linie umocnień niemieckich w momencie ofen-

sywy Armii Czerwonej w 1944 i 1945 roku nie zdały egzaminu. Najmocniejszy

rzekomo odcinek obrony w Prusach Wschodnich, Giżycki Rejon Umocniony,

oddany został właściwie bez walki…

Papierowe mury?

„Wał może być nawet z papieru, byle mogło zeń strzelać tyle dział, aby oblegający nie

mógł postawić na przedpolu ani jednego”.

To słynne zdanie francuskiego generała i teoretyka wojskowości Marca René de Mon‑

talemberta (1714‑1800) doskonale streszczało jego nowatorskie pomysły na budowę

fortyikacji. Oznaczały one koniec starych systemów bastionowych i budowę fortów

poligonalnych, które z różnymi modyikacjami tworzone były przez prawie sto lat.

Gołębia radiostacja

W erze powszechnej komunikacji, telefonów komórkowych i Internetu zupełnie za‑

pominamy, że jeszcze sto lat temu takie zdobycze techniki nie były znane. Dlatego

w twierdzy Boyen w Giżycku stacjonował specjalny oddział… gołębi poczto‑

wych, liczący bez mała tysiąc ptaków! Miały one zapewnić fortecy łączność ze świa‑

tem zewnętrznym w razie oblężenia – oddział doskonale zdał egzamin na początku

I wojny światowej, gdy w 1914 roku na krótko twierdzę otoczyli Rosjanie.

Twierdza Boyen, fot. GEP Chroszcz

Systemy sztuki obronnej na przełomie XIX i XX wieku, rys. RS

A. Fort artyleryjski. B. System pruskich fortów grupowych.

C. Ośrodek warowny szkoły francuskiej.

Z amki i zamczyska, bunkry, schro-

się nie zapuszczać – niektóre ciężkie elementy mogą być niestabilne, a wnętrza

częściowo zawalone, z kolei wystające kawałki przerdzewiałej stali grożą zra-

nieniem. Choć od wojny upłynęło wiele lat, a tereny umocnień przeszukiwali

dokładnie saperzy, to pod zwałami gruzów mogą wciąż tkwić niewybuchy.

Ostrożnym należy być nawet w obiektach, które zachowały się w lepszym

stanie. W ciemnych korytarzach można natraić na niespodziewane studzienki

i nisze, niekiedy zalane wodą. Niestety, w wielu bunkrach zalegają zwały śmieci,

niebezpieczne może być zwłaszcza porozbijane szkło. Do takich odkrywczych

wypraw niezbędne są więc buty na twardej podeszwie, ubranie, które możemy

zmoczyć, poplamić lub nawet podrzeć, i oczywiście latarka.

Rozdział III.

Szlak Fortyikacji

Mazurskich – jak

zwiedzać?

ny i twierdze, a także inne atrakcje

i zabytki to obiekty na liczącym

przeszło 438 km szlaku. Jest on

przeznaczony przede wszystkim dla tu-

rystów zmotoryzowanych, choć można

pokonać go w całości lub krótsze odcin-

ki na rowerze.

Główna pętla szlaku mierzy 286 km,

prowadząc z Reszla przez Kętrzyn,

Węgorzewo, Giżycko, Orzysz, Pisz, Ruciane-Nidę, Mikołajki, Ryn z powrotem

do Kętrzyna i Reszla. Dodatkowe odcinki wiodą z Pozezdrza przez Kruklanki

i Gołdap aż do Stańczyków i Żytkiejm (87 km) na wschodnich krańcach woje-

wództwa oraz do miejscowości Jeże na południe od Pisza (65 km).

Szlak oznakowany jest drogowskazami w kolorze brązowym z charaktery-

stycznym logo z wizerunkiem bunkra. Wyraźne strzałki prowadzą do głównych

atrakcji na trasie. Ponadto na szlaku w wybranych miejscowościach ustawiono

27 dużych tablic informacyjnych. Znajdziemy na nich schematyczną mapkę całej

trasy, opis atrakcji wybranej miejscowości oraz ciekawych obiektów w jej okolicy,

a także zdjęcia kilku spośród opisanych miejsc. Fotograie te są numerowane

i zaznaczone na mapie.

Najważniejsze atrakcje są łatwo dostępne, przystosowane i udostępnione

do zwiedzania, nie ma też problemu z ich odnalezieniem. Natomiast wiele

fortyikacji z ubiegłego wieku, tworzących długie linie umocnień, jest ukrytych

pośród pól, lasów i zagajników. Przeważnie stoją na terenach prywatnych dzia-

łek, a ich odszukanie w gęstwinie zarośli, szczególnie w lecie, gdy widok zasła-

niają liście, bywa bardzo

trudne. W opisie szlaku

znalazły się zatem infor-

macje tylko o obiektach

i miejscach, które można

stosunkowo łatwo zloka-

lizować w terenie – m.in.

dzięki wspomnianym

drogowskazom. Część

znajduje się z dala od

dróg jezdnych, dlatego

warto być przygotowa-

nym na dłuższe spacery.

Planując wędrówkę

szlakiem, trzeba pamiętać

o kilku zasadach bez-

pieczeństwa. Schrony

i bunkry, które zostały

wysadzone w powietrze,

tworzą zwaliska betonu

i żelaznych prętów. Po-

między takie ruiny lepiej

Szlak Fortyfikacji Mazurskich – ruszamy!

Reszel – Kętrzyn – Gierłoż – Mamerki – Węgorzewo – Pozezdrze – Kruklanki

– Gołdap – Stańczyki – Wydminy – Giżycko – Orzysz – Pisz – Jeże – Ruciane-

Nida – Mikołajki – Ryn – Kętrzyn

Wędrówkę szlakiem fortyikacji możemy rozpocząć od

spaceru po uroczym Reszlu, warmińskim miasteczku

położonym około 65 km na północny wschód od Olsz-

tyna – stolicy województwa warmińsko-mazurskiego

– i mniej więcej 50 km na zachód od Giżycka oraz Krainy

Wielkich Jezior Mazurskich.

Reszel

Czerwone dachy i wieże kościołów oraz zamku bisku-

pów warmińskich odcinają się wyraziście na tle zielo-

nego krajobrazu. Reszel, niewielkie miasteczko, skąd

rozpoczynamy wędrówkę Szlakiem Fortyikacji Mazur-

skich, urzeka turystów spokojną, nieśpieszną atmosferą. To sprawiło, że

miasto należy do sieci Cittaslow. Znajdują się tu również ciekawe zabytki

architektury militarnej.

Malownicza bryła zamku biskupów warmińskich 3 stoi tuż nad

płynącą w głębokim wąwozie rzeką Sajną. Gdy podchodzimy od strony

bramy zamkowej, zaskakuje nas niecodziennym kształtem. Zamiast sy-

metrycznej budowli z typowymi dla rezydencji krzyżackich narożnymi

wieżyczkami ponad stromymi dachami, mamy przed sobą z jednej strony

masywną cylindryczną basztę z kwadratową podstawą, połączoną z wieżą

bramną fragmentem muru obronnego z machikułami, z drugiej – lekki,

schodkowy szczyt z wysmukłą, wysoką wieżyczką.

Czworobok budynków wokół dziedzińca zamkowego to przykład klasycz-

nego gotyku. W zamkowych wnętrzach mieści się dziś wygodny hotel (Kreativ

Hotel, Reszel, ul. Podzamcze 3, tel.: 89 7550109, e-mail: info@zamek-reszel.com,

www.zamek-reszel.com). Duże sale południowego skrzydła zajmuje Galeria

Sztuki „Zamek”, oddział Muzeum Warmii i Mazur z Olsztyna (Galeria Zamek

w Reszlu, Reszel, ul. Podzamcze 3, tel.: 89 7550759, www.reszel.muzeum.

olsztyn.pl). Można również wejść na główną zamkową wieżę. Na zakończenie

Tablica informacyjna szlaku

Zachód słońca nad zamkiem,

fot. D. Zaród

Panorama miasta, fot. GEP Chroszcz

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: