Weber- Kozińska M. ,Z problematyki historii kamieniarstwa w Polsce, KAU, T. III, 1958, s.61- 84
Problematyka historii kamieniarstwa w Polsce obejmuje liczne zagadnienia powiązane zarówno z eksploatacją złóż krajowych jak i zastosowaniem kamienia w poszczególnych dziedzinach życia gospodarczego. Kamień spełniał na przestrzeni dziejów gospodarczych Polski podstawową rolę w przemyśle, budownictwie lądowym i wodnym, w architekturze i rzeźbie. Historia kamieniarstwa w Polsce ogarnia szeroką problematykę, która powinna być uwzględniona przy badaniu zabytków kamiennych. Obejmuje ona:
- historię nauki o rozmieszczeniu i zasobach krajowych złóż kamiennych oraz zastosowaniu poszczególnych gatunków w budownictwie, drogownictwie i przemyśle
- historię techniki eksploatacji kamieniołomów
- historię metod obróbki i montażu
- historię rozwoju metod badawczych kamienia
Źródłami poznania do opracowania historii zastosowania kamienia w architekturze i rzeźbie polskiej są:
a) źródła materialne – złoże i własności surowca( fizyczne, chemiczne i petrograficzne ), zabytki kamienne, dawne narzędzia pracy
b) źródła archiwalne – przekazy pisane, ikonografia, kartografia i piśmiennictwo
ŹRÓDŁA MATERIALNE
W historii architektury i rzeźby występuje wielkie bogactwo najrozmaitszych odmian kamieni pochodzących ze złóż krajowych, począwszy od głazów narzutowych, granitów, piaskowców, a skończywszy na przeróżnych odmianach wapieni i barwnych marmurach . Poszczególne kamieniołomy różnią się między sobą odmiennym układem struktury, co wpływa nie tylko na formę występowania kamienia w zabytku, lecz decyduje również o nakładzie pracy potrzebnym do wydobycia surowego bloku. Kamieniołomy stokowe, przy eksploatacji których nie trzeba było zagłębiać się poniżej poziomu okolicznego terenu, a wystarczało tylko wcięcie się w stok góry, posiadały w historii eksploatacji wiele zalet. Natomiast kamieniołomy nizinne, przy eksploatacji których należałoby zejść poniżej poziomu okolicznego terenu, nastręczać musiały duże trudności w okresie prymitywnej jeszcze techniki, zwłaszcza jeśli wydobywano wielkie ciosy.
Przyjąć należy, że złoże skalne służące do celów architektoniczno-rzeźbiarskich jest na przestrzeni dziejów czynnikiem stałym, natomiast poszczególne łomy na terenie złoża są czynnikami zmiennymi. Niezmiennym, nie podlegającym całkowitemu wyeksploatowaniu. W badaniach nad historią kamienia uwzględnić należy nie tylko charakter złóż, ale także jego położenie geograficzne. W zależności bowiem od położenia różny będzie wkład poszczególnych kamieniołomów w budownictwo i rzeźbę danego regionu.
Zespoły kamieniołomów, przy których grupowały się warsztaty kamieniarski: Pińczów, Chęciny, Kunów, Dębnik ( czarny marmur ), Biała Góra ( biały marmur ), Paczałtowice ( różowe użylenie ) . Warsztaty te opierały swoja działalność na surowcu skalnym posiadającym atrakcyjny wygląd lub wybitne zalety techniczne, a także łatwość eksploatacji obróbki. Dla identyfikacji pochodzenia kamienia w zabytku konieczne jest przeprowadzenie badań makroskopowych ( barwa, budowa, wielkość składników skałotwórczych i ich wzajemne ułożenie, zwięzłość i twardość skały ) i mikroskopowych ( skład mineralogiczny, budowa skały– struktura i tekstura, wielkość i postać składników, nazwa petrograficzna skały, stopień zwietrzenia, stosunek ilościowy minerałów, obecność i rodzaj lepiszcza ). Dla ustalenia gatunku kamienia w zabytku potrzebny jest nie jeden szlif mikroskopowy, ale szereg szlifów z różnych partii kamieniołomu i sąsiadujących odkrywek.
Zabytek kamienny jest świadectwem umiejętności posługiwania się materiałem o pewnych właściwościach fizycznych. Nie mając danych, z którego kamieniołomu brany był surowiec, można na podstawie badań materiału użytego w samym zabytku ustalić w przybliżeniu jego własności jak: ścieralność, wytrzymałość na ściskanie, odporność na zamrażanie itp. Badania zabytków mogą być przeprowadzone:
a) metodą analizy zachowania i umiejętności zachowania kamienia w zabytku ( obejmuje roboty zewnętrzne - ważne położenie zabytku ( miasto, wieś ) oraz strona świata, od której badany jest obiekt ) i wewnętrzne
b) metodą laboratoryjną
Badaniom powinny podlegać:
- mury lub okładzina zewnętrzna ( uwzględnienie partii cokołowych budynków oraz partii narażonych na kapilarne podciąganie wody oraz jej faktury, grubości i zaprawy )
*stopień korozji kamienia na skutek wpływów atmosferycznych;
* układ kamienia w murze w zależności od struktury skały w złożu;
*wykorzystanie naturalnej oddzielności warstw i łupliwości kamienia
- obramienia drzwiowe i okienne, gzymsy
- * stopień korozji, odporność kamienia na uderzenia
- * badanie ścieralności, wyślizgu, selekcja materiału kamiennego użytego na elementy profilowane (np.wapień pińczowki odmiana drobno- i średnioziarnista rzeźby, gruboziarnista- wątek muru )
- * prześledzenie profilu rzeźbiarskiego w zależności od grubości ziarna w kamieniu (romańska architektura Pomorza- grube ziarna, wapienie pińczowskie- drobne ziarno)
- słupy, filary, kolumny
* pod względem wytrzymałościowym
* położenie ciosu w elemencie nośnym
* wielkość zastosowanych elementów
Przy analizie całościowej wszystkich elementów kamiennych użytych na elewacji budynku ważne jest badanie spoinowania, faktur obróbczych wraz z metodami łączenia ich ze sobą, jak również dobór kolorystyczny kamienia. Badanie stopnia korozji kamienia na różnych częściach elewacji budynku ma z jednej strony znaczenie praktyczne dla współczesnego budownictwa, z drugiej zaś jest celowe dla prześledzenia rozwoju selekcji materiału kamiennego zastosowanego w zabytkach w zależności od spełnianej funkcji. Pozwoli to na wyjaśnienie w jaki sposób uwzględniano nierównomierne niszczenie kamienia w zależności od jego umiejscowienia na elewacji budynku i czy zapobiegano temu poprzez odpowiedni dobór kamienia. W wyposażeniu wnętrz budynków ważne zagadnienie stanowią posadzki, których trwałość zależy od doboru gatunków kamieni o małej i jednakowej ścieralności. Często obserwuje się we wnętrzach kościelnych szachownice płyt posadzkowych o niejednakowym stopniu zniszczenia, co powoduje nierówność całej powierzchni.
przypadkach. Używano dłut, młotków, groszkowników, klinów kamieniarskich, szpiców itp.
ŹRÓDŁA ARCHIWALNE I PIŚMIENNICTWO
Materiały archiwalne dotyczące historii kamieniarstwa w Polsce:
a) lustracje – zawierają cenny materiał dotyczący eksploatacji kamieniołomów w różnych epokach, np.: Małopolska – lustracja dóbr królewskich woj.sandomierskiego z 1602 i 1615 r. –wymienione marmurołomy w Górach Chęcińskich; XIX-wieczne opisy historyczno-statystyczne miast Królestwa Kongresowego (cegielnie, wapialnie, łamalnie kamieni i kopalnie) , a także materiał dotyczący stosunków własnościowych
b) kontrakty, umowy dzierżawne na kamieniołomy oraz księgi olbory, dają obraz struktury pracy w kamieniołomie np. rachunki kamieniołomów dębnickich, rachunki konwentu, spisy kamieniarzy .
c) księgi radzieckie poszczególnych ośrodków kamieniarskich ( Małopolska ) dostarczają materiału odnośnie organizacji pracy, podają nazwiska muratorów, kamieniarzy i rzeźbiarzy, ich pochodzenie, stan majątkowy oraz prace przez nich wykonane
d) rachunki, kontrakty, dostawy kamienia na budowle – znajdowane w różnych zespołach archiwalnych dóbr magnackich, kościelnych i klasztornych oraz w rachunkach dworu królewskiego
e) materiały kartograficzne i ikonograficzne – są ubogie, nie odnaleziono materiałów ilustrujących dawny wygląd kamieniołomów; rzadko zaznaczane na szczegółowych mapach XIX w.
W historii piśmiennictwa o zastosowaniu kamienia w architekturze i rzeźbie polskiej wyodrębnić można kilka zagadnień :
1. Zagadnienia inwentaryzacji gatunków kamieni zdatnych dla celów rzeźbiarskich i budowlanych z zaznaczeniem ich własności.
2. Zagadnienia eksploatacji, obróbki i montażu.
3. Opracowania dotyczące metod badawczych i konserwacji kamienia
Pierwsze wiadomości o minerałach znajdujemy w tzw. herbarzach czyli zielnikach np. herbarz z Urzędowa rozdział poświęcony kruszcom. Duże znaczenie dla historii rozwoju nauki o skałach budowlanych mają opracowania Gabriela Rządzyńskiego, który zapoczątkował badania nad przydatnością polskich złóż kamiennych. Do XVII-wiecznych autorów zajmujących się tym zagadnieniem zaliczyć należy Remigiusza Ładowskiego, Stanisława Duńczewskiego, Wojciecha Bystrzynowskiego oraz Benedykta Chmielowskiego . Za działalności Komisji Edukacyjnej ukazało się dzieło mineraloga ks. Kluka ,w którym to ukazane zostały pierwsze rysunki techniczne machiny do przecierania kamieni. W XVII w. powstały tez podręczniki budowlane Wacław Sierakowskiego i Piotra Świtkowskiego. W początkach XIX w. nastąpił rozkwit mineralogii ,której głównym przedstawicielem był Werner. W 1816 r. w Wilnie ukazał się podręcznik „ Początki mineralogii” F.Drzewińskiego ( późniejsze prace uzupełniające N.A.Kumelskiego i I.Jakowskiego ) W tym samym czasie w Warszawie działali miłośnicy nauk geologicznych – Staszic-twórca górnictwa krajowego i założyciel Szkoły Górniczej w Kielcach oraz prof. Pusz – pierwszy i najznakomitszy badacz geologii ziem polskich. Z poł. XIX w., a później z okresu pozytywizmu pochodzą dokładne inwentaryzacje gatunków marmurów z okręgu chęcińskiego. Zasługi w zakresie ich publikacji maja F.M. Sobieszczański , Józef Szczerbiński i Adolf Welke . Tak samo zapoczątkowane badania w końcu XVIII w. nad historia eksploatacji polskich złóż znajdują kontynuacje w XIX w. w pracach H. Łabęckiego, F, Sobieszczańskiego, Welkego. Doniosłą role w kształtowaniu wiedzy o naszych złożach kamienia budowlanego odegrały czasopisma i dzienniki ( Gazeta Kielecka, Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza. Przegląd Techniczny ) Opracowania podręcznikowe dotyczące obróbki i montażu kamienia pojawiają się w 2 połowie XIX wieku – „Technika materiałów budowlanych” J. Czerwiński, przewodnik dla mularzy W. Hirszla. Zagadnienia rozwoju metod badawczych kamienia poruszane są u nas w literaturze w początkach XIX w. Duże zasługi nad rozwojem tych badań położyły katedry wyższych zakładów naukowych.
3
michalakmariusz