Edukacja żywieniowa osób starszych
n W Polsce obserwowany jest stały wzrost populacji osób starszych. Podobna sytuacja ma miejsce w innych regionach świata. zarówno w Polsce, jak i na
n Czynnikom wpływającym na proces starzenia się organizmu człowieka poświęca się coraz więcej uwagi.
n Zmiany fizjologiczne będące konsekwencją starzenia się ustroju mogą bezpośrednio wpływać na sposób żywienia, a w konsekwencji na stan odżywienia osób starszych.
n „….Wiedza, że prawidłowe żywienie może łagodzić lub nawet znacznie ograniczyć wiele niekorzystnych objawów zdrowotnych ludzi w podeszłym wieku sprawia, że rośnie zainteresowanie problemami żywieniowymi tej grupy….
Wyniki badań
n Proces urynkowienia gospodarski spowodował zarówno szereg pozytywnych, jak i negatywnych zmian w podaży grup produktów spożywczych wśród emerytów i rencistów.
n Do pozytywnych należy zaliczyć znaczne zmniejszenie podaży masła (50 %) i cukru (28 %), przy równoczesnym wzroście podaży owoców (25 %), zaś do negatywnych znaczne zmniejszenie podaży mleka i przetworów mlecznych (44 %), produktów zbożowych ogółem (20 %) oraz ziemniaków (33 %).
n Zmiana struktury spożycia produktów zbożowych dotyczyła zmniejszenia spożycia mąki (25 %) i pieczywa (15 %) przy równoczesnym dwukrotnym wzroście spożycia makaronów
n Znacznym wahaniom w badanym okresie podlegała podaż mięsa i przetworów mięsnych oraz ryb i przetworów rybnych. W konsekwencji podaż mięsa wykazywała tendencję wzrostową zaś ryb spadkową.
n Aktywność fizyczna ludzi w starszym wieku ulega znacznemu zmniejszeniu, osłabieniu ulega także siła mięśni oraz praca narządów wewnętrznych.
n Konsekwencją tego jest spowolnienie procesów przemiany materii o około 10 - 20 %, a tym samym zmniejszenie zapotrzebowaniu na energię oraz składniki odżywcze
n Wraz z wiekiem wzrasta zawartość tłuszczu ustrojowego, z około 20 % w wieku 25 lat do około 36 % w wieku 70 lat.
n Zmniejsza się zawartość tzw. tkanki aktywnej, głównie mięśniowej.
n W ustroju ludzi starszych zmniejszeniu do około 4 % ulega zawartość składników mineralnych – z około 6 % u ludzi młodych. W konsekwencji często dochodzi do demineralizacji układu kostnego
Zmiany zachodzą w układzie pokarmowym osób starszych
n Mają wpływ na procesy przyjmowania pożywienia, trawienia, wchłaniania oraz przyswajania składników pokarmowych.
n U osób tych obserwuje się też często ograniczenia w rozróżnianiu zapachu i smaku, co pociąga za sobą utratę apetytu.
n Zakłócenia w przyjmowaniu pożywienia są bardzo często wynikiem braków w uzębieniu.
n Prowadzi to do trudności w żuciu pokarmów, zaburzeń w trawieniu i wchłanianiu, a w następstwie do ich nietolerancji
n Źle rozdrobnione pokarmy mogą powodować uczucie pełności i wzdęć w nadbrzuszu, często również niesmak w ustach, zwłaszcza po obfitym jedzeniu lub zdenerwowaniu.
n Rezultatem tego stanu jest ograniczenie spożycia wielu pełnowartościowych produktów, np. surowych warzyw i owoców, co zapoczątkowuje niedobory pokarmowe, pogłębiające i przyspieszające proces starzenia się ustroju.
n W wieku starszym preferowane są jedynie łatwe do przyrządzenia posiłki co może być wywołane również osłabieniem wzroku.
n Osłabienie widzenia zmniejsza przyjemność spożywania i samodzielnego sporządzania posiłków, co prowadzi do stopniowego ograniczania spożycia składników energetycznych.
n Dlatego przy przyrządzaniu potraw należy preferować: gotowanie w wodzie i na parze, duszenie bez tłuszczu, pieczenie w pergaminie i folii.
n Warzywa i owoce, jeśli są dobrze tolerowane, powinny być podawane rozdrobnione, przetarte lub w postaci soków.
n Podawanie warzyw i owoców w postaci rozdrobnionych, gotowanych potraw sprzyja trawieniu mimo mniejszej ilości ptialiny w ustach, podwyższonego pH soków żołądkowych i zmniejszonego wydzielania enzymów trawiennych.
n Zmniejszone powstawanie i uwalnianie żółci u osób starszych ograniczają trawienie tłuszczu. Diety powinny zawierać ograniczone ilości tego składnika.
n Źródłem tłuszczu powinny być głównie oleje roślinne.
n Dlatego też ważne jest, aby dieta zawierała składniki w formie o możliwie najlepszej przyswajalności.
n W przypadkach gdy jest to możliwe, zmniejszenie przyswajalności należy rekompensować zwiększoną podażą.
n Ważnym czynnikiem wpływającym na żywienie i stan odżywienia osób starszych są warunki ekonomiczne i socjalne.
n Często ludzie biedni nie posiadają środków niezbędnych do pozyskania potrzebnej im żywności, nie mogą zatem zapewnić sobie bezpieczeństwa żywnościowego.
n Samotność, ograniczone zasoby finansowe, brak wiedzy dotyczącej żywienia mogą ograniczać właściwy dobór i różnorodność produktów.
n Strata współmałżonka wywołuje niejednokrotnie niechęć do jedzenia porównywalną z przypadkami anoreksji.
Zagrożenie otyłością osób starszych
n Niekontrolowane, nadmierne spożycie żywności
n „Leczenie” złego samopoczucia łakociami
n Zwiększone spożycie alkoholu
Komponowanie diety – w zaleceniach
n Nierzadkim błędem jest ograniczenie zaleceń do wymienienia produktów niewskazanych. Dieta w takich przypadkach staje się monotonna, niemożliwa do zaakceptowania, a przy równoczesnym ograniczeniu ulubionych przypraw i sposobów przygotowywania posiłków ma niekorzystny wpływ na chęć przyrządzania i spożywania jedzenia.
n Przyczyną niedoboru określonych składników jest zatem zarówno ograniczenie asortymentu produktów bez zastosowania substytutów, jak i niezamierzone ograniczenie ilościowe.
n Większą skłonność do ograniczania spożycia wybranych produktów ze względów zdrowotnych niż wprowadzania określonych pokarmów celowo do diety stwierdza się niezależnie od podawanych zaleceń.
n Jedną z najbardziej widocznych cech starzenia się organizmu jest utrata zdolności adaptacyjnych.
n Żywienie nie może być dodatkowym czynnikiem stresującym, dlatego też zalecenia dietetyczne powinny być kierowane do konkretnego pacjenta.
n Zalecenia powinny uwzględniać stan zdrowia, sprawność fizyczną, niezależność i zaradność. Zalecenia będą realizowane tylko przy pełnej akceptacji pacjenta.
n Szczególną uwagę należy zwrócić na wskazania odnoszące się do chorób przewlekłych, w których błędy żywieniowe nie wywołują natychmiastowej ostrej reakcji organizmu. Edukacja powinna prowadzić do zmiany zachowań na prozdrowotne poprzez modyfikację indywidualnych preferencji i stylu życia!!!
n Tworzenie warunków do zdrowego i aktywnego życia osób starszych zostało ujęte wśród celów operacyjnych Narodowego Programu Zdrowia na lata 2007-2016.
n Modyfikacja istniejących zachowań związanych z żywieniem stanowi cel podejmowanych działań edukacyjnych w ramach programów zdrowotnych.
n Często jednak edukacja żywieniowa ogranicza się wyłącznie do przekazu informacji, pomijając kwestię zmiany postaw i zachowań oraz pozbawiona jest oceny efektów wprowadzonej zmiany.
n Edukacja osób starszych wymaga szczególnego podejścia w doborze odpowiednich technik i z tego względu stwarza pewne trudności w ocenie.
n W 2009 roku przeprowadzono ocenę edukacji żywieniowej osób starszych w wybranych programach promocji zdrowia realizowanych w Polsce
(BEATA PIÓRECKA, VIOLETTA KIJOWSKA, MARTA MALINOWSKA-CIEŚLIK, KATARZYNA SZCZERBIŃSKA, Zakład Żywienia Człowieka i Zakład Zdrowia Środowiskowego , Instytut Zdrowia Publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie)
n Badanie zostało przeprowadzone w ramach projektu CHANGE (Care of Health Advertising New Goals for Elderly People) w trosce o nowe cele promocji zdrowia osób starszych, finansowanego z funduszy Long Life Learning Program.
n Materiał do oceny stanowiły programy zdrowotne, w których uwzględniono element ewaluacji programu, wyróżnione jako przykłady dobrej praktyki (m.in. w projekcie Health pro elderly) oraz zamieszczone w Internecie i piśmiennictwie krajowym programy edukacyjno-zdrowotne kierowane do osób powyżej 60 r.ż, tworzone zarówno przez organy administracji samorządowych i organizacje pozarządowe.
n Spośród analizowanych w ramach projektu „Health pro elderly” przykładów dobrych praktyk, jedynie program pt.: Program Rekreacji Ruchowej Osób Starszych (PRROS), kierowany do mało aktywnych ruchowo osób po 60. r.ż., uwzględniał elementy edukacji żywieniowej, jak również interwencję żywieniową obejmującą konsultacje z dietetykiem podczas pobytu w ośrodku sanatoryjnym.
n W programie zdrowotnym pt.: Regionalny Program Aktywności Fizycznej Seniorów, realizowanym w Bydgoszczy, połączono promowanie aktywności ruchowej z elementami edukacji żywieniowej dla osób starszych, w tym również przeprowadzono szkolenia dla trenerów.
n W analizowanych programach koncentrowano się na poprawie aktywności ruchowej osób starszych, którą uzupełniano edukacją żywieniową, a bardzo rzadko interwencją żywieniową.
n Nie znaleziono programu zdrowotnego skierowanego do osób starszych promującego zasady zdrowego żywienia dla poprawy jakości życia!!!!!
n Na podstawie przeglądu programów dobrej praktyki, zaplanowano przygotowanie modelowego programu zmian zachowań zdrowotnych osób w starszym wieku, który ma uwzględniać rozwinięty element ewaluacji programu.
Cukrzyca – edukacja żywieniowa jako ważny element profilaktyki i leczenia
Cukrzyca jest to grupa chorób metabolicznych charakteryzująca się hiperglikemią wynikającą z defektu wydzielania i/lub działania insuliny. Przewlekła hiperglikemia wiąże się z:
n uszkodzeniem,
n zaburzeniem czynności
n niewydolnością różnych narządów, szczególnie oczu, nerek, nerwów, serca i naczyń krwionośnych.
Cukrzyca typu 1
n Dotychczas nie poznano w pełni procesu niszczącego komórki beta, istnieje jednak wystarczająca liczba dowodów, aby było możliwe prowadzenie badań klinicznych dotyczących prewencji cukrzycy typu 1.
1. Przewiduje się interwencje wieloczynnikowe.
2. Nie zaleca się badań przesiewowych dla całej populacji.
n Istnieją wskaźniki pozwalające przewidzieć wystąpienie cukrzycy typu 1. Obecnie nie ma jednak środków umożliwiających wykonanie takich badań w całej populacji.
Cukrzyca typu 2
n Badanie przesiewowe należy przeprowadzać za pomocą oznaczania glikemii na czczo (FPG, fasting plasma glucose) lub testu tolerancji (OGTT) z użyciem 75 g glukozy rozpuszczonej w 250 ml wody (patrz rozdz. 1).
Przegląd zaleceń dotyczących zapobiegania lub opóźnienia wystąpienia cukrzycy:
n osoby cechujące się podwyższonym ryzykiem rozwoju cukrzycy powinny wiedzieć o korzyściach związanych z umiarkowanym zmniejszeniem masy ciała i regularną aktywnością fizyczną; wskazania do wykonania badań przesiewowych:
n W Polsce dotychczas nie zarejestrowano żadnego preparatu przeciwcukrzycowego w prewencji cukrzycy!
Zgodnie z Zaleceniami Polskiego Towarzystwa Diebatologicznego (2010) powtarzanie porad dotyczących zmian stylu życia ma decydujące znaczenie dla skuteczności prewencji.
n co 1–2 lata należy przeprowadzać badania w kierunku rozpoznania cukrzycy;
n zaleca się obserwację pacjentów pod kątem występowania innych czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego (np. palenie tytoniu, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia lipidowe) oraz ich leczenia;
n należy unikać leków o działaniu diabetogennym;
n osoby obciążone wysokim ryzykiem rozwoju cukrzycy typu 2 należy poddać odpowiedniej edukacji na temat zasad zdrowego stylu życia.
n U osób ze stwierdzoną cukrzycą lub jej podejrzeniem (także osoby z grup podwyższonego ryzyka) - Edukacja dietetyczna i terapeutyczna na każdej wizycie!!!!!
n Specjalistyczne oddziały i poradnie diabetologiczne, powinny zatrudniać Dietetyka — posiadającego zakres obowiązków ograniczony tylko do opieki diabetologicznej (co najmniej 1/2 etatu).
Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę, 2010
n podstawowe ograniczenie powinno dotyczyć węglowodanów prostych,
n substancje słodzące (słodziki) mogą być stosowane w zalecanych przez producenta dawkach;
n zawartość błonnika pokarmowego w diecie powinna wynosić około 20–35 g/d.
Terapia behawioralna
Celem leczenia dietetycznego u chorych na cukrzycę jest utrzymywanie:
n prawidłowego (bliskiego normy) stężenia glukozy w surowicy krwi, w celu prewencji powikłań cukrzycy;
n optymalnego stężenia lipidów i lipoprotein w surowicy;
n optymalnych wartości ciśnienia tętniczego w celu
n redukcji ryzyka chorób naczyń.
Ponadto prawidłowe żywienie ma istotne znaczenie
w prewencji i leczeniu przewlekłych powikłań cukrzycy oraz poprawie ogólnego stanu zdrowia.
Leczenie dietetyczne obejmuje wskazówki dotyczące:
n całkowitej kaloryczności diety;
n rozdziału kalorii w ciągu dnia;
n źródła pokarmów, które zabezpieczają zapotrzebowanie kaloryczne.
Przy ustalaniu diety należy uwzględnić indywidualne
n preferencje żywieniowe i kulturowe pacjenta.
Podstawowe zalecenia dietetyczne dla chorych na cukrzycę:
n unikanie węglowodanów prostych, aż do ich zupełnego wykluczenia;
n częste spożywanie posiłków;
n tak zwana dieta zdrowego człowieka (dużo warzyw, mało tłuszczów nasyconych) — dieta chorego na cukrzycę nie powinna odbiegać od podstawowych zaleceń dietetycznych zdrowego żywienia.
Chorzy na cukrzycę typu 1 powinni jedynie unikać:
n spożywania węglowodanów prostych,
n insulinoterapia powinna być w maksymalnym stopniu dostosowana do nawyków żywieniowych pacjenta i jego trybu życia.
n W cukrzycy typu 2 kwestia diety jest bardziej istotna niż w cukrzycy typu 1, gdyż jej podstawowym zadaniem
n jest nie tylko utrzymanie dobrej kontroli metabolicznej choroby,
n ale także redukcja/utrzymanie masy ciała chorego
Podstawowe znaczenie ma:
n ogólna kaloryczność diety, która powinna umożliwić choremu powolną, ale systematyczną redukcję masy ciała.
n umiarkowane zmniejszenie bilansu kalorycznego (o 500–1000 kcal/d.) spowoduje stopniową utratę masy ciała (ok. 1 kg//tydzień).
n zmniejszenie masy ciała można osiągnąć, stosując zarówno dietę o zredukowanej ilości węglowodanów, jak i dietę niskotłuszczową.
n Skład diety
1. Węglowodany:
n < 45–50% wartości energetycznej diety powinny zapewnić węglowodany o niskim indeksie glikemicznym (< 50 IG);
2. Tłuszcze:
n powinny zapewnić 30–35% wartości energetycznej diety;
n tłuszcze nasycone powinny stanowić mniej niż 10% wartości energetycznej diety; u chorych charakteryzujących się stężeniem cholesterolu frakcji LDL ≥ 100 mg/dl (≥ 2,6 mmol/l) ilość tę należy zmniejszyć < 7%;
n tłuszcze jednonienasycone powinny zapewnić 10% wartości energetycznej diety;
n tłuszcze wielonienasycone powinny stanowić około 6–10% wartości energetycznej diety, w tym kwasy tłuszczowe omega-6: 5–8% oraz kwasy tłuszczowe omega-3: 1–2%;
n zawartość cholesterolu w diecie nie powinna przekraczać 300 mg/d (7,8 mmol/d.); u chorych charakteryzujących się stężeniem cholesterolu frakcji LDL ≥ 100 mg/dl (≥ 2,6 mmol/l) ilość tę należy zmniejszyć do < 200 mg/d (< 5,2 mmol/d.);
n aby obniżyć stężenie cholesterolu frakcji LDL, należy zmniejszyć energetyczny udział tłuszczów nasyconych w diecie (jeżeli pożądane jest zmniejszenie masy ciała) lub zastąpić je węglowodanami i tłuszczami jednonienasyconymi;
n należy ograniczyć spożycie izomerów trans kwasów tłuszczowych.
3. Białka:
n udział energetyczny białek w diecie powinien wynosić 15–20%, przy czym stosunek białka zwierzęcego do białka roślinnego powinien wynosić co najmniej 50/50%;
n ...
morgana21