Iwan Turgieniew - Jednodworzec Owsianikow.pdf - Iwan Turgieniew - danamat1

Iwan Turgieniew

ZAPISKI MYŚLIWEGO

Wyobraźcie sobie, łaskawi czytelnicy, człowieka zażywnego, wysokiego, lat około

siedemdziesięciu, o twarzy podobnej do twarzy Kryłowa, o jasnym rozumnym spojrzeniu spod

nawisłych brwi, statecznej postawie, powściągliwej mowie, powolnym kroku — takim był właśnie

Owsianikow. Nosił obszerny granatowy surdut z długimi rękawami, wysoko zapięty, na szyi liliową

jedwabną chustkę; buty z chwastami, wyczyszczone jak lustro, w ogóle wyglądał na zamożnego

kupca. Ręce miał prześliczne, miękkie i białe; często w czasie rozmowy bawił się guzikami surduta.

Owsianikow swoją powagą i statecznością, sprytem i lenistwem, prostodusznością i uporem

przypominał mi bojarów ruskich z czasów przed Piotrem Wielkim... Do twarzy byłoby mu w

ferezji. Był to jeden z epigonów ubiegłego stulecia. Wszyscy sąsiedzi nadzwyczaj go szanowali i

znajomość z nim poczytywali sobie za zaszczyt. Bracia-jednodworcy niemal się do niego modlili,

czapki przed nim z daleka zdejmowali, szczycili się nim. Na ogół dotychczas trudno jeszcze u nas

odróżnić jednodworca od chłopa: gospodarstwo ma kto wie czy nie lichsze od chłopskiego, cielęta

nie wyłażą z gryki, konie ledwie żywe, uprząż z postronków. Owsianikow był wyjątkiem z

powszechnej reguły, chociaż nie uchodził za bogacza. Mieszkał sam z żoną w przytulnym,

schludnym domku, służbę trzymał nieliczną, ubierał ludzi z rosyjska i nazywał ich parobkami. Oni

także uprawiali mu ziemię. Sam zaś nie pozował na szlachcica, nie udawał ziemianina, nigdy się,

jak to mówią, „nie zapominał", siadał nie od razu na pierwsze zaproszenie, a gdy wchodził nowy

gość, zawsze wstawał, robił to jednak z taką godnością, z tak dostojną kurtuazją, że gość mimo woli

kłaniał mu się, jak mógł najniżej. Owsia- nikow przestrzegał dawnych obyczajów nie dlatego, że

był przesądny (był dość niezależny duchem), lecz z przyzwyczajenia. Nie lubił, na przykład,

ekwipaży na resorach, bo nie uważał, żeby były wygodne, i jeździł bądź linijką, bądź niewielkim,

ładnym wózkiem ze skórzanym siedzeniem i sam powoził swym dobrym, gniadym rysakiem.

(Miewał tylko gniade konie.) Woźnica, młody chłopak o czerwonych policzkach, ostrzyżony „pod

donicę", w granatowym jermiaku i niskiej baraniej czapce, przepasany rzemieniem, z szacunkiem

siedział obok niego. Owsianikow zawsze sypiał po obiedzie, w sobotę chadzał do łaźni, czytał tylko

nabożne książki (przy czym z powagą wkładał na nos okrągłe okulary w srebrnej oprawie), wstawał

i kładł się spać wcześnie. Brodę jednakże golił i włosy strzygł na niemiecką modłę. Gości

przyjmował nader uprzejmie i gościnnie, ale nie kłaniał im się w pas, nie krzątał się, nie częstował

różnymi suszonymi i solonymi przysmakami. — Żono! — mówił powoli, nie wstając z miejsca i z

lekka odwracając do niej głowę — przynieś państwu coś smacznego. — Poczytywał za grzech

sprzedawać zboże — ten dar boży, i w 1840 roku, podczas klęski głodu i strasznej drożyzny, rozdał

okolicznym ziemianom i chłopom cały swój zapas zboża; w następnym roku zwrócili mu z

wdzięcznością dług w naturze. Sąsiedzi często zwracali się do Owsianikowa prosząc, by ich

rozsądził, pogodził, i prawie zawsze podporządkowywali się jego wyrokom, słuchali jego rady.

Wielu, dzięki niemu, ostatecznie ustaliło granice swych gruntów... Jednakże po dwóch czy trzech

starciach z właścicielkami ziemskimi oświadczył, że zrzeka się wszelkiego pośrednictwa pomiędzy

osobami płci żeńskiej. Nie znosił pośpiechu, nerwowego niepokoju, babskiego gadania i „próżnego

zamętu". Zdarzyło się kiedyś, że w jego domu wybuchł pożar. Parobek wpadł do niego w popłochu

z krzykiem: — Gore, gore! — No więc czego krzyczysz? — spokojnie odpowiedział Owsianikow

— podaj mi czapkę i kij... — Lubił sam objeżdżać konie. Pewnego razu rączy bitiuk poniósł go z

góry w stroną parowu. — Spokojnie, spokojnie, źrebaczku, zabijesz się — dobrodusznie

przemawiał do niego Owsianikow, w chwilę zaś potem wpadł do parowu razem z linijką,

siedzącym z tyłu chłopcem i koniem. Szczęściem na dnie parowu leżały góry piasku. Nikomu nic

się nie stało, tylko bitiuk zwichnął sobie nogę. — No widzisz — ciągnął dalej spokojnie

Owsianikow podnosząc się z ziemi — mówiłem ci przecie. — I żonę dobrał sobie odpowiednią.

Tatiana Iljiniczna Owsianikowa była to kobieta wysoka, godna i milcząca; głowę obwiązywała

zawsze brązową jedwabną chustką. Wiał od niej chłód, chociaż nie tylko nikt nigdy nie skarżył się,

że jest surowa, lecz przeciwnie, wielu biedaków nazywało ją matką i dobrodziejką. Regularne rysy

twarzy, duże ciemne oczy, cienkie wargi dziś jeszcze świadczyły o jej niezwykłej ongiś urodzie.

Dzieci Owsianikow nie miał.

Poznałem go, jak już wiadomo czytelnikowi, u Radiłowa i na trzeci dzień pojechałem do

niego. Zastałem go w domu. Siedział w wielkim skórzanym fotelu i czytał Żywoty świętych. Szary

kot mruczał mu na ramieniu. Przyjął mnie swoim zwyczajem uprzejmie i dostojnie. Wdaliśmy się w

rozmowę.

— Proszę mi prawdę powiedzieć, Łuko Pietrowiczu — powiedziałem między innymi —

przecież dawniej, za pańskich czasów, lepiej było?

— Racja, z tym i owym było lepiej, powiem panu — odparł Owsianikow — żyło się

spokojnie, dostatek był większy, racja... Ale jednak teraz jest lepiej, a jak Bóg da, dzieciom pana

będzie jeszcze lepiej.

— A ja się spodziewałem, Łuko Pietrowiczu, że pan mi będzie dawne czasy chwalił.

— Nie, dawnych czasów nie mam znów tak bardzo za co chwalić. No choćby, na ten

przykład, pan jest dziedzicem, takim samym dziedzicem jak nieboszczyk pański dziadek, a już nie

będzie pan miał takiej władzy! Sam pan zresztą już jest innym człowiekiem. Uciskają nas jeszcze

teraz niektórzy panowie, ale bez tego widać obejść się nie może. Ale trudno — i to minie. Nie, już

dziś nie zobaczę tego, na co się napatrzyłem za młodu.

— No, a czego na przykład?

— A choćby, na przykład, opowiem znów o pańskim dziadku. Twardy był człowiek!

Krzywdził naszych. Chyba pan zna — jakżeby pan własnej ziemi nie znał — ten klin, co się ciągnie

od Czepłygina do. Malinina?... Zasiał pan tam teraz owies... Przecie ten klin jest nasz — nasz od

końca do końca. Dziad pański nam go odebrał; wyjechał kiedyś konno, wskazał ręką, powiada: „To

moje" — i wziął sobie. Nieboszczyk mój ojciec, Panie świeć nad jego duszą, człowiek był

sprawiedliwy, ale także gorączka, nie wytrzymał — kto by zresztą chciał własne mienie tracić? — i

złożył podanie do sądu. Ale tylko on podał, inni nie podali — zlękli się. Doniesiono więc

pańskiemu dziadkowi, że Piotr Owsianikow pana skarży, że to niby ziemię mu pan zabrał...

Dziadek pański od razu przysłał do nas swego łowczego Bausza z dworskimi ludźmi... Wzięli więc

mego ojca i do pana dziedzicowego dworu zaprowadzili. Byłem wtedy jeszcze małym chłopcem,

na bosaka za nim pobiegłem. No i cóż? ... Przyprowadzili go przed dwór i pod oknami wychłostali.

A dziad pański stoi na ganku i patrzy; a babka siedzi przy oknie i także wygląda. Ojciec mój

krzyczy: „Pani najdroższa, Mario Wasiliewno, niech się pani za mną wstawi, niech choć pani ma

litość!" Ale ona tylko wstaje i przygląda się. Wzięli więc od ojca słowo, że się ziemi zrzeknie, i

kazali jeszcze podziękować, że go żywego puścili. Tak więc ten klin został przy was. Niech no pan

pójdzie, zapyta swoich chłopów, jak się ta ziemia nazywa. Dębowiszczem ją nazywają, bo

dębowymi kijami odebrana. Dlatego to my, biedacy, nie możemy znów tak bardzo żałować starych

porządków.

Nie wiedziałem, co odpowiedzieć Owsianikowowi i nie śmiałem spojrzeć mu w oczy.

— A sprowadził się w owe czasy do nas inny sąsiad — Komow, Stiepan Niktopolionycz.

Zadręczał mego ojca prawie na śmierć: jak nie kijem — to pałką. Wielki był moczymorda i lubił

gości przyjmować, więc jak sobie podpije i powie po francusku: s e b ą, a jeszcze się obliże, to

ratujcie, ludzie! Do wszystkich sąsiadów posyła i w gości prosi. Trójki zawsze stały u niego w

pogotowiu, a jak kto nie pojechał — sam się po niego zjawia. Taki to był dziwny człowiek! Po

trzeźwemu nie kłamał, ale jak wypije, jak zacznie opowiadać, że ma w Pitrze trzy domy na

Fontance, jeden czerwony z jednym kominem, drugi żółty z dwoma kominami, a trzeci niebieski

bez kominów, i że ma trzech synów (a wcale nawet nie był żonaty), jeden służy w piechocie, drugi

w kawalerii, a trzeci tak sobie żyje. I powiada, że w każdym domu mieszka jeden syn, że u

najstarszego bywają admirałowie, u drugiego generałowie, a u najmłodszego sami Angielczycy!

Wstanie i powiada: „Za zdrowie mego najstarszego syna, dla niego mam największe uważanie!" —

i w płacz. I niech Bóg broni, jeśli kto nie wypije, wymawiać się zacznie. „Zastrzelę, powiada, i

pochować nie pozwolę!" Albo zerwie się i krzyczy: „Tańczcie, dobrzy ludzie, sobie na radość,

mnie. na pociechę!" No i trzeba było tańczyć; choćbyś miał umrzeć, a musiałeś tańczyć. Swoje

dziewki pańszczyźniane ze wszystkim zamęczył. Czasem przez całą noc musiały, wiele ich było,

chórem śpiewać do rana, a która wyższym głosem zaciągnie, ta dostanie nagrodę. A jeśli się

zmęczą, on zaraz głowę na rękach oprze i zacznie zawodzić: „Och, sierota ja nieszczęsny, wszyscy

mnie opuścili!" A już stajenni potrafią je zachęcić! Upodobał sobie mojego ojca. Cóż na to

poradzić? O mało do grobu go nie wpędził, i wpędziłby z pewnością, gdyby był sam, Bogu dzięki,

nie umarł:

z gołębnika po pijanemu zleciał... Takich to miewaliśmy sąsiadów!

— Jak to się jednak czasy zmieniły! — zauważyłem.

— Tak, tak — przytaknął Owsianikow. — No, i trzeba jeszcze powiedzieć, dawnymi czasy

szlachta żyła wspanialej. A co dopiero mówić o magnatach: napatrzyłem się ich w Moskwie.

Powiadają, że i tam już ich teraz nie ma.

— Był pan w Moskwie?

— Byłem dawno temu, bardzo dawno. Idzie mi już teraz siedemdziesiąty trzeci rok, a do

Moskwy jeździłem, jak miałem szesnaście lat.

Owsianikow westchnął. Kogóż pan tam widział?

— A wielu widziałem magnatów — i każdy mógł ich zobaczyć; nie kryli się, żyli szeroko,

na sławę i podziw! Ale nieboszczykowi hrabi Aleksemu Grigoriewiczowi Orłow-Czesmieńskiemu

żaden nie dorównał. Aleksego Grigoriewicza widywałem często, mój stryj służył u niego za

kamerdynera. Hrabia mieszkał przy Kałużskich Wrotach na Szabałowce. To był pan! Takiej

postawy, takiego łaskawego obejścia wyobrazić sobie nie można ani opowiedzieć niepodobna. Sam

wzrost ile był wart, a siła, spojrzenie! Póki człowiek go nie znał, póki nie miał do niego przystępu

— bał się, nieśmiałość go brała; a jak stanąć przed nim — to jakby słońce cię ogrzało, tak ci się

zrobi wesoło. Każdego do siebie dopuszczał i do wszystkiego był pierwszy. Na wyścigach sam

powoził i z każdym szedł w zawody; i nigdy nie prześcignął od razu; nie obrazi, nie zawstydzi, a

dopiero pod sam koniec każdego wyminie, a jaki grzeczny, przeciwnika pocieszy, konia jego

pochwali. Gołębie przewrotki trzymał, najprzedniejszego gatunku. Wyjdzie nieraz na dziedziniec,

siądzie w fotelu i każe gołębie wypuścić; a dokoła na dachach ludzie stoją ze strzelbami na

jastrzębie. U nóg hrabiego postawią dużą srebrną miednicę z wodą; patrzy sobie w wodę na

gołąbki. Ubodzy, żebracy — setkami na jego chlebie byli... a ile pieniędzy rozdawał! A jak się

rozzłościł, to jakby grom zagrzmiał. Dużo strachu, ale narzekać nie ma na co: patrzy człowiek, a on

się już uśmiecha. Jak ucztę wydał — to całą Moskwę spoił! A co to była za głowa, przecie to on

Turka pobił! Mocować się także lubił; przywożono mu siłaczy z Tuły, z Charkowa, z Tambowa,

zewsząd. Kogo zwycięży — tego wynagrodzi, a jeśli jego kto zwycięży, to go podarkami obsypie i

jeszcze w usta pocałuje... Jakem był w Moskwie, takie łowy wyprawił, jakich jeszcze na Rusi nie

bywało: wszystkich myśliwych, ilu ich było, z całego cesarstwa do siebie sprosił, a trzy miesiące

naprzód termin wyznaczył. Zebrali się tedy. Naprzywozili psów, strzelców, no — całe wojsko się

zjechało, po prostu wojsko! Najpierw poucztowali, jak się należy, a potem wyprawili się za rogatkę.

Narodu się zleciała chmara nieprzebrana!... I co pan myśli?... Przecie suka pańskiego dziadka

wszystkie prześcignęła.

— A nie była to czasem Miłowidka? — zapytałem.

— Miłowidka, właśnie Miłowidka... Więc jak hrabia zacznie go prosić: „Sprzedaj mi,

powiada, twoją sukę: weź za nią, ile chcesz." — „Nie, hrabio — mówi pański dziadek — nie jestem

kupiec, szmaty niepotrzebnej nie sprzedam, a dla honoru gotówem nawet żonę odstąpić, byle nie

Miłowidkę... Prędzej siebie samego do niewoli oddam." I Aleksy Grigoriewicz go pochwalił: „To

lubię", powiada. Dziad pański zabrał ją z powrotem w karecie; a jak Miłowidka życie skończyła, z

orkiestrą ją w ogrodzie pochował; pochował sukę i kamień z napisem postawił.

— No, a przecie Aleksy Grigoriewicz nikogo nie krzywdził — zauważyłem.

— Bo to zawsze tak bywa: im mniejszy człowiek, tym większa zadziora.

— A co za człowiek był ten Bausz? — zapytałem po chwili milczenia.

— Jakże to być może: o Miłowidce pan słyszał, a o Bauszu nie?... To był starszy łowczy i

dojeżdżacz pańskiego dziadka. Dziadek pański kochał go nie mniej niż Miłowidkę. Był to człowiek

gotów na wszystko, i co tylko dziadek pański mu kazał, spełniał w oka mgnieniu — choćby miał w

ogień skoczyć... A jak zaczął psy szczuć, to aż las jęczał. Czasem znów nagle się uparł, zlazł z

konia i kładzie się... A jak tylko psy przestały słyszeć jego głos — koniec! Gorący trop gotowe

rzucić, nie pójdą za żadne skarby świata. A dziadek pański jak się rozsierdzi! „Żyć nie chcę, jeśli

nie powieszę tego wałkonia! Na nice antychrysta wywrócę! Pięty zbójowi gardłem wyciągnę!" A

kończyło się na tym, że posyłał zapytać, czego Bausz chce, dlaczego nie szczuje? I Bausz w takich

razach zwykle żądał wódki, wypił, wstał i huknie znów aż miło.

— Zdaje się, że i pan lubi polowanie, Łuko Pietrowiczu?

— Lubiłbym... racja — ale już nie teraz: teraz już mój czas minął — a za młodych lat... wie

pan, jakoś nieporęcznie było z uwagi na stan. Naśladować nam szlachty nie wypada. Prawda, że

niejeden z naszego stanu — pijak i nicpoń, przyczepił się czasami do panów... wielka mi

pociecha!... Tylko się wstydem okryje. Dadzą mu konia gałgana, z zerwanymi nogami; co i raz to

mu czapkę z głowy zrzucą, harapem przeciągną po grzbiecie, niby: że to chcą konia zaciąć; a on

musi się śmiać i jeszcze innych śmieszyć. Nie, powiem panu; im kto z pośledniejszego stanu, tym

twardszy powinien mieć kark, inaczej na nic się zbabrze.

— Tak — ciągnął dalej Owsianikow z westchnieniem — wiele wody upłynęło, odkąd żyję

na świecie: nastały inne czasy. Zwłaszcza w szlachcie widzę wielką zmianę. Drobniejsi właściciele

ziemscy wszyscy albo w urzędach służą, albo na miejscu nie siedzą, a co więksi — to tych poznać

nie można. Napatrzyłem się tych większych z okazji rozgraniczenia gruntów. I muszę panu

powiedzieć, serce się raduje, jak się na nich patrzy: grzeczni, uprzejmi. Jedno tylko mnie dziwi:

uczyli się wszelakich nauk, mówią tak pięknie, że aż słuchać miło, a po prawdzie to na interesach

się nie znają, nawet własnej swojej korzyści nie widzą; ich chłop pańszczyźniany, rządca, nagina

ich, jak mu się żywnie podoba, niczym dugę... Może pan na przykład zna Korolewa, Aleksandra

Władimirycza — cóż, może to nie szlachcic całą gębą? Urodziwy, bogaty, uczył się w

uniwersytetach, i bodaj że za granicą bywał, mówi gładko, skromnie, nam wszystkim rękę podaje.

Zna go pan?... no to niech pan posłucha. W zeszłym tygodniu zjechaliśmy się wszyscy do

Berezowki na zaproszenie rozjemcy Nikifora' Iljicza. I powiada nam rozjemca Nikifor Iljicz:

„Trzeba, panowie, rozgraniczyć grunta, to wstyd, nasza okolica pozostała w tyle za wszystkimi,

przystąpmy do rzeczy." Przystąpiliśmy tedy. Zaczęły się gadania, spory, jak to zwykle bywa; nasz

pełnomocnik zaczął się upierać. Ale pierwszy podniósł gwałt Owczynnikow Porfirij... I po co się

swarzy? Sam nie ma ani pręta ziemi: występuje w imieniu brata. Krzyczy: „Nie! mnie oczu nie

zamydlicie! nie na takiegoście trafili! dawać tu plany! dawać tu geometrę Judasza!" — „Czegóż pan

wreszcie żąda?" — ,,Ho, ho, myślicie sobie: trafiliśmy na durnia! Zdaje się wam, że tak od razu

swoje żądania przedstawię?... nie, dawajcie tu plany — ot co!" A sam ręką po planach wali. Marfie

Dmitriewnie ciężko ubliżył. Ona w krzyk: „Jak pan śmie psuć mi reputację?" — „Ja, powiada,

paninej reputacji mojej burej kobyle nie życzę." Ledwo go jakoś maderą spoili. Udało się go

uspokoić, inni zaczęli się buntować. Korolew zaś Aleksander Władimirycz siedzi sobie poczciwina

w kącie, gałkę od laski gryzie i tylko głową kiwa. Wstyd mi się zrobiło, wytrzymać niepodobna,

tylko uciekać. Co sobie ten człowiek o nas pomyśli? Patrzę, a tu mój Aleksander Władimirycz

wstaje, daje znak, że chce coś powiedzieć. Zakręcił się rozjemca, powiada: „Panowie, panowie,

Aleksander Władimirycz chce mówić." Trzeba oddać sprawiedliwość szlachcie: wszyscy zaraz

umilkli. Zaczął tedy Aleksander Władimirycz: żeśmy, powiada, zdaje się zapomnieli, po cośmy się

tu zebrali; że choć rozgraniczenie gruntu jest niewątpliwie korzystne dla właścicieli, ale naprawdę

po co zostało przeprowadzone? Dlatego, żeby ulżyć chłopu, żeby mu poręczniej było pracować,

powinność swoją wykonywać; a teraz to on sam nie wie, gdzie jego ziemia, i często o pięć wiorst

orać jedzie i nie można od niego należności ściągnąć. Potem powiedział jeszcze Aleksander

Władimirycz, że to grzech, jeśli dziedzic nie troszczy się o dobrobyt chłopów, że w końcu, jeśli

wziąć na zdrowy rozum, to ich korzyści i nasze korzyści — to jedno i to samo; jeśli im jest dobrze

— to i nam dobrze, im źle — i nam źle... i że w takim razie jest rzeczą zdrożną i nieroztropną nie

dojść do porozumienia o jakieś głupstwa... I tak dalej, i tak dalej... a jak mówił! aż za serce

chwytał... Szlachta wszystka nosy zwiesiła na kwintę, ja sam o mały włos byłbym się rozpłakał.

Słowo daję, nawet i w starych księgach takich przemówień się nie spotyka... A na czym się

skończyło? Sam czterech dziesięcin mszarów nie ustąpił i sprzedać nie chciał. Powiada: „Ja to błoto

moimi ludźmi osuszę i fabrykę sukna tam postawię ze wszystkimi udoskonaleniami. Ja, powiada,

sobie to miejsce wybrałem: mam już co do tego pewne plany..." I żeby to choć była prawda, a to po

prostu sąsiad Aleksandra Władimirycza, Karasikow Anton, poskąpił rządcy Korolewa stu rubli

asygnatami. Tak więc rozjechaliśmy się nie załatwiwszy sprawy. Aleksander Władimirycz zaś do

tej pory uważa, że słuszność jest po jego stronie, i o fabryce sukna wciąż opowiada, tylko że do

Iwan Turgieniew - Jednodworzec Owsianikow.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: