Boy-Żeleński – W Sorbonie i gdzie indziej.pdf - BOY-ŻELEŃSKI TADEUSZ - hermes50

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na

stronie wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez

fundację Nowoczesna Polska .

TADEUSZ BOY-ŻELEŃSKI

W Sorbonie i gǳie inǳiej

(ż )

    ż

Była wiosna — paryska wiosna, wczesna i nerwowa, o cudownych dniach słonecznych

i mglistych wieczorach. Mgły naprowaǳają w śródmieście zaduch przedmiejskich

zapachów, ale słońce rozwĳa pąki bzów… Ta wiosna, o której ongi Jehan Rictus,

z twarzą bez uśmiechu, mówił: „ en e e ei ¹”

Błąkaliśmy się z Boyem po wybrzeżach, wśród sęǳiwych murów Cité, drapali-

śmy się po kamiennych schodach od Sekwany, by stanąć w milczeniu wobec niepo-

równanej fantasmagorii żółtozłotych świateł, zapalających się w ﬁoletowej mgle, za

którą majaczyły wieże Notre Dame.

Boy był po raz pierwszy w Paryżu, ja byłem „starym paryżaninem” tj. jegomo-

ściem, który po ukończeniu studiów nauk politycznych zdążył jako tako obejść do-

koła labirynt paryskich uciech i prac. O czym się tylko nie gadało w tych włóczęgach

północnych! Pamiętam, zajmowała mnie wówczas psychologia Francuzów, z którą nie

umiałem sobie dać rady. Zwłaszcza sprawa uczucia w stosunku do zmysłów i rozu-

mu. Budowałem sobie teorię o układaniu się w duszy ancuskiej tych pierwiastków

podług schematu magnesu, grupującego na dwóch biegunach sensualizm i racjona-

lizm, gdy środkiem na owo „uczucie” brak już materiału. Mówiliśmy o Balzaku, jako

o jedynym autorze, który służyć może dotychczas za przewodnika w labiryncie pa-

ryskim. Pamiętam oczarowanie Boya, gdyśmy weszli do kabaretu Noctambule przy

ul. Champolion, gǳie Gabriel Montoya, Marceli Legay, Hyspa co wieczór pieśnią

dawali wtór wypadkom dnia. Była to oaza owej uczuciowości w racjonalno-sensual-

nym Paryżu, gǳie się upĳano pieśnią jak alkoholem. Tu Boy zetknął się z piosenką

ancuską po raz pierwszy.

Delmet śpiewał oie or , Montoya na przedartym tenorze, ale z cudow-

nym temperamentem, rzępolił non nn , Marceli Legay z głębi potężnej piersi

wydobywał echa wiejskiej tężyzny i rzucał je na bruk paryski: e boe

Piosenka i wiosna paryska mają ten sam rytm, te same zapachy i miazmaty, tak

samo nerwują, ale w piersi z coraz innej struny zrywają ton zawsze najczystszy.

Pamiętam, jak raz wyszedłszy z Noctambulów, zawróciliśmy w stronę Panteonu,

idąc pod murami Sorbony.

— Byłeś już w Sorbonie? — zapytałem.

Boy się zaasował nie na żarty:

— Wiesz, że nie, jakoś nie wiem, którędy się tu wchoǳi…

¹ en e e ei (.) — pachnie g…m i bzem.

Była wiosna. Paryż szumiał i ǳwonił w mroku wieczornym. Rozkwitały słonecz-

niki świateł, otulała się stara Sorbona w ﬁoletowe mgły.

Z ǳiennikarskiej loży obejmowałem okiem wielki amﬁteatr Sorbony i estra-

dę. Amﬁteatr, głowa przy głowie, od dołu do najwyższej galerii, zapełniało morze

publiczności. Na estraǳie wśród aeropagu czcigodnych siwizn Boy, zawsze czarno-

włosy, trochę pochylony, odczytywał, kartka po kartce, arcyǳieło spowieǳi lite-

rackiej — historię własnej fenomenalnej pracy od lat dwuǳiestu. Słuchałem tych

dobrze mi znanych ǳiejów pod urokiem niewymownej prostoty, pod czarem tej ni-

by rubasznej ﬁnezji, zapominając o sali i estraǳie. Ze słowami Boya błąkałem się to

nad Sekwaną, to na Plantach pod Wawelem, patrząc w znajome a pogasłe twarze,

w migotliwe światła Montmartre'u, Zielonego Balonika, słysząc echa przebrzmiałych

sporów, w akompaniamencie reenów piosenki.

Boy głosił kartka po kartce najwyraﬁnowańszą mistyﬁkację, jaką kiedykolwiek

Poeta, Pozory

napisał. Bawiło mnie to niewymownie, że ǳięki nieporównanym manewrom Boya,

nikt na sali nie myślał o nim inaczej, jak o fenomenalnym tłumaczu, choć jedno-

cześnie cała sala była pod urokiem poety. I to tak dalece, że i w Sorbonie, i potem

w licznych dyskursach, którymi Boya fetowano, nikt nawet się nie zająknął o tym,

czym były owe „przekłady” Boya — że były strofkami przeǳiwnego skryto-płciowe-

go kwitnienia tej zupełnie rzadkiej organizacji poetyckiej, która za temat obrała sobie

geniusz rasowy Francji, a za formę roǳaj misterium o niepoliczonej liczbie odsłon

(przekładów), gǳie geniusz się wypowiada.

Boy, z cicha pęk, prawił o „perwersji” w stosunku do różnych stylów, o „lubież-

ności” pracy tłumacza, to wreszcie o „całkiem prostym” fakcie, że kochał to, co robił,

więc robił śpiewający.

Ale czuł amﬁteatr ten niezawodny prąd uroku, który tylko od poety bĳe w tłum:

uśmiechnęły się do Boya najpierw oczy młoǳieży, potem zadźwięczały srebrne szmery

śmiechu, potem poszły w pląs dłonie klaszczące — wreszcie zakołysała się sala salwami

oklasków…

Na fotelach estrady traciły sztywność oﬁcjalną sylwety ministrów i akademików.

Wreszcie gdy cała młoǳież już się w Boyu kochała, pewien kościany ǳiadek od-

kaszlnął, poprawił się w fotelu i ﬁluternie uśmiechnął.

Mało takich tryumfów oglądać można, jak to porwanie młodej sali i starej estrady

przez ǳieje  „przekładów”, opowieǳiane przez ich poetę. Miałem wrażenie, że

jestem świadkiem jakiejś fantastycznej opowieści Hofmana, której bohaterem jest

bakałarz miejski, objawiający się nagle jako cudowny skrzypek. Gdy skrzypek skończył

grać, areopag, który przed chwilą tańczył, wrócił do poprzednio ustalonej równowagi,

wiǳąc w nim wielce zasłużonego bakałarza, a zapominając o skrzypku.

Boy-mistyﬁkator, szczęśliwy, że skończył przemówienie, uśmiechał się asobli-

wie, zgaǳając się zupełnie na to, że juści przekład jest przekładem. Nie ma to jak

rzeczy nazywać po imieniu.

Wiosna, Boyu miły, jak bywała wiosna przed laty, pójǳiemy przejść się wśród

starych murów, za którymi już pęcznieją bzy. Jeden długi ǳień od wschodu do za-

chodu wypełniony zachwyceniem drogi do przebycia. Jeden ǳień, choć o wielu mo-

mentach, i jedna droga, choć o tylu załomach. W długim marszu dobrze zachować

rytm: lżej się wędruje. Zacząłeś ongi, Boyu, nucąc od niechcenia e oe czy

ier , nree czy oie or . Zmieniając stro jedna na drugą, Villona na

   -ż      W Sorbonie i gǳie inǳiej



Musseta, Moliera na Descartes'a, wyśpiewałeś, Boyu, całą pieśń. Jedną z jej strof,

tę właśnie spowiedź literacką czy mistyﬁkację „przekładów”, członek Akademii p.

René Doumic, znakomity krytyk, zaszczycił nazwą „najbarǳiej paryskiego odczytu,

jaki kiedykolwiek słyszał”. To już nieźle. Minister Louis Marin, przypiąwszy ci krzyż

Legii z powodu tychże przekładów, zwrócił się do Francuzów, by starali się zrobić

zbiorowo, coś ty zrobił w pojedynkę. To jeszcze lepiej. Wiceprezes ancuskiego to-

warzystwa literackiego, profesor Fortunat Strowski, przypomniał, z twojego powodu,

pracę polskich pionierów-emigrantów, którzy przez kilka pokoleń pomnażali doby-

tek kultury ancuskiej… Rozległe echa buǳi poezja dokonanego czynu! Te echa —

to tyle, ile za każdym razem społeczeństwo może wziąć z poezji.

Bo nie może przecież zistoczyć się z samym poetą, który zawsze „sobie śpiewa,

nie komu”, choćby przełożył sto tomów na użytek całego narodu!

Chodźmy, Boyu, posłuchać, jak na przeǳiwnym instrumencie Paryża gra swoje

stro większa niż Safo poetka — wiosna.

Antoni Potocki

Paryż,  lutego 

 ż   

Sięgając myślą do świeżych wrażeń paryskich, chcę przede wszystkim mówić o ko-

biecie, której ﬁzjognomię powinniśmy dobrze zapamiętać. Ja ją nazywam zuchwale

Różyczką albo Rozalką, ale nazywa się pani Roza Bailly². Nazwisko to, dobrze znane

we Francji, jest tam ǳiś jakby symbolem sympatii ancusko-polskich, jest zarazem

cementem organizacji, która z każdym dniem rośnie, umacnia się i która posiada dla

nas pierwszorzędne znaczenie. Organizacja ta, to e i e oogne ³, stowarzy-

szenie oparte wyłącznie na Francuzach, mające za zadanie krzewić znajomość Polski,

sympatie dla Polski i w danym momencie czynnie wspierać jej interesy. Znaczenie

jego okazało się dowodnie przed plebiscytem górnośląskim, kiedy pani Bailly zdo-

łała zebrać setki tysięcy podpisów opowiadających się za przynależnością Śląska do

Polski. A było to ledwie w zaczątkach jej ǳiałalności. ǲiś posiada to stowarzyszenie

potężną grupę poselską w parlamencie, prezesem jego jest jeden z najwpływowszych

polityków, minister Louis Marin, posiada wreszcie sześćǳiesiąt kilka ﬁlii prowin-

cjonalnych, a liczba tych ﬁlii rośnie, można powieǳieć, z każdym dniem. I wszystko

to zǳiałała „Różyczka”, rzadkie połączenie entuzjazmu i w trwałości, polotu i daru

organizacji.

Kiedy poznałem bliżej tę barǳo miłą kobietkę, w której oczach migocą ogni-

ki ﬁluternej i śmiałej inteligencji, byłem oczywiście ciekawy dowieǳieć się, jakimi

drogami ta rodowita Francuzka, nie związana żadnymi węzłami z Polską, doszła do

tego, aby się oddać misji, która pochłania wszystkie jej siły, która nadała bieg jej

życiu i kazała jej żyć tylko Polską i dla Polski. Z prostotą opowiada mi pani Bailly

swoje ǳieje. Była młodą nauczycielką (pani Bailly jest wychowanicą oe nore

riere w Sèvres, gǳie buntowała się przeciw mądrościom Lansona) w gimna-

zjum w Cahors; był to rok oblężenia Verdun, rok , najposępniejszy okres wojny.

Nerwy całej Francji były napięte jak struny. Jednego dnia, Różyczka (jeszcze nie była

wówczas panią Bailly) przeczytała w ioire artykuł znanego przyjaciela Polaków,

Jerzego Bienaimé pt. ie , obwiniający Francję o niewǳięczność względem

Polski. Artykuł ten poruszył głęboko egzaltowaną ǳiewczynę, w owym momencie

sprzyjającym egzaltacji dusz: spłynęło na nią jakby powołanie, wzięła na siebie obo-

² o i (–) — . poetka, propagująca kulturę polską we Francji.

³ e i e oogne (.) — przyjaciele Polski.

   -ż      W Sorbonie i gǳie inǳiej



wiązek… Do Polski czuła nieokreśloną sympatię od ǳieciństwa (zabawne, iż jednym

ze źródeł tej sympatii była książka dla ǳieci pt. e e nig ⁴ pani de Ségur⁵,

z domu Rosjanki), ale nie wieǳiała o Polsce prawie nic; było tedy coś mistycznego

w tej wokacji. Wyczytała w ioire , że się utworzył komitet Michelet-Mickiewi-

czowski, którego duszą byli dr Bronisławski i Ernest Denis (później znany ze swego

czechoﬁlstwa). Różyczka pisze do komitetu, oﬁarując swą pomoc i usługi, chwy-

Społecznik

ta wszystkie książki, z których może się dowieǳieć o Polsce, agituje w szkole, jej

uczennice, kosztem kina albo deseru, składają pieniąǳe or e ei ooni ⁶. Ko-

mitet skorzystał z oﬁary młodej nauczycielki. Różyczka redaguje z Cahors pismo

oogne , równocześnie stara się dostać do Paryża. W stolicy styka się z Polakami, pra-

cuje w komitecie polskim, ale pod wpływem tego zetknięcia dojrzewa w niej myśl,

aby założyć Towarzystwo przyjaciół Polski jedynie mięǳy Francuzami i o Francuzów

oparte. Podejmuje to śmiałe zadanie, naiwnie, nie wiǳąc trudności, i ǳięki temu

trudności te pokonuje. Drepce po Paryżu jak Czerwona Czapeczka⁷, traﬁa do naj-

większych dygnitarzy, rozbraja wszystkich i ujmuje prostotą i ufnością. Towarzystwo

powstaje. Marszałkowie Francji Foch i Joﬀre, kardynał Dubois, Weygand, Poincaré,

takie nazwiska widnieją w honorowym prezydium.

Z tą chwilą zaczyna się wytężona i świadoma praca Różyczki. Trzeba spęǳić kil-

ka chwil w lokalu towarzystwa przy ulicy de l'Abbé de l'Epée, aby zdać sobie sprawę

z jej rozmiarów. Tam wydaje się pisemko e i e oogne , tam wychoǳą

w lotnych broszurkach, w ǳiesiątkach tysięcy egzemplarzy, przekłady z naszych pi-

sarzy (poznałem ancuskich roǳiców, którzy opowiadali mi, jak ǳieci ich namiętnie

czytają bajki Konopnickiej), tam organizuje się obchody, odczyty, tam załatwia się

korespondencję z prowincją. I wszystkiemu temu musi wystarczyć Różyczka sama,

jako generalna sekretarka towarzystwa; wytężona praca musi nadrobić to, czego nie

dostaje w środkach materialnych.

Patrzę z ciekawością na tę kobietę. — A życie erotyczne, Różyczko? pytam prze-

Los, Miłość, Polska,

Erotyzm

niknięty panseksualizmem Freuda i myśląc, że może tu znajdę tajemnicę siły tego

motoru.

Różyczka śmieje się. — Nim pokochałam Polskę, miałam narzeczonego, który

mnie porzucił dla panny umiejącej dobrze gotować. Byłam barǳo nieszczęśliwa. Po-

tem studiowałam rzeźbę i anatomię. Potem wyszłam za mąż. Ale po jakimś czasie

mąż powieǳiał mi: „albo ja, albo Polska”. No i wybrałam Polskę, mówi Różyczka

z ǳiwnym wyrazem oczu.

Czy te wysiłki, te rezultaty, spotykają się ze zrozumieniem naszej paryskiej re-

Urzędnik

prezentacji? ǲiś, tak; ale w początkach było inaczej. Bezinteresowna i zapalczywa

praca pani Bailly mąciła spokojną drzemkę naszej urzędowej propagandy. Była jej

żywą krytyką. Ciskano jej też kamieni pod nogi, ile się dało. Ta niestruǳona przy-

jaciółka Polski zakosztowała wiele goryczy z polskiej strony. Trzeba jej było kochać

Polskę i ǳiałać dla niej wbrew Polakom. I ǳiś jeszcze czyni się z pewnością za mało,

aby wyzyskać tę nieocenioną siłę twórczą i ułatwić jej zadanie.

⁴ e e nig (.: dwie niezgraby) — książeczka dla ǳieci, autorstwa księżnej Sophie de Ségur,

opublikowana w  r. Opowiada o przygodach roǳeństwa z prowincji w Paryżu, gǳie Innocenty

i Simplicja zaprzyjaźniają się z dwoma polskimi żołnierzami-emigrantami.

⁵ Soie e Sgr , z domu Soj iooron ooin (–) — córka rosyjskiego arystokra-

ty, który wyemigrował do Paryża z powodu niełaski, w jaką popadł, ratując Moskwę przed Napoleonem

w  r. Została pisarką już jako babcia, spisując bajki, które opowiadała swoim wnukom. Książki księż-

nej de Ségur ukazywały mniej wyidealizowany obraz świata, niż większość ówczesnych publikacji dla

ǳieci, co zyskało jej przydomek Balzaka literatury ǳiecięcej.

⁶ or e ei ooni (.) — dla polskich ǳieci.

⁷ eron e — Czerwony Kapturek.

   -ż      W Sorbonie i gǳie inǳiej



W ǳiejach organizacji naszego młodego państwa kilka lat tworzy odległą prze-

szłość. Ale trudno mi nie zestawić w pamięci dwóch dat: uroczystości molierowskie

(), w których uǳiał Polski zaprzepaściła tak dotkliwie nasza urzędowa „propa-

ganda”, a świeży obchód w Sorbonie, którego miałem zaszczyt być pacjentem, a któ-

rego myśl, inicjatywa i wykonanie były ǳiełem Różyczki. I zważmy: z jednej strony

całe biura, milionowe fundusze, wszystkie środki państwowego aparatu, z drugiej

tylko zapał, inteligencja i ten nieoceniony kobiecy upór w spełnieniu swojej woli.

Gǳiekolwiek byłem na prowincji ancuskiej, wszęǳie spotkałem ślady ǳiałal-

ności pani Bailly. Wszęǳie była, objechała setkę miast z odczytami o Polsce. Wszę-

ǳie wspominają jej bytność z sympatią, wǳięcznością. Przesunęła się ta cicha, mądra

kobieta przez całą Francję, rzucając posiew nowej myśli, która wydaje plon. Bo, jak

każda owocna ǳiałalność, tak i ǳiałalność pani Bailly zeszła się z najistotniejszą po-

trzebą; pod wpływem jakiegoś ǳiwnego objawienia podjęła ona zadanie, które było

koniecznością chwili. Odczuwa się to jeszcze barǳiej na prowincji niż w Paryżu;

przedstawia się to wręcz paradoksalnie: żywa sympatia do Polski, rosnąca świado-

mość spójni narzuconej tym dwom narodom przez konieczność ǳiejów, i zarazem

jakże mała wieǳa o Polsce! W miarę jak likwidują się tradycje sojuszu ancusko-ro-

syjskiego, słowo o coraz silniej nastręcza się myślom zatroskanego o przyszłość

Francuza: Polska, kraj młodych naǳiei, kraj najszerszych możliwości… To żywe zain-

teresowanie Polską współczesną — nieznaną — obok wskrzeszonych sentymentów

do Polski dawnej, tej ze starych sztychów, oto tło umysłowości ancuskiej w odnie-

sieniu do nas. Ale o tym następnym razem.

Fizjognomia pani Bailly (zapomniałem powieǳieć, że ǳiś Różyczka włada do-

Poetka, Społecznik

brze polszczyzną i rozkoszuje się naszą literaturą w oryginałach) nie byłaby zupełna,

gdyby pominąć jeden rys, który może najlepiej wytłumaczy jej istotę. Różyczka jest

poetką. I z poezji swej, jak z życia osobistego, zrobiła oﬁarę dla Polski, bo przy swoim

nawale pracy zaledwie ma czas pisać. Od czasu do czasu jedynie wymyka się w uko-

chane góry, gǳieś w Pireneje albo do Sabaudii, żyje tam — jak sama mówi — jak

pastuszka, i wraca z plikiem wierszy. „Ale kiedy tu znaleźć czas na wykończenie cze-

goś, wzdycha Różyczka. Wiǳi pan, co się tu ǳieje!” Istotnie! Klekot maszyn do

pisania, nieustanny ǳwonek telefonu, podłoga założona nakładami ostatnich bro-

szur (wybór Mickiewicza, Żeromskiego), biurko zarzucone listami żądającymi pilnej

odpowieǳi, kilku interesantów w poczekalni… Biedna Różyczka! Ileż poezji zamrze

w niej, nie zdoławszy się rozwinąć. Niech jej bęǳie pociechą świadomość, że ona sa-

ma jest poezją, że jej wiara, jej odwaga w mierzeniu siły na zamiary, jej ǳieło wresz-

cie, to żywy poemat, i że tam, w tym pokoju, ta wątła kobieta spełnia coǳiennie

rzecz wielką, ziszczając sprawę duchowej spójni dwóch narodów, których wzajemna

sympatia zawsze była poezją starej Europy.

     

Zazwyczaj, kiedy się mówi rnj , myśli się r . Otóż, gdy choǳi o wieǳę o Pol-

sce, o stosunek do Polski, trzeba poniekąd rozróżnić te dwa pojęcia: Paryż i pro-

wincja. Paryż ma wiele sposobności i możności dowiadywania się o Polsce. Zawsze

mieszkało i mieszka w Paryżu dużo Polaków, uczeni, artyści, światowcy, dyplomacja;

są tam instytucje polskie, wystawy, biura propagandy; niewielu jest Paryżan, którzy

by się z Polakami i polskością mniej lub więcej nie zetknęli. Inaczej na prowincji,

zwłaszcza tej „zapadłej”. Co znaczy tam słowo Polska? Często to jakiś stary sztych

na ścianie, przedstawiający księcia Józefa w falach Elstery, lub słynne „ orre regne

roie ”: to tradycje Polski męczeńskiej. Potem o Polsce długo było głucho. Czasem

   -ż      W Sorbonie i gǳie inǳiej



Boy-Żeleński – W Sorbonie i gdzie indziej.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: