1,1.odt

Rozdział 1 Problem agresji w literaturze

                            1.1. Istota i geneza agresji

              W literaturze naukowej można znaleźć wiele teorii na temat agresji i jej genezy, która stała się w ostatnim czasie zjawiskiem coraz częściej obserwowanym w życiu społecznym.

              Początkowo o agresji wyrażano się jak o wrodzonym instynkcie walki, którego nie należy całkowicie traktować za szkodliwy, a nawet w niektórych przypadkach powinno się go aprobować. Większość ludzi koncentruje sie na samym akcie agresywnym, czyli zachowaniu, polegającym na wyrządzeniu szkody lub przykrości.[1]

              Jak się jednak okazuje samo zachowanie agresywne nie stanowi informacji na temat zamierzeń człowieka. Zatem, po zapoznaniu się z celem danego postępowania będzie można określić, co dana osoba chciała osiągnąć. Może się okazać, że to, co zostało odgórnie uznane za chęć zniszczenia, w rzeczywistości może stanowić chęć zwrócenia na siebie uwagi. Podstawą moralnej oceny działania jest, jak mówi Kant, motywująca je intencja, a nie jego efekty.[2]

              Zachowania agresywne są zazwyczaj przedmiotem negatywnej oceny społecznej. Na zewnątrz widoczne są jedynie skutki, czyli zniszczenie, gniew, nienawiść, zniekształcone relacje społeczne, przestępczość. Nikt nie zastanawia się, czym kierował się człowiek agresywny, jaki miał cel i co chciał osiągnąć, ani czy widoczne skutki były zamierzone. Występuje brak zainteresowania przyczyną powstania zachowania agresywnego oraz jego wewnętrznym motywem. Agresja jest pojęciem złożonym i dlatego należy rozróżnić ją od tej przynoszącej szkodę innym a tą, która wcale nie szkodzi.

              Pojęcie agresji definiują zarówno socjologowie, jak i psychologowie i pedagodzy. Niemalże wszyscy podkreślają, że agresja to działanie zamierzone, którego celem jest wyrządzenie krzywdy. Psychologowie agresję ujmują dwojako: jako zachowanie się jednostki oraz jako względnie trwałą gotowość lub skłonność reagowania agresją, czyli jako cechę osobowości.

              W Słowniku Socjologicznym terminem agresji określa się „impulsywne zachowanie, niejednokrotnie podyktowane frustracją, zmierzające do zadania bólu, cierpienia fizycznego lub psychicznego, do wyrządzenia szkody w istocie żywej, także sobie.”[3]

              Mimo wszystkich przyjętych definicji, uważam, że agresję najtrafniej określił J. Ranschburg jako „każde zamierzone działanie – w formie otwartej lub symbolicznej – mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty, bólu.”[4]

              Z kolei naukowcy zajmujący się naukami społecznymi od wieków prowadzą spór czy zachowania agresywne ludzi wypływają z ich natury, czy są instynktowne, czy też wyuczone. Z. Freud twierdzi, że ludzie z natury są bestialscy i jedynie narzucony im porządek społeczny i normy prawne zmuszają do powściągania

instynktu agresji i przekształcenia go w inne, pożyteczne społecznie zachowania. Natomiast J. J. Rousseau wyraża opinie, że ludzie w naturalnym stanie są łagodni i szczęśliwi, a społeczeństwo wywierające na ludzi destruktywnym wpływ poprzez narzucanie ograniczeń, wywołuje agresję.

              Zachowania agresywne mogą mieć podłoże instynktowne, ale wpływ sytuacji lub innych czynników społecznych może te zachowania modyfikować lub ograniczać. Chciałabym przytoczyć koncepcje Ch. N. Cofer i M. H. Appley, aby zrozumieć źródło powstawania agresji.

              Mianowicie przedstawiają oni cztery koncepcje agresji:[5]

Ø       Agresja jako instynkt - przedstawiciele tej interpretacji przyjmują, że powstała na drodze ewolucji i jest niezbędna do utrzymania gatunku. Według nich człowiek rodzi się z gotowym instynktem, zwanym instynktem walki, który pobudza do zachowań umożliwiających zaspokojenie potrzeb oraz utrzymanie dotychczasowego stanu posiadania. „Gniew może być wrodzony przez podniety związane z doznanymi niepowodzeniami; ten sposób niepowodzenia przez uczucie gniewu wywołują występowanie zachowań agresywnych.”[6]

Jedynymi czynnikami hamującymi agresję może być strach przed karą i użyciem siły. To agresja naturalna, konieczna w walce o byt.

Zdaniem Lorenza agresja jest instynktem, „spontaniczną, wrodzoną gotowością do walki, która jest niezbędna do przetrwania organizmu”[7] Dlatego zwolennicy tej koncepcji nie traktują tego zjawiska za całkowicie szkodliwe społecznie. Uważają, że zachowania agresywne mogą występować w dopuszczalnych i akceptowanych formach.

Z. Freud stwierdził, że od chwili narodzin człowiek ma dwa przeciwstawne instynkty:

- instynkt życia „eros”, który sprzyja rozwojowi i utrzymaniu przy życiu, 

- instynkt śmierci „tanatos”, który działa w kierunku samozniszczenia. Jednak może on zostać skierowany na zewnątrz i znaleźć wyraz we wrogości, destrukcji, przemocy wobec innych.

W tym celu należy dążyć do systematycznego rozładowania energii agresywnej. Można tego dokonać poprzez aktywność fizyczną, uprawiając destruktywną formę agresji („agresja w wyobraźni”), bądź stosując bezpośrednią agresję. Przedstawiona koncepcja nie została przez naukowców odrzucona, ale także nie znalazła potwierdzenia.

Ø       Agresja jako reakcja na frustrację - charakteryzuje się niepokojem, napięciem emocjonalnym, przygnębieniem.. Jeżeli frustracja jest związana z poważnymi sprawami życiowymi w efekcie może doprowadzić do zaburzeń nerwicowych, a w konsekwencji staje się niebezpieczna dla człowieka. Koncepcja ta zwana jest inaczej hipotezą frustracji – agresji, którą przedstawiła grupa psychologów z Yele. Stwierdzili, że jest ona popędem nabytym, będącym reakcją na frustrację. Frustracją określa sie stan występujący, gdy aktywność

ukierunkowana na cel zostaje zablokowana. Intensywność frustracji jest funkcją trzech czynników:

- siły motywacji do tej czynności,

- stopnia jej zakłócenia,

- liczby zakłóconych aktywności ukierunkowanych na cel.

A. H. Maslow twierdzi, że agresja jest następstwem zagrożenia bytu danej jednostki oraz blokady jej najbardziej podstawowych potrzeb. W przypadku blokady potrzeb stojących niżej w hierarchicznym układzie, Maslow zakłada wystąpienie innych zachowań, niekoniecznie agresywnych.[8]

J. Dollard stwierdził, że zachowania agresywne najczęściej są skierowane na rzecz lub osobę będącą przyczyną frustracji. Skonstruował następujące prawa występowania agresji:

- siła pobudzenia zależy od stopnia frustracji,

- akty agresji mogą ulec zahamowaniu pod wpływem kary,

- akty agresji mogą ulec przeniesieniu,

- akty otwartej agresji szybciej i skuteczniej niż agresji ukrytej zmniejszają napięcie frustracyjne.                                                                                    

              O agresji ukrytej można powiedzieć, jeśli w sytuacjach frustracyjnych nie               pojawiło się zachowanie agresywne lub satysfakcjonująca reakcja zastępcza.

Ø       Agresja jako nabyty popęd – przejawia się w emocjonalnej reakcji gniewu. Stopnie przejawiania gniewu są zróżnicowane. Od niezadowolenia poprzez odrzucenie aż do złości. Redukowanie gniewu powoduje agresję. Przyczyną agresji może być pragnienie odwetu w momencie spotkania się z agresywnym zachowaniem u drugiej osoby. Jednak nie można o tym powiedzieć jako o rutynowej czynności, ponieważ nie zawsze człowiek odpowiada odwetem na prowokację. Agresja zwrotna nie będzie miała miejsca w chwili, gdy będzie znany cel prowokacji, ale musi być to wiadome wcześniej przed zdarzeniem. Przemieszczenie agresji nastąpi, gdy dojdzie do niemożliwości agresji w stosunku do osoby, od której człowiek doznał frustracji. Wtedy dochodzi do przeniesienia wyładowania na inną osobę lub przedmiot. Twórcy tej koncepcji uważają, że agresja nastąpi, gdy będzie najsilniej wyuczoną reakcją na gniew.

Ø       Agresja jako nawyk – to zachowanie utrwalone do tego stopnia, ze jest zautomatyzowane i realizowane bez pewnej kontroli świadomości nazywanej nawykiem. „Agresja jest rezultatem norm, nagród, kar oraz modeli, z którymi zetknęła się dana jednostka.”[9] W tym wypadku agresja może być wynikiem przykrych doświadczeń lub przewidywanych korzyści. Czynniki determinujące siłę agresywności:

- częstotliwość i intensywność doznawanych napaści frustracji i przykrości, np. bicie,

- stopień wzmacniania agresywnego – zmniejszenie gniewu po wyładowaniu się, np. zwymyślaniu kogoś,

- stosowanie przez otoczenie modelu zachowania agresywnego, np. przemoc w

mediach,

- temperament.

              Utrwalanie  się zachowania agresywnego można likwidować poprzez               oduczanie. Agresję powinno się ignorować, a nagradzać inne sposoby               prowadzące do uzyskania potrzeb.[10]

              Reasumując, nie ma zgodności w rozumieniu pojęcia agresji, nie ma też tylko jednej teorii dotyczącej jej genezy, ale konsekwencje są jednoznaczne: krzywda, ból, cierpienie, strata, destrukcja. Za każdym razem wskazywana zostaje intencjonalność zachowań agresywnych, mówiących o agresji tylko wtedy, gdy dana osoba ma na celu uszkodzenie kogoś lub czegoś. Jednakże znajdują się też koncepcje wskazujące zachowania agresywne jako narzędzie służące do osiągnięcia innych celów, np. korzyści. Agresję określa również wskazanie zachowania mającego destruktywny charakter, składający się na sam akt agresji.[11]

              K. Doroszewicz twierdzi, ze w koncepcjach psychologicznych termin „agresja” używany jest w następujących znaczeniach:

è      agresja może oznaczać sytuacyjnie wywołany stan emocjonalno – motywacyjny człowieka, określany także jako gniew, złość, irytacja, oburzenie lub tzw. emocjonalną gotowość do agresji

è      agresja może być rozumiana jako mniej lub bardziej złożona reakcja, czyli postać zachowania interpersonalnego

è      agresja bywa traktowana jako indywidualna własność, cecha. W tym przypadku stosuje się określenie „wrogość”

è      agresja to także sekwencja, ciąg interpersonalnych lub społecznych interakcji ocenianych na podstawie standardów społeczno – kulturowych.[12]

              Przytoczona przeze mnie geneza, jak i definicje, na pytanie, czym jest agresja odpowiadają w sposób niebezpośredni i niepełny. Podkreślają, że jest ona czymś złym i niepożądanym. Problem tkwi w tym, że nie ma jednej satysfakcjonującej definicji oraz genezy agresji. Różnorodne postacie agresji, a także jej rozmaite motywy mogą ukazywać ją jako zjawisko wielowymiarowe, choć psychologowie pomimo tych trudności na ogół rozumieją przez agresję zachowanie będące umyślnym działaniem na szkodę jednostek lub własności, którego nie da się społecznie usprawiedliwić.[13] Nie mniej jednak cecha wspólną przedstawionych przeze mnie różnych ujęć agresji jest przede wszystkim to, że traktuje się ją jako zachowanie niosące negatywne skutki dla przedmiotu agresji oraz jako działanie zamierzone, podjęte świadomie.