Podręcznik szkolny
Podręcznik szkolny – książka przeznaczona dla ucznia, w której zawarty jest materiał nauczania, przedstawiony za pomocą tekstów, ilustracji, schematów.
Autorami podręczników powinni być specjaliści z danej dziedziny wiedzy naukowej. W Polsce podręcznik pisany jest do konkretnego programu nauczania i zatwierdzany przez MEN.
Funkcje:
Podstawową funkcją podręcznika jest funkcja uzupełniająca w stosunku do żywego nauczania. Według Wincentego Okonia podręcznik powinien spełniać następujące funkcje:
§ informacyjną – pomaganie w poznawaniu świata,
§ badawczą – pobudzanie do samodzielnego rozwiązywania problemów,
§ transformacyjną – pokazywanie możliwości przełożenia wiedzy teoretycznej na praktyczne zastosowania,
§ samokształceniową – zachęcanie uczniów do dalszej nauki.
Inny podział to:
§ funkcja motywacyjna,
§ funkcja informacyjna,
§ funkcja ćwiczeniowa.
Wymienione funkcje mają charakter założony. Czy staną się one rzeczywiste zależne jest od takich czynników jak:
§ język i struktura podręcznika,
§ nauczyciel,
§ sam uczeń.
O funkcjonowaniu podręcznika można powiedzieć wtedy gdy zmienia on w jakiś sposób świadomość korzystającego z niego czytelnika. Uczeń jest w tym wypadku przedmiotem oddziaływania, a jednocześnie podmiotem działania, gdyż tekst w podręczniku może zostać przez niego odebrany zgodnie z intencją autora, wbrew tej intencji, może zostać zrozumiany tylko częściowo lub nie zostać zrozumiany wcale.
/www.wikipedia.pl/podrecznikszkolny/
Podręcznik szkolny – rodzaj książki podającej systematycznie i w określonej kolejności plan oraz materiał nauczania (określony wycinek wiedzy o rzeczywistości), na poziomie danej klasy zgodnie z celami nauczania przedmiotu. Podręcznik powinien pełnić nie tylko rolę środka dydaktycznego, ale wręcz “środka –metody” kształcenia.
Podręcznik szkolny powinien rozwijać myślenie uczniów oraz: zawierać zbiór wiadomości teoretycznych, prezentować treści w sposób systemowo ustrukturyzowany, wykorzystywać sposoby logicznego myślenia i demonstrować je uczącym się, stwarzać możliwości poszukiwania dróg samodzielnego poznania, integrować w swojej strukturze różne media edukacyjne (treści docierają różnymi kanałami przekazu). (za J. Skrzypczak [1])
1. Rodzaje podręczników rozróżniamy ze względu na:
· adresata – uczeń, student, nauczyciel
· etap i poziom kształcenia – do szkoły podstawowej (do 1 klasy), gimnazjum, liceum, kształcenia zawodowego (podręcznik warsztatowy), akademicki, doskonalenia zawodowego i podyplomowego itd.;
· przedmiot – do j. polskiego, biologii, matematyki itd.;
· sposób prezentowania treści – tekstowy, ilustrowany, obudowany (np. dodatkowe przezrocza, kasety audio lub wideo itp.), multimedialny (na CD-ROMie lub w sieci), hipertekstowy,
· zawartość i formę – podręcznik (gł. prezentacja treści), zeszyt ćwiczeń, zbiór zadań, atlas szkolny, wypisy (tekstów źródłowych), przewodnik do pracy własnej (samokształceniowej), przewodnik metodyczny (dla nauczycieli) itp.
· właściwe (j.w.) i uzupełniające (m.in. słowniki, encyklopedie, lektury (z opracowaniem krytyczno-metodycznym), vademecum, kompendia, roczniki statystyczne, poradnik warsztatowy, zbiory testów, wykłady (np. Feynmana wykłady z fizyki),
· konwencjonalne, programowane, kombinowane (połączenie tekstów tradycyjnych z problemowymi, programowanymi, audiowizualnymi, manipulacyjnymi itp. [1 s.35]
2. Formy podręcznika
· podręcznik szkolny uniwersalny
· zeszyt ćwiczeń
· skrypt akademicki
· podręcznik do kształcenia korespondencyjnego (zeszyty z materiałem i instrukcjami do kolejnych “lekcji”)
· podręcznik programowany
· podręcznik “obudowany”
· podręcznik multimedialny
3. Struktura podręcznika
Struktura podręcznika obejmuje elementy strukturalne i ich wzajemne powiązania.
Są to zazwyczaj [wg 3, podaję za 1 s. 44, (J. Skrzypczak podaje zestawienie, ale określa jako mało przejrzyste)]:
· problemowe i nieproblemowe ujęcie treści materiału;
· kształtowanie pojęć;
· sposób omawiania praw i teorii naukowych;
· sposób omawiania zagadnień technicznych i produkcyjnych;
· podział podręcznika na części, rozdziały i paragrafy;
· sposób opracowania rozdziałów przeznaczonych do samodzielnej pracy ucznia i do pracy pod kierunkiem nauczyciela;
· ilustracje, rysunki, schematy, tabele, mapy, i ich stosunek do tekstu;
· pytania, polecenia, ćwiczenia, i zadania;
· wskazówki dot. opracowania materiału, rozwiązania zadań, i wykonania ćwiczeń
· opisy doświadczeń
· sposób wyodrębniania treści ważnych
Propozycja wyróżniania elementów struktury W. Nowak [4, za 1 s.46]
Teksty
· tekst podstawowy:
o tekst słowny
o zapis symboliczny
o tekst słowno-symboliczny
o teksty uzupełniające:
o materiały “wspierające” tekst podstawowy (dowody twierdzeń, przykłady, komentarze metodologiczne)
o materiały nadobowiązkowe (uzupełnienia nawiązujące do poprzedniej nauki, materiały poszerzające)
· teksty wyjaśniające:
o przypisy
o odsyłacze do literatury
o objaśnienia symboli
Obudowa metodyczna (elementy pozatekstowe)
· System sterowania przyswajaniem i odkrywaniem:
o tekst motywacji
o pytania (kierujące czytaniem i myśleniem heurystycznym)
o przypisy heurystyczne i algorytmy
o instrukcje, uwagi i ostrzeżenia
o tekst rozwiązania zadań (wzory pracy)
o fragmenty syntetyzujące
o zestawienia i tablice
o streszczenia
· System utrwalania i kontroli
o pytania utrwalające kontrolne
o zadania i ćwiczenia
o wskazówki rozwiązania (pytania naprowadzające, polecenia, zaprogramowane rozwiązania)
o odpowiedzi
o teksty kontrolne i kryteria ocen
· System informacji
o przedmowa
o spis treści
o tytuły rozdziałów i podrozdziałów
o nagłówki informujące o rodzaju tekstu
o akapity
o podpisy (pod rysunkami, tablicami itp.)
o zróżnicowany druk, podkreślenia,
o skorowidze
o symbole informacyjne
· Ilustracje
o ilustracje obsługujące tekst ([fotografie - dop. M.K.], szkice, schematy, diagramy, grafy, rysunki geometryczne, wykresy)
o ilustracje związane z systemami sterowania, kontroli i informacji (rysunki instruktażowe, schematy, rysunki naukowo-poglądowe)
Podręcznik multimedialny o strukturze blokowej (na przykładzie m-m podręcznika chemii - Ed. Med. 2/2002):
o blok lekcje
o kompendium wiedzy Warto wiedzieć
o blok ćwiczenia
o układ okresowy pierwiastków
o słownik chemiczny
o indeksy tematów, indeks wideo, indeks animacji
4. Funkcje podręcznika
W systemie kształcenia wielostronnego W. Okonia nawiązują do uczenia się poprzez: przyswajanie, odkrywanie, przeżywanie i działanie (za J. Skrzypczak Ed. Med. 1/96):
· informacyjna – zawiera informacje z określonej dziedziny wiedzy reprezentowanej przez przedmiot szkolny, poza opisem obejmuje fotografie, rysunki, modele, schematy itp.;
· badawcza – treści ujęte w układ problemowy, zawierają pytania i problemy badawcze, inspiruje do badań własnych;
· transformacyjna – poprzez zawarte ćwiczenia przygotowanie do przetwarzania rzeczywistości, wyrabia sprawności, daje impuls do działań praktycznych;
· samokształceniowa – zaciekawia i pobudza do samodzielnego zdobywania wiedzy (myślenia i działania), motywuje, rozwija zdolności poznawcze;
Cz. Kupisiewicz dodaje jeszcze funkcje:
· autokontrolna – sprawdzenie ilości i jakości wiedzy poprzez zadania i polecenia;
· samooceniajaca – samodzielna ocena wyników, podręcznik wskazuje właściwe rozwiązania zadań;
· autokorektywna – wymaga “zdolności” podręcznika do likwidowania luk w wyniesionych z niego wiadomościach (funkcja najtrudniejsza do spełnienia);
5. Płaszczyzny oceny podręcznika (za J.Skrzypczak [2])
· merytoryczna – zgodność ze stanem wiedzy, wiarygodność informacji
· sposób strukturalizacji – wyróżnianie informacji o różnym stopniu trudności
· adekwatności zawartych treści – do określonego programu nauczania (podstawy programowej)
· językowa – poprawność, zrozumiałość dla ucznia, zawartość i definiowanie terminów przedmiotowych
· atrakcyjność prezentowania treści – zawartość i sposób prezentacji fotografii, rysunków, wykresów, tabel itp., oprawa edytorska podręcznika;
· estetyka i jakość wydania
1. J. Skrzypczak – Założenia modelowe audiowizualnego podręcznika chemii Wyd. Naukowe UAM Poznań 1978
2. J. Skrzypczak – Miejsce podręcznika we współczesnej szkole Edukacja Medialna 1/1996
3. W. Kojs - Uwarunkowania dydaktycznych funkcji podręcznika WSiP W-wa 1970
4. W. Nowak – Model akademickiego podręcznika logiki matematycznej dla studiów nauczycielskich Wyd. Naukowe UAM Poznań 1975
whajduk91