Pismo Człowiek w kulturze. O Konecznym.kultura-i-cywilizacja10-1998.pdf

Człowiek w Kulturze 10

Piotr Jaroszyński

Kultura i cywilizacja

Od Cycerona do Konecznego

Choć oba słowa — „kultura" i „cywilizacja" — wskazują na genezę

łacińską, to tylko słowo „kultura" jest słowem oryginalnym, natomiast

słowo „cywilizacja" jest XVIII-wiecznym neologizmem. Jako łaciń

skie słowo „kultura", wraz z wieloma innymi słowami pochodzącymi

z języków antycznych, zostało zasymilowane przez większość języ

ków europejskich. Nie oznacza to jednak, że sens się nie zmieniał. Z

kolei słowo „cywilizacja" daleko odbiegło od sensu swego łacińskiego

rdzenia.

Kultura

Cultura oznacza uprawę, pochodzi od słowa colo. -ere — uprawiać.

Pierwotny sens jest związany z uprawą roli, a więc rzymska kultura,

to dzisiejsza agri-kultura. Dopiero Cyceron w Rozmowach Tuskulań-

skich wprowadza nowe, analogiczne rozumienie słowa cultura pole

mizując z poglądem Akcjusza, który pisał, że „Dobre nasiona, nawet

zasiane w gorszą rolę, / Wschodzą same własną mocą". Na to Cyce

ron odpowiada: Nam ut agri non omnes frugiferi sunt, qui coluntur

[...] sic animi non omnes culti fructum ferunt. Atque, ut in eodem

simili verser, ut ager quamvis fertilis sine cultura fructuosus esse

non potest, sic sine doctrina animus: ita est utraque res sine altera

debilis. Cultura autem animi philosopha est; haec extrahit vitia

radicitus et praeparat animos ad satus accipiendos eaque mandat Us

Piotr Jaroszyński

et, ut ita dicam, quae adulta fructos ubérrimos ferant,

Tusc.Disp 11,5. („I podobnie jak pole, posługując się tym samym po

równaniem, chociaż żyzne, nie może być urodzajne bez uprawy, rów

nież i dusza bez nauki. Jedna rzecz bez drugiej jest więc bezsilna.

Uprawą duszy zaś jest filozofia: ono wyrywa z korzeniami wady i

przygotowuje dusze do przyjęcia ziarna, powierza im je i, że tak po

wiem, zasiewa, aby dojrzawszy przyniosły jak najbardziej obfite owo

ce"). We fragmencie tym Cyceron zwraca uwagę, że aby wydać dobre

owoce dusza musi być zarówno podatna jak i odpowiednio uprawio

na, nie wystarczy ani podatność, ani sama uprawa. Podatność płynie z

natury, natomiast uprawa pochodzi od człowieka i to jest właśnie

kultura. Agrikulturze odpowiada animicultura — „uprawa duszy".

Cyceron dokładniej mówi, że funkcję uprawy-kultury pełni nauka

{doctrina) i filozofia. Pogląd ten stanie się bardziej zrozumiały, jeśli

przypomnimy, że dla stoików — do których należał również Cyceron

— filozofia miała charakter nie teoretyczny (jak u Greków), ale

praktyczny i główną dziedziną filozofii była nie metafizyka, ale etyka.

Filozofia-etyka wyplenia wady i przysposabia do cnót, a więc wy

chowuje duszę do wydania dobrych owoców. I to jest kultura.

Gdybyśmy szukali wcześniejszego, greckiego odpowiednika łaciń

skiej „kultury", to niewątpliwie najważniejszym słowem byłoby tu

słowo paideia. Słowo to pochodzi od słowa pais — chłopiec, dziew

czę, i oznacza wychowywanie chłopca lub dziewczęcia. Jak zwrócił

na to uwagę Werner Jaeger, cała właściwa kultura grecka przenik

nięta jest duchem paidei '-wychowania; choć w każdej społeczności

mamy do czynienia z jakimś typem przekazywania tradycji i wycho

wywania, to właściwie dopiero Grecy, poczynając od Homera, w

pełni odkryli, że dla rozwinięcia swoiście ludzkich sprawności i osią

gnięcie doskonałości potrzebne jest odpowiednie wychowywanie.

Grecka kultura była wychowywaniem człowieka dla urzeczywistnie

nia pewnego ideału. W. Jaeger zauważa: „Przełomową rolę, jaka Gre

kom przypadła w powszechnej historii wychowania, niełatwo ująć w

krótkich słowach. [...] przedstawić kształtowanie się greckiego ideału

człowieczeństwa, grecka paideia, jej właściwy charakter i jej histo-

Kultura i cywilizacja

ryczny rozwój. Nie jest ona jednak tylko zespołem oderwanych pojęć,

jest samą historią greckiego narodu, konkretną rzeczywistością jego

dziejowych losów. Ale ta realna historia byłaby już dawno tylko za

pomnianą przeszłością, gdyby geniusz grecki nie uczynił z niej wiecz

notrwałego ideału, dając wyraz najwyższego napięcia swej woli życia,

z jaką stawiał czoło swemu przeznaczeniu. Na najwcześniejszych

stopniach rozwoju brakło mu jeszcze stosownego pojęcia na wyraże

nie tej woli. Ale im świadomiej szedł po swej drodze, tym jaśniej

utrwalał się w jego myśli zawsze w niej obecny cel, któremu podpo

rządkowywał on siebie samego i całe swoje życie: celem tym było

ukształtowanie doskonalszego człowieka. Idea wychowania zaczęła w

oczach Greków wyrażać najpełniej sens wszelkich ludzkich wysiłków,

stała się ostatecznym usprawiedliwieniem egzystencji zarówno spo

łeczności ludzkiej, jak i jednostki. Tak na szczytach swej historycznej

kariery Grecy rozumieli samych siebie" 1 . A zatem wychowanie czło

wieka ze względu na pewien ideał człowieczeństwa — oto uniwersal

ny sens greckiej paidei-kultury.

W języku greckim obok paidei pojawia się również słowo trofe,

które pierwotnie oznacza karmienie i hodowlę bydła, a wtórnie kar

mienie i chowanie dzieci, natomiast w języku łacińskim występuje

słowo educatio, które również dotyczyło żywienia i hodowli, ale tak

że, etymologicznie, wyprowadzenia ze stanu niższego do stanu wyż

szego, czyli w przypadku dziecka wyprowadzenia do stanu doskonal

szego, do stanu pełniejszego rozwoju.

Grecki i rzymski ideał kułtury-wychowania został wprawdzie

odziedziczony przez chrześcijaństwo, ale samo słowo cultura nie było

jeszcze tak nośne. W średniowieczu obecny był raczej sens religijny

związany z kultem {cultura Christi) i czcią jaka należna jest odpo

wiednio Bogu (cultus latriae), Matce Bożej (cultus hyperduliae)

i świętym {cultus

duliae) 2

1 W. Jaeger, Paideia, tłum. M.Plezia, Warszawa 1962, t.l, s.20.

2 Słownik kościelny łacińsko-polski, A. Jougan, 1948, s.154.

Piotr Jaroszyński

W XIII w. łacińskie słowo cultura ma już swój odpowiednik fran

cuski {colture) i oznacza albo uprawę roli, albo kult religijny 3 . Jednak

dopiero w wieku XVI, a zwłaszcza XVII słowo „cultura" coraz bar

dziej zadamawia się w językach europejskich, staje się słowem

o wielu znaczeniach i wyakcentowaniach. Przyjrzyjmy się najważniej

szym.

W drugiej połowie XVII wieku o kulturze mówi się nie tylko

w odniesieniu do uprawy ziemi, drzew i roślin, nie tylko w odniesieniu

do moralności, ale także umysłu, Nauk i Sztuk. Kultura jest uprawą

różnych dziedzin kultury 4 .

Z początkiem wieku XVIII dodatkowo mówi się o kulturze oby

czajów , zaś w rozkwicie wieku XVIII słowo „kultura" w innym niż

rolnicze znaczeniu coraz bardziej zadomawia się w językach europej

skich. O kulturze mówią też filozofowie: Turgot — kultura sztuk

{culture des arts), d'Alembert — kultura piśmiennicza {culture des

lettres), Rousseau — kultura nauk {culture des sciences), Condorcet

— kultura umysłowa {culture de l'esprit).

Równocześnie pojawia się nowa myśl o kulturze jako tym, co po

zwala ulepszyć poziom nie tylko pojedynczych osób, ale całych gene

racji. W takim sensie używa słowa Condorcet zaangażowany

w oświatę publiczną czasów rewolucyjnej Francji: „Pogląd, że kultura

może ulepszyć pokolenia, nie jest wcale urojony" . Przekonaniu ta-

3 P. Beneton, Histoire de mots culture et civilisation, Paris 1975, s. 23.

Gros materiału historycznego obejmującego czasy nowożytne i współczesne

zaczerpnąłem z tej właśnie pracy.

4 „Nous employons le verbe cultiver en la même manière, et nous disons

également ' cultiver la terre, les arbres et les plantes', et 'cultiver l'esprit,

cultiver les Ars et les Sciences'... On purra donc sans scrupule se servir du

mot culture en toutes manières." L.-A. Allemand, 1690.

5 „Se dit figurément de l'esprit, de moeurs, des arts et des sciences, et si

gnifie le soin qu'on de les augmenter et de les perfectionner" {Dictionnaire

universel, t.l, La Haye, 1727).

6 „II n'est pas aussi chimérique qu'il le paraît au premier coup d'oeil de

croire que la culture peut améliorer les générations elles-mêmes..." (Nature

et objet de de l'instruction publique, 1791).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: