Emigracja Prusów w XI-XIV wieku._Białuński,G.pdf

PRUTHENIA

T OM III

Olsztyn 2008

Grzegorz Białuński

EMIGRACJA PRUSÓW W XI–XIV WIEKU

Zagadnienie emigracji Prusów nie cieszyło się dotąd popularnością

wśród badaczy. Powstały jedynie prace przyczynkarskie, skupiające się

na poszczególnych rejonach emigracji, zob. dalej. Ze względu na ograni-

czoną bazę źródłową w pracy tej zarysuję ten problem tylko dla ostatnich

trzech stuleci istnienia plemion pruskich (od XI w.), po okres ich podboju

i późniejszych walk krzyżackich z Litwą (XIII–XIV w.). Ukażę regiony mi-

gracji zewnętrznej Prusów 1 , jej przyczyny, chronologię oraz wielkość, po-

kuszę się też o wstępne wnioski i ocenę znaczenia emigracji Prusów. Przy

tym pod pojęciem „emigracji” rozumiem każdą migrację zewnętrzną

z kraju ojczystego na dłuższy czas, a więc zarówno uchodźstwo, przymu-

sowe przesiedlenia, jak i wyjazdy dobrowolne.

Morawy i Słowacja

Na temat tej migracji najszerzej i w sposób przekonujący wypowie-

dział się Gerard Labuda 2 . Podstawą do rozważań o obecności Prusów na

Morawach i Słowacji są nazwy miejscowe wzmiankowane już w XI–

XII w., mianowicie na Morawach – Prusy, Prusinovice, Prusínky (Pruš-

ánky), zaś na Słowacji – Prusy i Pruské 3 . G. Labuda słusznie odrzucił tezę

historiografii czeskiej wiążącą pojawienie się Prusów w związku z misją

pruską biskupa ołomunieckiego Henryka Zdika (1141 r.) 4 . Na jej prze-

1 W artykule pomijam epizod późniejszej migracji potomków Prusów wewnątrz władztwa

krzyżackiego na ziemię chełmińską w drugiej połowy XIII i w XIV w., por. W. Kętrzyński,

O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich , Lwów 1882, s. 126, 144–145; K. Grą-

żawski, Kasztelania świecka i michałowska. Studia nad kształtowaniem się struktur

państwa piastowskiego na pograniczu polsko-pruskim , Włocławek 2005, s. 213.

2 G. Labuda, Die Prussen in den Tschechischen und Slowakischen Ländern des frühen

Mittelalters , [w:] Otázky d ě jin st ř edni a vychodny Evropy , uspo ř . F. Hejl, Brno 1971,

s. 19–24.

3 Ibidem, s. 21, por. Codex diplomaticus et epistolaris regni Bohemiae , ed. G. Friedrich, t. I,

Pragae 1904–1907, nr 79 (1078 r.: Prusi ), 110 (po 18 II 1126 r.: Prusci ), 115 (po 30 VI 1131 r.:

Pruzeh ), 382 (po 19 V 1046 r., falsyfikat z XII w.: Prusy ).

4 G. Labuda, op. cit., s. 20. Warto też odnotować odosobnioną hipotezę J. Bielatowicz, który

uznał, że w języku słowiańskim istniał wyraz prus oznaczający ‘konia’, a zatem nazwy miej-

Pruthenia, t. III, Olsztyn 2008, s. 35–63

Grzegorz Białuński

szkodzie stoi zarówno czas pierwszej wzmianki z nazwą Prusy (zapewne

już w 1078, a na pewno w 1131 r. 5 ), jak też obszar diecezji Zdika nie

obejmującej Słowacji. Wobec tego G. Labuda rozważył różne drogi na-

pływu Prusów, wśród nich m.in. dobrowolną migrację kilku pruskich ro-

dów lub przymusowe przesiedlenie jeńców wojennych. Ostatecznie za

najbardziej prawdopodobną uznał tę ostatnią 6 . Szukając czasu, kiedy mo-

gło to nastąpić autor zwrócił uwagę na okres panowania Bolesława

Chrobrego, który w latach 1003–1021 (lub 1031) panował nad Morawami

a nad Słowacją zapewne do 1031 r. 7 Charakterystyczny był zwyczaj tego

władcy uprowadzania jeńców podczas swoich wypraw i następnie osa-

dzania ich na podległych obszarach, jak to było m.in. z połabskimi Ser-

bami, czy z Rusinami (stąd 800 brańców). Nie była to zresztą specjalność

Chrobrego, ale zapewne zwyczaj stosowany wówczas powszechnie, moż-

na tutaj przytoczyć sposób postępowania czeskiego księcia Brzetysława

podczas najazdu na Polskę, czy później Bolesława Krzywoustego podczas

wypraw na Pomorze 8 .

Nie mamy co prawda bezpośrednich współczesnych wzmianek

o wyprawach Chrobrego na Prusy, ale istnieją ku temu solidne przesłanki

w późniejszych źródłach. Przykładowo Adam Bremeński, który na ogół

zasługuje na zaufanie, napisał: „król wielce chrześcijański [tj. Bolesław] ,

sprzymierzony z Ottonem III, podbił wszystkie krainy słowiańskie,

i Ruś, i Prusów, z rąk których męczeńską śmierć poniósł św. Woj-

ciech, którego relikwie przeniósł wtedy Bolesław do Polski” , tym sa-

mym jednoznacznie potwierdził walki z Prusami 9 . Wiadomość bezpo-

średnią, choć z późnego źródła, o wyprawie na Prusów w odwecie za

zamordowanie św. Wojciecha mamy w żywocie św. Ottona z Bambergu,

scowe Prusy pochodziły od ludzi zajmujących się hodowlą koni lub noszących taki przy-

domek, z tym też wiązał pojawienie się tych nazw w Czechach, por. J. Bielatowicz, Kilka

uwag o czeskich i polskich nazwach miejscowych Prusy itp. , Slavia Occidentalis, t. 12,

1933, s. 301–303.

5 H. Łowmiański opowiadał się za okresem po 1131 r., a wszystkie wcześniejsze wzmianki

uznał za interpolowane, por. ibidem, Początki Polski. Z dziejów Słowian w I tysiącleciu

n.e. , Warszawa 1973, s. 382, przypis 1228.

6 Tak też przyjmował H. Łowmiański, por. ibidem, s. 385.

7 G. Labuda, op. cit., s. 22, tutaj odpowiednia literatura.

8 Ibidem, s. 23, tutaj źródła.

9 H. Łowmiański, Stosunki polsko-pruskie za pierwszych Piastów , [w:] idem, Prusy – Litwa

– Krzyżacy , Warszawa 1989, s. 115; Magistri Adam Bremensis, Gesta Hammaburgensis

ecclesie pontificum , ed. B. Schmeidler, [w:] Scriptores rerum Germanicarum in usum

scholarum , Hannover–Leipzig 1917, lib. II, schol. 24 (25), s. 95–96: „Bolizlaus, rex christia-

nissmus, cum Ottone tercio confederatus omnem Sclavaniam subiecit et Ruzziam et Pruzzos,

a quibus passus est sanctus Adalbertus, cuius reliquias tunc Bolizlaus transtulit in Polo-

niam”.

Emigracja Prusów w XI-XIV wieku

w wersji Ebona 10 . Z kolei Gall Anonim zanotował: „On to bowiem [tj. Bo-

lesław] Selencję, Pomorze, Prusy do tego stopnia starł, gdy się przy

pogaństwie upierały, albo też nawrócone, umocnił w wierze...” , frag-

ment ten zawiera echo działań misyjnych św. Wojciecha i św. Brunona

i najpewniej wypraw zbrojnych („starł”) 11 . Potwierdzenie tego fragmentu

kroniki gallowej stanowi list Matyldy do Mieszka II: „uczynił zbrojnie to,

czego święci nauczyciele [zapewne św. św. Wojciech i Brunon – G. B.]

zdziałać nie mogli słowem, nakłaniając do Stołu Pańskiego barba-

rzyńskie i najsurowsze ludy” 12 . Wszystko to pozwala na przyjęcie hipo-

tezy G. Labudy, że na Morawach i na Słowacji zostali osiedlenie jeńcy

wojenni z wypraw(y) Bolesława Chrobrego na Prusy (po 1003 r.).

Niestety niewiele możemy powiedzieć o liczbie uprowadzonych Pru-

sów. Można ją tylko w przybliżeniu szacować od przynajmniej kilkudzie-

sięciu do maksimum ok. 200–300 osób, skoro udało się nimi zasiedlić naj-

pewniej tylko pięć wsi.

Pomorze Gdańskie 13

O Prusach na Pomorzu Gdańskim pisano stosunkowo dużo. Powstały

nawet dwa artykuły specjalnie poświęcone temu zagadnieniu autorstwa

Friedricha Lorentza 14 . Z nowszej literatury wymienić trzeba nadal warto-

ściowy artykuł Reinharda Wenskusa o niektórych pruskich rodzinach na

10 Ebo , Żywot św. Ottona biskupa bamberskiego , wyd. J. Wikarjak, K. Liman, Monumenta

Poloniae Historica (cyt. MPH). Series nova, t. VII, cz. 2, Warszawa 1969, lib. II, cap. 1: „fra-

tres nostri Pruozenses ante annos aliquos Adalbertum quendam similia huic predicantem

occiderunt, et ex eo omnis pressura et calamitas apprehendit eos, totaque substantia eorum

ad nichilium redacta est”.

11 „Ipse namque Selenciam, Pomoraniam et Prussiam usque adeo vel in perfidia persistentes

contrivit vel conversas in fide solidavit”; Anonima tzw. Galla Kronika , ed. K. Maleczyń-

ski, MPH. Series nova, t. II, Kraków 1952; wydanie polskie za: Anonim tzw. Gall, Kronika

Polska , przeł. R. Grodecki, Wrocław 1989, ks. I, 6.

12 List Matyldy do Mieczysława II , wyd. A. Bielowski, MPH, t. I, s. 324: „Nam quos sancti

praedicatores corrigere non poterant verbo, ille insecutus est ferro, compellens ad caenam

dominicam barbaras et ferocissimas nationes”; tłumaczenie za J. Powierski, Stosunki pol-

sko-pruskie do 1230 r. ze szczególnym uwzględnieniem roli Pomorza Gdańskiego , To-

ruń 1968, s. 87–88.

13 Z niewielkimi skrótami o migracji Prusów na ziemie polskie zob. też G. Białuński, Emigra-

cja Prusów na ziemie polskie w XI–XIV wieku , [w:] Pogranicza kulturowe w Europie

średniowiecznej. Słowianie i ich sąsiedzi , red. M. Dulinicz, K. Grążawski (w druku).

14 F. Lorentz, Preu β en in Pommerellen , Mitteilungen des Westpreu β ischen Geschichtsver-

eins, 32. Jg., 1933, H. 3, s. 49–59; idem, Nochmals die Preußen in Pommerellen , Mitte-

ilungen des Westpreu β ischen Geschichtsvereins, 34 Jg., 1935, H. 1, s. 1–4, ten drugi na mar-

ginesie wcześniejszej pracy S. Kujota, Rzekoma pruska ludność w Pomorzu gdańskim

między Gniewem, Starogardem i Tczewem, w XIV i XV wieku , Zapiski Towarzystwa

Naukowego w Toruniu, t. II, 1913, s. 204–224.

Grzegorz Białuński

Pomorzu 15 i prace Gerarda Labudy 16 . Najwięcej jednak wnoszą do tematu

ostatnie publikacje gdańskich autorów Klemensa Bruskiego 17 i Błażeja Śli-

wińskiego 18 , częściowo napisane wspólnie 19 .

Niektórzy przypuszczają, że jakieś grupy bałtyjskie na lewym brzegu

dolnej Wisły pojawiły się już w okresie wędrówek ludów 20 . Świadectwem

jej pobytu ma być wyjątkowe nasycenie nazewnictwa elementem bałtyj-

skim 21 . O ile te kwestie pozostają w nauce sporne, o tyle obecność Pru-

sów na Pomorzu w XIII–XIV w. nie budzi obecnie zastrzeżeń badaczy.

Potwierdzają to liczne wzmianki źródłowe, jak też nazewnictwo osobowe.

Wśród emigrantów pruskich znajdujemy rodziny, które odegrały

poważną rolę w dziejach wewnętrznych księstwa pomorskiego, jak choć-

by ród Wajsylewiców. Na Pomorze przybył z Pomezanii przed 1267 r.,

najprawdopodobniej na skutek konfiskaty przez Zakon ich znacznych

dóbr w okolicy Sztumu i Żuławki. Czas tej migracji jest jednak nieznany,

mogło się to stać w czasie pierwszego powstania pruskiego, lub w trakcie

pierwszych lat po wybuchu wielkiego powstania w 1260 r. Raczej jednak

w wyniku tego ostatniego wydarzenia. Pierwsze pokolenie emigrantów

stanowili trzej bracia – Wajsyl (zm. po 1298), Glabuna (zm. 1284) i Sadyk

15 R. Wenskus, Eine prussische Familie in Pommerellen und ihre Erben , [w:] Europa sla-

vica – Europa orientalis. Festschrift für Herbert Ludat zum 70. Geburtstag , hrsg. von

K.-D. Grothusen, K. Zernack, Berlin 1980, s. 391–422.

16 G. Labuda, Zagadnienie osadnictwa ludności bałtyjskiej na lewym brzegu Wisły we

wczesnym średniowieczu , [w:] Konferencja Pomorska (1978) , Wrocław etc. 1979, s. 13–34;

idem, Pomorsko-krzyżacki zatarg graniczny z roku 1267/1268. Przyczynek do migracji

Prusów na Pomorze Gdańskie , Zapiski Historyczne, 1985, z. 2, s. 7–13. Dodam nadto nie-

dawno wydaną pracę tegoż autora Historia Kaszubów w dziejach Pomorza , tom I: Czasy

średniowieczne , Gdańsk 2006, m.in. s. 270, 273, 279–280, 294, 306.

17 Por. m.in. K. Bruski, Wajsyl , [w:] Ludzie pomorskiego średniowiecza. Szkice biograficz-

ne , Gdańsk 1981, s. 160–163; idem, Glabuna , [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwi-

ślańskiego , t. II, red. Z. Nowak, Gdańsk 1994, s. 57; idem, Piotr , [w:] Słownik biograficzny

Pomorza Nadwiślańskiego , t. III, Gdańsk 1997, s. 419–420; idem, Ramota ze Stanisławia ,

[w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego , t. IV, Gdańsk 1997, s. 34–35 i ostat-

nio idem, Lokalne elity rycerstwa na Pomorzu Gdańskim w okresie panowania zako-

nu krzyżackiego. Studium prozopograficzne , Gdańsk 2002.

18 M.in. B. Śliwiński, Rola polityczna możnowładztwa na Pomorzu Gdańskim w czasach

Mściwoja II , Gdańsk 1987, s. 44–46, 72–79, 85–89, 97–98, 135–137 i dalej; idem, Rola poli-

tyczna rycerstwa gdańskiego w okresie wojny domowej na Pomorzu Gdańskim w la-

tach 1269–1272 , Zapiski Historyczne, 1986, z. 2, s. 5–19; ostatnio zaś idem, Pomorze

Wschodnie w okresie rządów księcia polskiego Władysława Łokietka w latach 1306–

1309 , Gdańsk 2003, s. 89 i nn., tamże dalsza literatura.

19 K. Bruski, B. Śliwiński, Z dziejów rycerstwa w wiekach średnich (XIII–XV wiek) ,

[w:] Kociewie II , Wrocław etc. 1992, s. 71–88

20 G. Labuda, Zagadnienie osadnictwa , s. 20, 34.

21 Ibidem, s. 21–34; por. też W. R. Brauer, Baltisch-prussische Siedlungen westlich der

Weichsel , M ü nster 1988.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: