WSTĘP
Bezpieczne warunki pracy i bezpieczne zachowania w pracy nie powstają samoistnie, same z siebie. Muszą one najpierw zostać ukształtowane według z góry przyjętego w zakładzie pracy programu działania.
Ocena ryzyka zawodowego jest podstawowym (najważniejszym) elementem systemu zarządzania bezpieczeństwem w zakładzie pracy. Zarówno w przypadku sformalizowanego systemu zarządzania bhp - potwierdzonego certyfikatem, jak i niezcertyfikowanego zarządzania bezpieczeństwem pracy.
OGÓLNE ZASADY OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO
Zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników w zakładzie pracy wynika z realizacji postanowień przepisów działu X Kodeksu pracy.
Zgodnie z art. 207 § 1 k.p. pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy. Przepis ten w § 2 obliguje ponadto pracodawcę do ochrony zdrowia i życia pracowników przez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. W szczególności pracodawca jest zobowiązany do organizowania pracy w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy. Powinien ponadto zapewnić przestrzeganie w zakładzie przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy miedzy innymi przez wydawanie poleceń usunięcia uchybień w tym zakresie oraz kontroli wykonania tych poleceń.
Pracodawca, jeżeli prowadzi działalność, która stwarza możliwość wystąpienia nagłego niebezpieczeństwa dla zdrowia lub życia pracowników, jest zobowiązany podejmować działania zapobiegające niebezpieczeństwu (art. 224 k.p.).
Kolejnym przepisem związanym z ochroną zdrowia pracowników jest art. 227 § 1 k.p., w którym nałożono na pracodawcę obowiązek stosowania środków zapobiegających chorobom zawodowym i innym chorobom związanym z wykonywaną pracą, w tym przeprowadzania pomiarów i badań czynników szkodliwych dla zdrowia. Kolejnym obowiązkiem pracodawcy jest również systematyczne analizowanie przyczyny wypadków przy pracy, chorób zawodowych i innych chorób związanych z warunkami środowiska pracy i na podstawie tych analiz stosowanie właściwych środków zapobiegawczych - art. 236 k.p.
Definicja oceny ryzyka zawodowego
Pojęcie ryzyka zawodowego zostało sprecyzowane w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, w § 2 pkt 7 (DzU z 2003 r. nr 169, poz. 1650).
Przepis ten określa ryzyko zawodowe jako: prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy. Zgodnie z tą definicją należy oceniać ryzyko zawodowe w odniesieniu do zagrożeń, które wydają się prawdopodobne, a niekoniecznie kiedykolwiek wystąpiły na danym stanowisku pracy.
Obowiązek oceny ryzyka zawodowego - akty prawne
Występowanie bezpiecznych warunków pracy na terenie zakładu oraz bezpieczne zachowania zatrudnionych osób w procesie pracy są wynikiem przyjętych i stosowanych norm, zasad i przepisów ogólnie obowiązujących, jak również wewnątrzzakładowych.
Ocena ryzyka zawodowego i powiadomienie o nim pracowników jest obowiązkiem pracodawcy określonym w § 39 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Zgodnie z zapisami zawartymi w tym przepisie, pracodawca jest obowiązany w szczególności:
l zapewnić organizację pracy i stanowisk w sposób zabezpieczający pracowników przed zagrożeniami wypadkowymi oraz oddziaływaniem czynników szkodliwych dla zdrowia i uciążliwości z uwzględnieniem możliwości psychofizycznych pracowników,
l zapewnić likwidację zagrożeń dla zdrowia i życia pracowników głównie przez zastosowanie technologii, urządzeń, materiałów i substancji niepowodujących takich zagrożeń.
Gdy likwidacja zagrożeń nie jest możliwa ze względu na rodzaj procesu pracy, należy wtedy stosować odpowiednie rozwiązania organizacyjne i techniczne, w tym odpowiednie środki ochrony zbiorowej, ograniczające wpływ tych zagrożeń na zdrowie i bezpieczeństwo pracowników (§ 39 ust. 2 ww. rozporządzenia).
Natomiast w sytuacji, gdy ograniczenie zagrożeń w wyniku zastosowania rozwiązań organizacyjnych i technicznych nie jest wystarczające, pracodawca jest zobowiązany zapewnić pracownikom środki ochrony indywidualnej, odpowiednie do rodzaju i poziomu zagrożeń (§ 39 ust. 3 ww. rozporządzenia).
Kolejnym aktem prawnym, który zobowiązuje pracodawców do oceny ryzyka zawodowego, jest rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 14 marca 2000 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych (DzU nr 26, poz. 313 ze zm.). Zgodnie z zapisami zawartymi w § 4 pracodawca jest obowiązany oceniać ryzyko zawodowe występujące przy ręcznych pracach transportowych.
Przy ocenie tej należy w szczególności wziąć pod uwagę masę przemieszczanego przedmiotu, jego rodzaj i położenie środka ciężkości. Ważne są też warunki środowiska pracy, w tym w szczególności temperatura i wilgotność powietrza oraz poziom czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w tym środowisku. Trzeba wziąć pod uwagę również organizację pracy, w tym stosowane sposoby wykonywania tej pracy, jak też indywidualne predyspozycje pracownika, takie jak sprawność fizyczna, wiek i stan zdrowia.
Zagadnienia dotyczące oceny ryzyka ujęto również w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (DzU nr 81, poz. 716). W celu ochrony pracowników przed zagrożeniami spowodowanymi przez szkodliwy czynnik biologiczny pracodawca jest zobowiązany do stosowania wszelkich środków eliminujących narażenie lub ograniczających stopień tego narażenia. Przed wyborem środka zapobiegawczego, jak wskazuje § 5, pracodawca dokonuje oceny ryzyka zawodowego, na jakie jest lub też może być narażony pracownik.
W szczególności przy tej ocenie powinien uwzględnić następujące zagadnienia:
l klasyfikację i wykaz szkodliwych czynników biologicznych,
l rodzaj, stopień oraz czas trwania narażenia na działanie szkodliwego czynnika biologicznego,
l informacje na temat potencjalnego działania alergizującego lub toksycznego szkodliwego czynnika biologicznego; choroby, która może wystąpić w następstwie wykonywanej pracy; stwierdzonej choroby, która ma związek z wykonywaną pracą,
l wskazówki organów właściwej inspekcji sanitarnej, Państwowej Inspekcji Pracy oraz jednostek służby medycyny pracy.
Na szkodliwe czynniki biologiczne może być narażony nie tylko pracownik zatrudniony przy uprawie roślin, hodowli zwierząt czy też w zakładzie opieki zdrowotnej. Przykładowo można wymienić tu narażenie archiwisty (bibliotekarza) na takie czynniki, związane z magazynowaniem starych dokumentów czy książek.
W zakładach opieki zdrowotnej i zakładach leczniczych dla zwierząt przy dokonywaniu oceny ryzyka zawodowego pracodawca uwzględnia ponadto:
l informację na temat potencjalnego występowania szkodliwego czynnika biologicznego u pacjenta lub zwierzęcia oraz w materiale i w próbkach od nich pobranych,
l zagrożenie ze strony szkodliwego czynnika biologicznego, o którym wiadomo, że jest obecny, albo którego obecność jest podejrzewana u pacjenta lub u zwierzęcia oraz w materiałach i próbkach od nich pobranych,
l ryzyko wynikające z rodzaju pracy.
Ocena ryzyka powinna być aktualizowana w szczególności w odniesieniu do zmian mających znaczenie dla zdrowia pracowników w miejscu pracy. Przepisy rozporządzenia dają tym samym możliwość każdorazowego decydowania o aktualizacji, nie wytyczając konkretnych przypadków aktualizacji.
Podobnie jak we wcześniej opisanych przepisach, obowiązek oceny ryzyka zawodowego wskazano w rozporządzeniu Ministra Gospodarki i Pracy z 5 sierpnia 2005 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne (DzU nr 157, poz. 1318). Pracodawca ma obowiązek eliminowania u źródła ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na hałas i drgania mechaniczne lub też ograniczania ich do możliwie najniższych poziomów, uwzględniając dostępne rozwiązania techniczne oraz postęp naukowo-techniczny.
Pracodawca ocenia ryzyko zawodowe związane z narażeniem pracowników na hałas lub drgania mechaniczne, wynikające z cech miejsca pracy oraz ze stosowanych w konkretnych warunkach środków lub procesów pracy.
W tym zakresie przepis wskazuje liczne zagadnienia, które w szczególności powinna uwzględniać taka ocena.
Wśród nich wymienia konieczność przeanalizowania zagadnień dotyczących:
l poziomu i rodzaju narażenia, włącznie z narażeniem na hałas impulsowy lub drgania mechaniczne przerywane i powtarzające się wstrząsy,
l czasu trwania narażenia, w tym czasu pracy w godzinach nadliczbowych, oraz obowiązujących u pracodawcy systemów i rozkładów czasu pracy,
l wartości najwyższych dopuszczalnych natężeń (NDN) oraz wartości progów działania dla hałasu lub drgań mechanicznych,
l skutków dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, w tym należących do grup szczególnego ryzyka,
l skutków dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników wynikających z interakcji między hałasem i drganiami mechanicznymi,
l informacji poziomu emisji hałasu lub drgań mechanicznych, dostarczanych przez producenta środków pracy - w tym zakresie źródłem informacji mogą być dokumentacje techniczno-ruchowe maszyn i urządzeń,
l istnienia alternatywnych środków pracy, zaprojektowanych do ograniczenia emisji hałasu lub drgań mechanicznych,
l informacji uzyskanych w wyniku profilaktycznych badań lekarskich pracowników,
l pośrednich skutków dla zdrowia i bezpieczeństwa pracownika, wynikających z interakcji pomiędzy hałasem i sygnałami bezpieczeństwa lub innymi dźwiękami, które pracownik powinien obserwować w celu ograniczenia ryzyka wypadku przy pracy,
l skutków dla zdrowia i bezpieczeństwa pracownika, wynikających pomiędzy hałasem i substancjami chemicznymi o działaniu szkodliwym na narząd słuchu (substancjami ototoksycznymi), jeżeli umożliwia to stan wiedzy technicznej i medycznej,
l dostępności środków ochrony indywidualnej przed hałasem lub drganiami mechanicznymi o odpowiedniej charakterystyce tłumienia,
l pośrednich skutków dla zdrowia i bezpieczeństwa pracownika, wynikających z oddziaływań drgań mechanicznych na środki pracy lub miejsce pracy, takich jak zakłócenia stabilności konstrukcji lub złączy, utrudnione operowanie elementami sterowniczymi, nieprawidłowości w odczytach wskazań aparatury kontrolno-pomiarowej,
l wpływu niskich temperatur i zwiększonej wilgotności na pracowników narażonych na działanie drgań mechanicznych, a szczególnie drgań miejscowych.
W przypadku osiągnięcia lub przekroczenia w środowisku pracy wielkości charakterystycznych: wartości NDN hałasu i progów działania drgań mechanicznych, pracodawca zobowiązany jest do sporządzenia i wprowadzenia w życie programu działań organizacyjno-technicznych zmierzających do ograniczenia narażenia na hałas lub drgania mechaniczne. Ponadto ma obowiązek dostosowania tych działań do potrzeb pracowników należących do grup szczególnego ryzyka.
Pracownikom narażonym na działanie hałasu lub drgań mechanicznych pracodawca zapewnia informacje i szkolenie w zakresie odnoszącym się do wyników oceny ryzyka zawodowego. Informacje te powinny w szczególności dotyczyć poziomu ryzyka zawodowego, rodzaju stwarzanych zagrożeń oraz potencjalnych ich skutków. Powinny też określać środki niezbędne do wyeliminowania lub ograniczenia ryzyka zawodowego oraz okoliczności, w jakich takie środki należy stosować.
Sprawy związane z oceną ryzyka zawodowego stwarzanego przez substancje nowe szczegółowo określa rozporządzenie Ministra Zdrowia z 12 stycznia 2005 r. w sprawie sposobu dokonywania oceny ryzyka dla zdrowia człowieka i dla środowiska stwarzanego przez substancje nowe (DzU nr 16, poz. 138). Przepisy tego rozporządzenia dotyczą tzw. zgłaszającego substancję nową. Jednak informacje określone przez zgłaszającego pomogą pracodawcom w określaniu ryzyka stwarzanego przez daną substancję dla zatrudnionych osób.
Przepis rozporządzenia wskazuje kolejno cztery etapy dokonywania oceny ryzyka dla zdrowia ludzi i dla środowiska stwarzanego przez substancje nowe.
Pierwszym z nich jest identyfikacja zagrożeń, czyli potencjalnych szkodliwych zmian w stanie zdrowia człowieka lub w środowisku, powstających w wyniku działania substancji nowej, lub identyfikacja skutków działania, wynikająca z jej swoistych właściwości.
Drugi etap obejmuje oszacowanie zależności między dawką lub poziomem narażenia a (odpowiednio) stopniem nasilenia lub częstością występowania zmian lub skutków działania substancji. Przepis dopuszcza uwzględnianie tego etapu w przypadkach, w których zachodzi potrzeba dokonania takiej oceny.
Kolejnym etapem jest ocena narażenia. Składa się na nią określenie emisji, szlaków i szybkości rozprzestrzeniania się lub przemieszczania w środowisku substancji nowej lub produktów jej przemian albo rozkładu. Czyni się to w celu oszacowania dawek lub stężeń, na które są lub mogą być narażone określone populacje lub które zanieczyszczają lub mogą zanieczyścić określone elementy środowiska. Przy dokonywaniu oceny narażenia uwzględnia się te populacje lub te elementy środowiska, których odpowiednio narażenie lub zanieczyszczenie można przewidzieć w świetle dostępnej informacji o substancji nowej. Należy przy tym szczególnie uwzględnić: wytwarzanie, stosowanie, transport, przechowywanie, sporządzanie preparatów lub inne formy przetwarzania oraz usuwania lub odzysku substancji nowej.
Etap czwarty to szacunkowa ocena stopnia nasilenia lub częstości pojawiania się szkodliwych zmian w stanie zdrowia człowieka lub w środowisku w wyniku przewidywanego narażenia na substancję nową. Może to być też szacunkowa ocena przewidywanej wielkości zanieczyszczenia środowiska substancją nową lub szacunkowa ocena prawdopodobieństwa wystąpienia szkodliwych skutków działania substancji nowej, wynikających z jej swoistych właściwości. Etap ten nazwany został charakterystyką ryzyka.
WaŻne!
Charakterystyka ryzyka może objąć oszacowanie wielkości ryzyka, będącej ilościowym wyrażeniem prawdopodobieństwa wystąpienia takich zmian.
Po dokonaniu łącznej oceny ryzyka sporządza się sprawozdanie. Określony został minimalny zestaw informacji wymaganych w sprawozdaniu dotyczącym oceny ryzyka stwarzanego przez tzw. substancje nowe. W sprawozdaniu zamieszcza się łączną ocenę ryzyka (zgodnie z załącznikiem nr 4) oraz oświadczenie, że na podstawie dostępnych informacji substancja nowa nie stwarza powodu do bezpośrednich obaw i można nie rozpatrywać zagrożeń z nią związanych, dopóki nie pojawią się nowe informacje na ich temat.
Ponadto sprawozdanie powinno uwzględniać opis i uzasadnienie wymaganych dodatkowych informacji lub wyników badań, jeżeli w odniesieniu do któregokolwiek z rozpatrywanych zagrożeń został wyciągnięty jeden z dwóch. Po pierwsze, gdy substancja nowa stwarza powody do obaw, należy zobowiązać zgłaszającego do dostarczenia dodatkowych informacji niezbędnych dla dalszej oceny ryzyka po przekroczeniu określonych w ustawie o substancjach i preparatach chemicznych wielkości obrotu.
Po drugie, gdy substancja nowa budzi obawy, należy zobowiązać zgłaszającego do niezwłocznego przedstawienia dodatkowych informacji lub wykonania dodatkowych badań.
Kolejnym elementem sprawozdania jest opis i ustalenie zaleceń dotyczących ograniczenia ryzyka, jeżeli w odniesieniu do któregokolwiek z rozpatrywanych zagrożeń został wyciągnięty wniosek, że substancja nowa budzi obawy i wymaga zastosowania jednego z zalecanych środków umożliwiających ograniczenie ryzyka dla zdrowia człowieka lub dla środowiska, pojawiającego się w związku z wprowadzeniem do obrotu nowej substancji chemicznej.
Ostatnią wymaganą informacją w sprawozdaniu jest streszczenie opinii zgłaszającego dotyczącej podjętych wniosków przez Inspektora ds. Substancji i Preparatów Chemicznych i ewentualnych dodatkowych informacji ze strony zgłaszającego substancję.
Z punktu widzenia pracodawcy przy dokonywaniu oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy, na którym pracownik ma kontakt z nową substancją, istotne będzie ustalenie, jakie oddziaływanie czynników szkodliwych należy brać pod uwagę przy ocenie ryzyka zawodowego na tym stanowisku pracy.
Wśród oddziaływań wymienia się: ostre działanie toksyczne, działanie drażniące, działanie żrące, działanie uczulające, przewlekłe działanie toksyczne, działanie mutagenne, działanie rakotwórcze oraz szkodliwe działanie na rozrodczość. Taką analizę skutków oddziaływania czynnika dokonuje również pracodawca w odniesieniu do stosowanych w zakładzie czynników.
W przypadku działania mutagennego lub rakotwórczego ustala się, czy substancja nowa ma zdolność do takiego działania. Każdorazowa ekspozycja na substancję, dla której określono działanie mutagenne lub rakotwórcze, wiąże się w udokumentowanej ocenie ryzyka z wyższą jego wartością ze względu na możliwe skutki oddziaływania.
Z kolei działanie uczulające na skórę i układ oddechowy substancji nowej, w związku z brakiem możliwości określenia dawki lub stężenia, poniżej której nie występują objawy uczulenia, określa się tylko jako zdolność do wywierania takiego działania.
W miarę możliwości przy ocenie narażenia należy uwzględnić:
l wyniki prawidłowo wykonanych pomiarów narażenia (tylko pomiary dokonane zgodnie z wytycznymi do pomiarów, jakie stosują uprawnione jednostki, gwarantują zgodny z rzeczywistym wynik);
l wielkość obrotu substancją nową (im większy obrót lub też ilości potem stosowanej w zakładzie substancji, tym większe zagrożenie; wykorzystywanie ilości śladowych zwykle nie niesie ze sobą większych zagrożeń, chyba że substancja należy do grupy rakotwórczych, mutagennych czy też toksycznych);
l postać, w jakiej substancja nowa jest wprowadzana do obrotu lub stosowana (np. w postaci własnej lub jako składnik preparatu, gdzie może nastąpić np. jej rozcieńczenie);
l rodzaje zastosowań i zakres ograniczeń do stosowania (w celu ograniczania i przewidywalności ryzyka substancje należy stosować w sposób zgodny z przewidywanym; dana substancja przykładowo nanoszona pędzlem może nie stwarzać zagrożeń, jakie mogą powstać np. przy jej rozpylaniu - czego np. zabrania się);
l informacje o procesach wytwarzania i stosowania, jeżeli są istotne dla oceny narażenia;
l właściwości fizykochemiczne, a jeżeli jest to istotne dla oceny narażenia, także właściwości powstające w wyniku stosowanych procesów wytwarzania lub stosowania (np. tworzenie aerozolu);
l możliwe drogi narażenia i wydajność wchłaniania;
l częstotliwość i czas trwania narażenia;
l rodzaj i wielkość narażonych populacji, jeżeli takie informacje są dostępne.
Oprócz wymienionych informacji uwzględnia się także wszystkie inne informacje, mogące mieć znaczenie dla szacowania ryzyka.
l Urządzenia i instalacje energetyczne
Kwestie ryzyka zawodowego podejmuje również rozporządzenie Ministra Gospodarki z 17 września 1999 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach i instalacjach energetycznych (DzU nr 80, poz. 912). W § 18 rozporządzenia zobowiązano pracodawcę do zapoznania pracowników z ryzykiem zawodowym i zagrożeniami dla ich zdrowia i życia, które występują na danym stanowisku pracy, oraz zastosowanymi środkami likwidującymi lub ograniczającymi to ryzyko i zagrożenia.
l Czynniki chemiczne
Przepisem uwzględniającym zagadnienia ryzyka zawodowego jest także rozporządzenie Ministra Zdrowia z 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (DzU z 2005 r. nr 11, poz. 86). Przepis ten dotyczy oceny chemicznego ryzyka zawodowego związanego z występowaniem w zakładach pracy różnego rodzaju czynników chemicznych, w narażeniu na które wykonują pracę zatrudnieni pracownicy.
Praca z niebezpiecznymi czynnikami chemicznymi łączy się z dużym zagrożeniem dla zdrowia pracowników. Dlatego prawidłowe jego określenie stanowi ważny element w ocenie ryzyka zawodowego. Niewłaściwe postępowanie z czynnikami chemicznymi może powodować różne skutki zdrowotne od alergii i podrażnień, przez ciężkie zatrucia czy też poparzenia, do skutków śmiertelnych włącznie.
Ryzyko związane z czynnikami chemicznymi uzależnione jest od wielu aspektów. Zależy ono zarówno od specyficznych właściwości chemikaliów, jak i od właściwie dobranych ochron zbiorowych (jak np. właściwa - skuteczna wentylacja ogólna czy miejscowa) oraz ochron indywidualnych, w które wyposażani są pracownicy. Na stopień zagrożenia wpływ mają również indywidualne predyspozycje pracownika - wrażliwość na dany czynnik chemiczny, np. alergizujący. Alergia na dany czynnik chemiczny w przypadku jednego pracownika może wiązać się nawet z koniecznością zaprzestania pracy w danym narażeniu, a w odniesieniu do innego pracującego nie będzie powodowała takich skutków.
Wskazane wyżej rozporządzenie w § 3 określa, jakie elementy związane z występowaniem czynników chemicznych pracodawca ma obowiązek uwzględnić w dokonywanej ocenie ryzyka chemicznego.
Punktem wyjściowym są tu właściwości czynników chemicznych stwarzających zagrożenie na stanowisku pracy. Następnie informacje z dostępnych kart charakterystyki niebezpiecznych substancji i preparatów chemicznych, dotyczące wpływu na zdrowie i bezpieczeństwo pracujących. Kolejnym elementem jest rodzaj trwania narażenia oraz jego poziom. Czas ekspozycji na dane narażenie chemikaliami odgrywa również istotną rolę w tym procesie. Do pełnej analizy bierzemy też pod uwagę wartości NDS (najwyższych dopuszczalnych stężeń) chemikaliów określone przepisami. Przewidujemy też, jaki będzie wpływ przyjętych w zakładzie środków profilaktycznych i podjętych działań zapobiegawczych, lub też analizujemy, jak funkcjonują już wdrożone. W celu pełnej oceny należy brać pod uwagę wnioski wynikające z profilaktycznych badań lekarskich w ramach opieki zdrowotnej nad pracownikami. Przed wysłaniem pracownika na badania wstępne lub okresowe pracodawca powinien określić i znać ryzyko zawodowe związane z pracą na danym stanowisku.
Kolejnym obowiązkiem pracodawcy jest prowadzenie badań i pomiarów czynników szkodliwych i niebezpiecznych dla zdrowia, a także stosowanie odpowiednich środków (technicznych i organizacyjnych) ograniczających ich działanie.
Pracodawca po przeprowadzeniu pomiarów środowiska pracy powinien ograniczyć wpływ tych czynników, które są szkodliwe, a ponadto zgodnie z art. 227 k.p. informować pracowników o występujących na ich stanowiskach pracy czynnikach i zagrożeniach mających wpływ na ich zdrowie. W przypadku przekroczenia norm najwyższych dopuszczalnych natężeń (NDN) lub najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS) stwierdzonych przez uprawnione laboratorium badawcze (pomiary te wykonują np. laboratoria Państwowej Inspekcji Sanitarnej) określona jest częstość dokonywanych pomiarów na tych stanowiskach pracy, gdzie te normy są przekroczone.
Pracownicy, którzy pracują w narażeniu na czynniki szkodliwe lub niebezpieczne, oprócz odpowiedniej opieki lekarskiej, powinni mieć tak zorganizowaną pracę, aby ograniczyć oddziaływanie tych czynników na ich organizm.
Warto zatem znać podstawowy podział czynników szkodliwych i niebezpiecznych występujących w różnych rodzajach czynności związanych z wykonywaniem przez nich pracy.
Grupy czynników środowiska pracy opisano w dziale dotyczącym czynników środowiska pracy, branych pod uwagę przy ocenie ryzyka zawodowego.
Pierwszym krokiem w ocenie ryzyka chemicznego powinna być analiza stanowiska pracy i w aspekcie występowania na nim czynników chemicznych. Należy ustalić, czy jest to duża ekspozycja w odniesieniu do stosowanych lub wydzielających się ilości danego czynnika, jak też wziąć pod uwagę jego właściwości (np. toksyczne, rakotwórcze, mutagenne, wybuchowe, drażniące itp.).
Na tym etapie ułatwieniem dla pracodawcy może być sporządzony spis stosowanych w zakładzie niebezpiecznych substancji i preparatów chemicznych. Do posiadania przez pracodawcę w zakładzie takiego spisu zobowiązuje art. 221 k.p. Występujące na stanowiskach pracy niebezpieczne substancje i preparaty powinny więc być zidentyfikowane i znane ze względu na ich właściwości.
Właściwości każdej z niebezpiecznej substancji i niebezpiecznego preparatu określają obowiązkowe karty charakterystyki. Niedopuszczalne jest stosowanie niebezpiecznych substancji lub preparatów chemicznych bez posiadania ich kart charakterystyki. Należy nadmienić, że stosowanie niebezpiecznych substancji i preparatów chemicznych nieposiadających kart charakterystyki stanowi wykroczenie przeciwko prawom pracownika z art. 283 § 2 pkt 5c k.p.
Niezależnie od klasyfikacji preparatu lub substancji chemicznej, karty charakterystyki poszczególnych używanych przez pracowników w procesie pracy chemikaliów powinny umożliwiać rzetelne sporządzenie oceny ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na te chemikalia.
Przykład
Stosujemy w naszej firmie chemikalia. Od wielu lat mamy problemy z uzyskaniem kart charakterystyki od dostawców, którzy tłumaczą, że producent nie przekazał im takich kart. Z kolei brak informacji z kart charakterystyki uniemożliwił nam rzetelną ocenę ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy. Niekompletność wymienionych w ocenie zagrożeń podniesiono podczas kontroli w naszym zakładzie.
Na jaką regulację prawną możemy się powołać, by skutecznie przekonać dostawców o konieczności dostarczenia kart charakterystyki kupowanych przez nas substancji i preparatów chemicznych.
W opisanej sytuacji należy powołać się na § 1 rozporządzenia Ministra Zdrowia z 14 sierpnia 2002 r. w sprawie obowiązku dostarczenia karty charakterystyki niektórych preparatów niezaklasyfikowanych jako niebezpieczne.
Tym przepisem wyraźnie zobowiązano producenta, dostawcę bądź importera do dostarczenia odbiorcy mającemu siedzibę na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, w tym pracodawcy, kart charakterystyki w języku polskim.
Karty charakterystyki mogą być dostarczone w formie pisemnej, w formie przekazu elektronicznego lub na elektronicznych nośnikach danych.
Na prawidłowe wskazanie zagrożeń związanych z chemikaliami w procesie analizy ryzyka zawodowego na stanowisku pracy mają wpływ uzupełniane, w miarę rozwoju nauki, informacje w kartach charakterystyki.
Posiadamy karty charakterystyki stosowanych w produkcji substancji niebezpiecznych. W wyniku kontroli przeprowadzonej w naszym zakładzie wskazano, że są one nieaktualne. Skąd mamy wiedzieć, kiedy aktualizować te karty i na kogo przepisy nakładają taki obowiązek?
W przypadku pojawienia się nowych informacji na temat jakiejś substancji niebezpiecznej lub preparatu niebezpiecznego, osoba wprowadzająca do obrotu taką substancję lub preparat ma obowiązek aktualizacji karty charakterystyki. W nowej karcie należy wskazać, że jest to aktualizacja, i podać datę aktualizacji. Obowiązek dostarczenia powyższej aktualizacji ciąży na osobie wprowadzającej chemikalia do obrotu. Aktualizacja powinna być przekazana odbiorcom, którym dostarczono daną substancję lub preparat niebezpieczny w ciągu ostatnich 12 miesięcy.
Karty charakterystyki opracowane na podstawie poprzednio obowiązujących przepisów i dostarczone odbiorcom na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej zachowują ważność do czasu ich aktualizacji przez wprowadzającego daną substancję lub preparat do obrotu.
Ocena ryzyka chemicznego ma na celu właściwe zastosowanie środków eliminujących lub zmniejszających występujące na stanowisku pracy ryzyko.
Moża to osiągnąć przez zastosowanie ochron, właściwą organizację pracy (zmniejszającą ekspozycję zawodową na dany czynnik), jak i przez wprowadzenie monitoringu pozwalającego natychmiastowo podejmować działania profilaktyczne.
Oceniając ryzyko zawodowe związane z chemikaliami, należy przeanalizować możliwe drogi wchłaniania chemikaliów przez pracowników.
Jeżeli jest to możliwe, należy minimalizować ryzyko zawodowe związane z występowaniem niebezpiecznych czynników chemicznych. Przede wszystkim należy przeanalizować, czy jest możliwe wyeliminowanie jakiegoś z chemikaliów i zastąpienie go nieszkodliwym lub mniej szkodliwym. Jeżeli nie jest to jednak możliwe - ryzyko, którego nie można już uniknąć, należy kontrolować.
Sporządzoną w formie pisemnej ocenę ryzyka zawodowego pracodawca udostępnia lekarzowi sprawującemu profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami.
Ponownej oceny ryzyka zawodowego stwarzanego przez czynnik chemiczny należy dokonać w przypadku zmiany w składzie czynnika chemicznego, zmiany w procesie technologicznym lub też postępu wiedzy medycznej dotyczącej oddziaływania tego czynnika na zdrowie ludzi. Ponadto ponowna ocena ryzyka może zostać przeprowadzona na wniosek lekarza prowadzącego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, gdy uzasadnia to ocena zdrowia pracowników.
Przepisy w nowy sposób regulują kwestię rozpoczynania przez pracodawcę nowej działalności z zastosowaniem czynnika chemicznego. Dopuszczają bowiem rozpoczęcie pracy przez pracowników dopiero po spełnieniu kilku wymogów. Należy ustalić wcześniej, czy w środowisku pracy będzie występował czynnik lub czynniki chemiczne stwarzające zagrożenie. Następnym obowiązkiem jest dokonanie oceny ryzyka zawodowego wynikającego z obecności tego czynnika oraz podjęcie niezbędnych działań zapobiegawczych.
...
jmichno0