Polski mundur wojskowy 1918-1939 (Wielecki H.).pdf

Wstęp

SPIS,

Pierwsze mundury żołnierzy niepodległej Polski

TREŚCI

(1918-1919) 12

Jak rodziła się polska barwa khaki 31

Ewolucja umundurowania ogólno wojskowego

w latach 1920-1939 44

Mundur wz. 1919 w garnizonie i w polu 44

Kierunki przemian ubioru wojskowego do 1936 roku

Prace nad udoskonalaniem barwy ochronnej

Sprawa munduru galowego 59

Rodzaje ubiorów i okoliczności ich noszenia (1929-1939)

Reforma umundurowania w latach 1935-1937

Oznaki i odznaki mundurowe 70

Godło, barwy broni i służb

Oznaki stopni 74

Inicjały, emblematy i numery porządkowe

Odznaki (oznaki) służbowe i honorowe

Noszenie odznaczeń 83

Noszenie broni bocznej 84

Umundurowanie wyróżniające 87

Marynarka wojenna

Lotnictwo 101

Obrona Narodowa (1937-1939)

105

Żandarmeria 108

Szkoły wojskowe 109

Oddziały reprezentacyjne 118

Oznaki specjalne orkiestr wojskowych

118

Ekwipunek polowy żołnierza 122

Wyposażenie indywidualne

122

Broń indywidualna 133

Obciążenie żołnierza 134

Wytwórczość i system zaopatrywania wojska 141

Baza surowcowa. Wełna, bawełna, len, skóry i barwniki

141

Możliwości wytwórcze 145

Produkcja umundurowania i oporządzenia

14 7

Koszty umundurowania wojska 149

Stan umundurowania i wyposażenia armii w 1939 roku 154

Planowanie produkcji wojennej i przygotowania mobilizacyjne

154

System umundurowania wojska w chwili wybuchu wojny

160

Właściwości umundurowania i oporządzenia użytego

w wojnie obronnej Polski w 1939 roku

167

Zakończenie 777

Słowniczek niektórych terminów użytych w tekście 180

Bibliografia

181

Spis ilustracji

185

Mundur z punktu widzenia hierarchii potrzeb wojennych nie jest konie-

WSTĘP

cznością pierwszoplanową. Dzieje naszego narodu obfitują w przykłady

podejmowania walki zbrojnej bez mundurów, ba, nawet bez broni. Mo

glibyśmy naliczyć więcej wystąpień zbrojnych podejmowanych przez

Polaków bez uniformów niż w regulaminowym odzieniu wojskowym.

Ale zawsze w takich sytuacjach obracano uwagę wstecz, na ostatni ubiór

regularnego wojska, którego żywot był kilkakrotnie w dramacie klęski

przecinany. Doń się odwoływano, zeń czerpano wzorce do powstańczej

mundurowej improwizacji. Z pokolenia na pokolenie przekazywana była

pamięć o polskiej rogatywce, o barwach dawnych mundurów, kolorach

proporców i kształcie najważniejszego godła walczących powstańców —

orła narodowego lub biało-czerwonej kokardy, przypinanych do jakiej

kolwiek czapki, gdy wzywano do szeregów.

Mundur wojskowy w Polsce, jak chyba w żadnym innym kraju, odegrał

ważną rolę czynnika integrującego szeregi w czasach budowania siły

zbrojnej, i tej regularnej, i tej organizowanej wielokrotnie w pośpiechu,

doraźnie, w cieniu przemożnego wroga.

Jednolity ubiór wojskowy rozpoczął swoje dzieje w służbie narodowej w

sposób pełny w okresie podejmowania próby zbudowania wymarzonej

100-tysięcznej armii przez Sejm Wielki. Tenże Sejm postanowił o stwo

rzeniu jednakowego w kroju ubioru wojskowego dla wszystkich żołnierzy

od szeregowca do hetmana, opierając się na mundurach wypróbowanych

już w kawalerii narodowej. Ukształtowano go w latach 1789-1791, a już

w 1792 r. poddany został próbie bojowej na polach bitew pod Zieleńcami

i Dubienką, dwa lata później zaś w ostatnich bitwach upadającej Rze

czypospolitej: pod Racławicami, Szczekocinami, na szańcach Warszawy,

w powstańczej Wielkopolsce, na Litwie i pod Maciejowicami. Pierwszy

ubiór narodowej armii, która miała być tarczą chroniącą Polskę przed

ostateczną klęską, istniał krótko, zaledwie parę lat. Dramat trzeciego

rozbioru przeciął żywot Siły Zbrojnej Narodowej, ale pamięć o narodo

wych znakach Polaków zabrali ze sobą na emigrację ci, którzy z klęską nie

pogodzili się. Jeden z tych żarliwych patriotów owych czasów, gen. Jan

Henryk Dąbrowski, zabiegając o utworzenie Legionów Polskich we

Włoszech, kiedy nie pozwolono mu podnieść nad szeregami sztandarów

z białym orłem, toczył uporczywe boje przynajmniej o mundur polski,

taki jaki pamiętał z insurekcji kościuszkowskiej: „Wolę dowodzić moimi

żołnierzami gołymi, niż ubrać ich w mundur obcy!" W owych mundu

rach chciał Dąbrowski przyprowadzić swoich żołnierzy „z ziemi włoskiej

do Polski". Skończyło się kolejnym dramatem na San Domingo. Później

był świt nadziei sprawiony blaskiem napoleońskiego słońca. W scenerii

pięknych mundurów ułanów, szwoleżerów, strzelców konnych, huza

rów, ogromnych rogatywek z orłem walecznej piechoty, wreszcie po

latach nad szeregami wzniosły się dumnie orły sztandarowe trzymające w

szponach tablice z napisem „Wojsko Polskie". Czekano, kiedy Księstwo

Warszawskie stanie się Polską. I znów polskie mundury poszły w strzępy

na tragicznym szlaku odwrotu spod Moskwy pod Lipsk w latach

1812-1813.

Przyszły lata małej stabilizacji Królestwa Polskiego. Obiecano wojsku

mundur polski, ale próbowano unifikować w duchu armii zwycięskiego

caratu. Wiele z tradycji udało się jednak uratować za sprawą gen. Józefa

Wielhorskiego i za pomocą starannych projektów ubiorów wojska wyko

nanych przez wybitnego artystę i byłego żołnierza insurekcji kościusz

kowskiej Aleksandra Orłowskiego. Armia miała być piękną zabawką w

rękach wielkiego księcia Konstantego, pedantycznie umundurowaną,

perfekcyjną w musztrze i paradach. Na polach Stoczka, Olszynki Gro

chowskiej, Wawra, Ostrołęki i Igań dowiodła, że równie świetnie potrafi

się bić, wprawiając w zachwyt swego byłego naczelnego wodza, który

miał możność widzieć pod Grochowem od czoła „swoje" pułki naciera

jące z niebywałą zawziętością. Wobec przewagi wroga padły ostatnie

reduty Warszawy. W jesieni 1831 r. na kilka dziesiątków lat przestało

istnieć Wojsko Polskie i jego mundur.

Do tamtej powstańczej tradycji odwoływano się w kilku kolejnych zry

wach niepodległościowych na ziemiach polskich oraz także na obcych

wykazując światu obecność Polaków wszędzie tam, gdzie toczyła się

walka o wolność. Za Waszą i naszą wolność.

Nadszedł rok 1914. Odżyły nadzieje na niepodległość. Nie czekano na nią

biernie. Młodzież wstępowała ochotniczo w szeregi tych oddziałów, w

których wywalczono sobie prawo do orłów na czapkach i własnych

sztandarów.

W listopadzie 1918 r. Polska odzyskała niepodległość po przeszło

120-letniej niewoli. Odrodziło się natychmiast Wojsko Polskie jako gwa

rant niepodległego bytu.

Żołnierze pierwszego roku niepodległości nosić musieli jeszcze mun

dury odziedziczone po zaborcach, ale już z polskimi godłami, ozna

kami i barwnymi dodatkami „przydającymi im narodowego charak

teru".

Natychmiast niemal przystąpiono do prac zmierzających w kierunku

kreowania nowego, polskiego uniformu wojskowego. Kiedy przedstawi

ciel Ministerstwa Spraw Wojskowych stawiał na Zamku Królewskim w

Warszawie świeżo powołanej do życia Komisji Ubiorczej zadania, opra

cowania projektu narodowego umundurowania dla tworzącej się armii

w celu przedstawienia do akceptacji Sejmowi, upłynęło równo 130 lat od

chwili podjęcia uchwały Sejmu Wielkiego o wprowadzeniu w Polsce

pierwszego munduru narodowego. Wraz z odzyskaniem niepodległości

w 1918 r. narodzić się miał drugi w naszych dziejach mundur narodowy

dla siły zbrojnej narodowej, którą od czasów Księstwa Warszawskiego

Wojskiem Polskim nazywano.

Ustalenie genezy tego ubioru, jego dalszych dróg rozwojowych, ocena

funkcjonalności na placu walki, wytropienie śladów powiązań z tradycją,

a także jego znaczenia w życiu wojska i narodu stanowią główne motywy

pracy.

Specyfika ubioru przeznaczonego do służby wojskowej i walki skłania do

wysunięcia na czoło czynników kształtujących kryteria funkcjonalności

munduru wojskowego. Będą to zatem właściwości fizyczne oraz wartości

informacyjne uniformu.

Do pierwszych zaliczyć należy funkcje ubioru wojskowego jako ochrony

ciała od wpływów atmosferycznych i uszkodzeń mechanicznych, wy

godę, swobodę wykonywania różnorodnych czynności w warunkach

służby i zadań taktycznych w polu, ciężar, higroskopijność, łatwość

utrzymania w czystości, odporność na gazy bojowe oraz należyte masko

wanie w polu przez unifikację kroju i zastosowanie najodpowiedniejszej

barwy ochronnej. W sferze zadań informacyjnych i wyróżniających

wyodrębnić należy: odróżnianie od nieprzyjaciela, rozpoznawanie stopni

wojskowych, rodzajów broni, służb lub formacji oraz względy re

prezentacyjne.

Do drugiej grupy czynników wywierających wpływ na kształt i ogólny

wygląd umundurowania zaliczyć należy względy ekonomiczne, takie jak:

koszty i łatwość wykonania, jakość materiałów, ich trwałość oraz okres

użytkowania.

Trzecia grupa czynników silnie rzutująca na genezę ubioru to sfera

emocjonalna, wynikająca z odwołania się do tradycji i potrzeby podkreś

lania polskości munduru, nadania mu cech odrębności narodowej.

Istotne znaczenie mają również upodobania estetyczne epoki, aprobata

lub dezaprobata przez ogół, przywiązanie do niektórych elementów

ubioru wyrażające się w inicjatywach i presji oddolnej użytkowników,

często też styl i „fason" lansowane przez pewne formacje oraz regiona

lizm przejawiający się w nadawaniu mundurowi wojskowemu niektórych

cech charakterystycznych regionalnego ubioru ludowego. Sprawy umun-

durowania żołnierzy są nie tylko ważne dla samego woj ska, ale i dla całego

społeczeństwa, muszą więc uwzględniać tradycje narodowe i aktualne

nastroje rodaków.

Do grupy czynników natury ogólnej należą niewątpliwie oddziaływania

trendów ogólnoświatowych w dziedzinie umundurowania i ekwipunku,

wpływy obce, moda cywilna oraz przemiany organizacyjne wojska.

Te cztery grupy czynników pozostają w dość ścisłym związku z sobą, ale

w zależności od przeznaczenia ubioru wojskowego niektóre z nich

odgrywają większą lub mniejszą rolę. W polskim ubiorze polowym naj

ważniejsza była jego, funkcjonalność, w ubiorze garnizonowym natomiast

uwidoczniło się działanie presji czynników emocjonalnych, by stworzyć

strój, który godnie i z pełną aprobatą społeczeństwa będzie stanowił

wyróżnienie służby wojskowej. Stąd też większe w nim widać wpływy

tradycji narodowej, dbałość o estetykę, styl, jakość materiałów i wy

konanie.

Wybitny badacz dziejów polskiego munduru, Bronisław Gembarzewski,

twierdził, że w mundurze wojsk wszystkich narodów odzwierciedla się

ich charakter: „W mundurach niemieckich uwydatniała się estetyka

dobrze skonstruowanych maszyn. Sylwetka niemieckiego żołnierza to

wyraźne kontury linii ostrych, suchych, zimnych i surowa kolorystyka.

Mundury francuskie cechowała pewna swoboda i elegancja, brytyjskie

konserwatyzm w ubiorach paradnych i dbałość o maksimum wygody w

ubiorze polowym. W ubiorze rosyjskim dominowały cechy swobodnego

chłopskiego ubioru". Na tle mundurów innych armii korzystnie wyróż

niał się wojskowy ubiór polski, łącząc w sobie uznane wartości tradycji

narodowej, estetykę i praktyczność.

W umundurowaniu wojska II Rzeczypospolitej, pomijając względy

praktyczności, na podkreślenie zasługują takie cechy, jak: skromność,

powaga, szacunek dla tradycji, logiczny system oznak, których sens był

żołnierzom znany i przez nich rozumiany. Każdy, kto nosił mundur

wojskowy, wie, że ma on w życiu żołnierza wielkie znaczenie moralne,

zmienia psychikę, zwłaszcza ludzi młodych, pogłębia przywiązanie do

wojskowej społeczności i swojej jednostki, potęguje solidarność i umac

nia dyscyplinę. Od wieków trwa ta „magiczna" siła munduru, na którą

zwrócił uwagę zastępca szefa sztabu powstańczej armii w 1831 r. gen.

Jakub Lewiński: „Byle włościanin mundur wdział na siebie, zaraz w nim

wszystkie potrzebne wojskowemu rozwijały się przymioty: odwaga, łat

wość w musztrowaniu się i karność".

Po raz pierwszy to duchowe znaczenie ubioru wojskowego sformułował

lapidarnie Napoleon Bonaparte: „Trzeba, żeby żołnierz kochał swój

zawód, żeby w nim umieścił swoje zamiłowanie i swój honor. Oto dla

czego piękne mundury są tak przydatne. Często dla drobiazgu [guzika] ci

ludzie trzymają się dzielnie w ogniu, ludzie, którzy bez tego tam nie

przetrwaliby".

O znaczeniu munduru w służbie wojskowej świadczy między innymi

doświadczenie, które przed II wojną światową przeprowadzono w armii

szwajcarskiej. Dwie kompanie wojska o jednakowym poziomie rekrutów

szkolono przez pewien czas — jedną w ubraniach cywilnych, drugą w

mundurach wojskowych. Mimo starannego doboru kadry i doskonałych

warunków szkolenia pierwsza kompania pozostała daleko w tyle pod

względem wyszkolenia i dyscypliny.

Pozytywne właściwości munduru narodowego rozumiano i doceniano w

Polsce od XVIII wieku, zarówno w regularnych formacjach, jak i w

oddziałach partyzanckich i powstańczych, gdzie szczególnie starano się

wyposażyć walczących w ubiory mające cechy uniformu wojskowego.

Istnienie munduru, jego narodowe cechy i wartości estetyczne oddziały

wają niewątpliwie na psychikę i dyscyplinę ludzi, którzy go noszą, mają

duże znaczenie wychowawcze, są czynnikiem kształtującym esprit de

corps.

Problematyka polskiego munduru wojska II Rzeczypospolitej nie docze

kała się dotychczas szerszego opracowania. Przed wybuchem wojny

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: