Akcja Wisła. Artykuł.pdf

Tomasz Skrzyński

UDZIAł 3 DYWIZJI PIECHOTY W WALCE Z UKRAIńSKą

PARTYZANTKą W DRUGIM ETAPIE AKCJI „WISłA”

W śWIETLE AKT CENTRALNEGO ARCHIWUM

WOJSKOWEGO

Po zakończeniu drugiej wojny światowej w nowych granicach

Polski pozostała kilkusettysięczna mniejszość ukraińska. Część za-

mieszkiwanych przez nią obszarów była objęta strukturami Organi-

zacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) i kontrolowanej przez nią siły

zbrojnej – Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA).

Komunistyczne władze Polski zaplanowały akcję ostatecznej likwi-

dacji oddziałów UPA, połączoną z wysiedleniem ludności ukraińsko-

języcznej na północne i zachodnie tereny kraju. W tym celu w kwiet-

niu 1947 r. powołano Grupę Operacyjną (GO) „Wisła”, której główną

siłę stanowiły kombinowane pułki piechoty (kpp) wydzielone z prawie

wszystkich dywizji piechoty i 1 Dywizja Korpusu Bezpieczeństwa We-

wnętrznego (KBW) 1 .

Oddziały kombinowane tworzone były jednak w znacznym po-

śpiechu, bez dostatecznego przygotowania, o czym świadczy m.in. fakt,

że szkolenie żołnierzy w ramach jednostki odbywało się już w trakcie

1 Okoliczności i powody powołania GO „Wisła” były wielokrotnie analizowane.

Z najnowszych prac: Akcja „Wisła” , red. J. Pisuliński, Warszawa 2003, tam dalsza lite-

ratura.

277

Rocznik ARchiwAlno-histoRyczny cAw

działań bojowych. Ponadto większość kadry oicerskiej i szeregowców

nie miała doświadczenia w walce ani z OUN i UPA, ani z żadną inną

partyzantką, a wielu żołnierzy przydzielonych do tych pododdziałów

było słabo wyszkolonych 2 .

Jedną z dywizji, które otrzymały rozkaz sformowania kpp, była

3 Pomorska Dywizja Piechoty (PDP). Wydzielony w jej ramach 3 kpp

już 20 kwietnia wyruszył z Zamościa.

Terenem działań pułku miał być powiat lubaczowski. Na początku

1947 r. struktury OUN na tym obszarze działały w ramach nadrejonu

„Baturyn”. Najniższym szczeblem organizacyjnym OUN były kuszcze,

obejmujące 3–9 wsi. Wywiadem, kontrwywiadem i nadzorem poli-

tycznym nad podlegającymi dowództwu UPA sotniami (odpowiednik

kompanii), zajmowała się Służba Bezpieczeństwa OUN. Działające na

tym terenie sotnie wchodziły w skład odcinka taktycznego „Bastion”.

Wiosną 1947 r. operujące w przyszłym rejonie działań 3 Dywizji Pie-

choty (DP) oddziały UPA (sotnie „Tuczy”, „Kruka” i „Szuma”) wcho-

dziły w skład kurenia (odpowiednik batalionu) „Zalizniaka” 3 . Wśród

partyzantów dawało się już wówczas odczuć osłabienie ducha walki,

spowodowane oddalaniem się perspektywy urzeczywistnienia idei,

o które walczono, przyjętą taktyką, a także rozmiarami wcześniejszej

akcji przesiedleńczej i niechęcią coraz większej części ludności, zmę-

czonej przedłużającą się walką 4 . Świadczy o tym m.in. fakt, że część

partyzantów wiązała duże nadzieje z amnestią 5 . Już w pierwszym eta-

2 L. Pytko, Z dziejów 49 pułku piechoty 1945–1947 , Warszawa 1975, s. 173;

W.Z. Szota, Walka z podziemiem o Polskę Ludową , „Przegląd Wojsk Lądowych” 1968,

R. 1, nr 10, s. 166; K. Kowalik, Udział 41 pp w likwidacji UPA w 1947 roku , „Wojskowy

Przegląd Historyczny” 1987, nr 3, s. 430–431.

3 Najszerzej o ukraińskiej partyzantce: A.B. Szcześniak, W.Z. Szota, Droga doni-

kąd. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i jej likwidacja w Polsce , War-

szawa 1973; G. Motyka, Tak było w Bieszczadach. Walki polsko-ukraińskie 1943–1948 ,

Warszawa 1999 (i inne prace tego autora). Dowództwo 3 kpp miało wątłą wiedzę

o przeciwniku (Centralne Archiwum Wojskowe (CAW), Dowództwo 3 Pomorskiej

Dywizji Piechoty (Dtwo 3 PDP), sygn. IV.521.3.73, Sprawozdanie z działań 3 kpp 3–9

maja 1947 do dowództwa 3 DP , k. 17).

4 Por. np. Z.N. Kowalewski , Kwestia polska w powojennej strategii Ukraińskiej Po-

wstańczej Armii , [w:] Ukraińska myśl polityczna w XX wieku , pod red. M. Pułaskiego,

„Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, 1993, z. 1088, s. 220.

5 L. Olejnik, Problem ukraiński w polityce narodowościowej państwa polskiego

278

tomasz skrzyński - udział 3 Dywizji Piechoty...

pie akcji prowadzonej przez 3 kpp zdarzały się pojedyncze przypadki

poddawania się członków UPA Polakom (po złożeniu broni i prze-

słuchaniu mieli oni otrzymać zaświadczenia o ujawnieniu się 6 ). Wo-

bec zintensyikowania działań polskiego wojska kierownictwo ukra-

ińskiego podziemia spodziewało się wzmożenia akcji wysiedleńczej

do ZSRR (głównie na Ukrainę). Aby podbudować morale oddziałów

partyzanckich i zwiększyć w nich zapał do walki przypominano, że na

Ukrainie radzieckiej panuje straszny głód 7 .

Początkowo 3 kpp został podporządkowany 9 DP. W pierwszym

etapie operacji „Wisła” miał on przygotować teren do działań przeciw-

ko ukraińskiemu podziemiu w powiecie lubaczowskim i uniemożliwić

przenikanie jednostek OUN – UPA na północ 8 . Zgodnie z odgórnymi

instrukcjami główną metodą walki z przeciwnikiem było wysiedlanie

Ukraińców, którzy, niekiedy wbrew swym przekonaniom, stanowili

zaplecze dla partyzantów 9 .

Po przybyciu do stacji Gorliczyn (ostatnia stacja przed Przewor-

skiem) oddział, dowodzony przez oicera radzieckiego oddelegowane-

go do Wojska Polskiego płk. Eliasza Łaszkowa, marszem ubezpieczo-

nym przez Jarosław, Radymno i Laszki 23 kwietnia dotarł do Oleszyc.

w latach 1944–1957 , [w:] Polska i Ukraina po drugiej wojnie światowej , red. W. Bonasiuk,

Rzeszów 1998, s. 116; CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.49, Charakterystyka sytuacji

w rejonie dyslokacji i działań jednostek 3 PDP za kwiecień 1947 , k. 100.

6 Dowództwo pułku nie wiedziało, co zrobić z ujawniającymi się partyzantami

UPA. Por.: CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.73, Sprawozdanie z działalności 3 kpp za

21 kwietnia – 2 maja 1947 , k. 3; CAW, Dowództwo 9 Drezdeńskiej Dywizji Piechoty

(Dtwo 9 DDP), sygn. IV.521.9.28, Meldunek 3 kpp z 1 maja 1947 , k. 214.

7 CAW, Sztab Generalny Wojska Polskiego 1945–1950 (Szt. Gen. WP), sygn.

IV.501.1/A.611, Tłumaczenie listu „Berkuta” do „kolegi B” z 22 kwietnia 104 7, k. 58; In-

strukcja prowidnyka OUN w Polsce z 3 listopada 1946 , [w:] Repatriacja czy deportacja.

Przesiedlenie Ukraińców z Polski do USRR 1944–1946 , pod red. E. Misiły, Warszawa

1999, t. 2, s. 330–331, dok. 168. Jak dziś wiadomo na Ukrainie Radzieckiej w pierw-

szych latach po II wojnie światowej dochodziło do przypadków ludożerstwa z głodu.

8 O równoczesnych działaniach oddziałów 3 PDP na południowej Lubelszczyź-

nie: T. Skrzyński, Działania pododdziałów 3 Pomorskiej Dywizji Piechoty przeciwko

ukraińskiemu podziemiu na terenie południowej Lubelszczyzny wiosną 1947 r ., „Studia

Historyczne” 2001, R. 44, z. 1.

9 CAW, Dtwo 9 DDP, sygn. IV.521.9.86, Wyciąg z rozkazu dowódcy GO „Wisła”

z 22 kwietnia 1947 , k. 103.

279

Rocznik ARchiwAlno-histoRyczny cAw

Taka trasa przemarszu mogła być spowodowana zmianą pierwotnie

planowanego miejsca stacjonowania pułku 10 . Ostatecznie rozloko-

wanie oddziałów 3 kpp wyglądało następująco: 1 batalion – Dzików

Stary; 2 batalion – Płazów; 3 batalion, sztab i samodzielne jednost-

ki – Cieszanów 11 . Po rozlokowaniu nawiązano łączność z przedstawi-

cielami Państwowego Urzędu Repatriacyjnego, Powiatowego Urzędu

Bezpieczeństwa Publicznego (PUBP) 12 , Milicją Obywatelską (MO) 13

i administracją lokalną. Kontakty te w niewielkim tylko stopniu uzu-

pełniły bardzo wątłe, wstępne dane o przeciwniku. Przyczyną tego sta-

nu rzeczy było m.in. skupienie się organów bezpieczeństwa na walce

z polską konspiracją niepodległościową. Na terenie powiatu przeprowa-

dzano wówczas rozległe aresztowania byłych akowców 14 . Równocześnie

w opinii PPR, przygotowującej zasadnicze zmiany personalne, ów-

czesne władze samorządowe w tej części województwa rzeszowskiego

składały się w większości ze współpracowników partyzantki antyko-

munistycznej i wrogów budowanego w Polsce ustroju 15 . Starostą lu-

baczowskim był wówczas, negatywnie oceniany przez kierujących ad-

ministracją i GO „Wisła”, działacz PSL Andrzej Bednarz (aresztowany

w czerwcu 1947 r.) 16 .

W czasie rozpoznawania przez 3 kpp przyszłego rejonu działań,

w związku z napływem informacji o przenikaniu oddziałów UPA

10 Zob. ibidem, Zarządzenie sztabu GO „Wisła” z 21 kwietnia 1947 , k. 93.

11 CAW, Dtwo 9 DDP, sygn. IV.521.9.28, Meldunek 3 kpp za 24 kwietnia 1947 , k. 46.

12 PUBP kierował wówczas chorąży Józef Penar (CAW, Dtwo 3 PDP, sygn.

IV.521.3.51, Meldunek szefa PUBP w Lubaczowie do komendanta garnizonu w Luba-

czowie z 10 maja 1947 , k. 10; por. też: Z. Nawrocki, Zamiast wolności. UB na Rze-

szowszczyźnie 1944–1949 , Rzeszów 1998, s. 123).

13 Komendantem powiatowym MO w Lubaczowie był ppor. Józef Trych (CAW,

Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.51, Pismo szefa sztabu 3 DP z 12 maja 1947 , k. 11).

14 J. Węgierski, Oddziały leśne 19 pułku piechoty , Kraków 1993, s. 151.

15 Archiwum Akt Nowych (AAN), PPR 295/VII–63, Notatka dot. sytuacji w po-

wiecie lubaczowskim z marca lub kwietnia 1947 , k. 163–164.

16 CAW, Dtwo 9 DDP, sygn. IV.521.9.94, Meldunek sztabu 9 DP z 5 maja 1947 ,

k. 1; G. Zamoyski, Proces „oczyszczania” aparatu administracyjnego i samorządowego

w województwie rzeszowskim w 1947 roku , [w:] Pamiętny rok 1947 , pod red.

M.E. Ożóg, Rzeszów 2001, s. 320; A. Daszkiewicz, Polskie Stronnictwo Ludowe na Rze-

szowszczyźnie w latach 1945–1947 , Rzeszów 1993, s. 99.

280

tomasz skrzyński - udział 3 Dywizji Piechoty...

przez rejon lubaczowski na Lubelszczyznę, zapadła decyzja o utwo-

rzeniu kombinowanej 3 DP. Jej formowanie rozpoczęto 26 kwietnia.

Na jej czele miał stanąć dotychczasowy dowódca 3 PDP, radziecki oi-

cer narodowości ukraińskiej, gen. Mieczysław Melenas 17 . Dowódcy

Lubelskiego Okręgu Wojskowego nakazano sformowanie sztabu 3 DP

do 2 maja i ulokowanie go w Lubaczowie. Do końca pierwszego eta-

pu operacji (15 maja) nowa jednostka, składająca się z 3 kpp i sztabu

3 DP zwiększyła liczebność z 929 do 1289 żołnierzy 18 . Szefem sztabu

3 DP został oicer radziecki oddelegowany do Wojska Polskiego, płk

Stanisław Russijan, zastępcą ds. polityczno-wychowawczych – mjr Józef

Szymanowski, szefem wydziału wywiadowczego – Rosjanin, mjr Grze-

gorz Dreus, szefem wydziału informacji – kpt. Michał Reżnikow 19 .

Z powodu pojawienia się pododdziałów 3 kpp w terenie, sotnie

UPA podzielono na małe grupy, planując przeczekanie akcji i zbieranie

zapasów 20 . Wobec dużej skali wysiedleń, prawdopodobnie by zapobiec

zasiedlaniu tych terenów ludnością polską, oddziały ukraińskie zaczęły

palić opustoszałe wsie 21 . Według danych dowództwa 3 DP np. 7 maja

spalono część zabudowań we wsiach Ułazów, Żuków i Nowe Sioło 22 .

Plany działań opracowane przez sztab 3 DP były często niereal-

ne. Wynikało to z kilku przyczyn. Zwiad operacyjny kpp podczas

pierwszego etapu działań znajdował się dopiero w fazie organizacji.

Żołnierzom brakowało doświadczenia w tego typu operacjach. Miej-

scowa ludność nie miała zbytniego zaufania do polskich żołnierzy

i obawiała się represji ze strony OUN – UPA za ewentualną współ-

17 Por. J. Nalepa, Oicerowie radzieccy w Wojsku Polskim w latach 1943–1968 , War-

szawa 1992, cz. 2, s. 83.

18 CAW, Szt. Gen. WP, sygn. IV.501.1/A.1040, Szyfrogram dowódcy GO „Wisła” do

dowódcy Lubelskiego Okręgu Wojskowego z 26 kwietnia 1947 , k. 25; CAW, Dtwo 3 PDP,

sygn. IV.521.3.70, Wykaz stanu liczbowego 3 DP za 15 maja 1947 , k. 10.

19 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.70, Imienny wykaz oicerów 3 DP wg stanu na

31 maja 1947 , k. 28.

20 M.in.: CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.71, Tłumaczenie listu „Heima” do „Ru-

slana”, znalezionego 16 maja w okolicach Lubaczowa , k. 141–142.

21 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.51, Zarządzenie rozpoznawcze dowództwa

3 DP z 15 maja 1947 , k. 42.

22 Ibidem, sygn. IV.521.3.74, Pismo dowódcy 3 DP do wydziału operacyjnego szta-

bu GO „Wisła” z 7 maja 1947 , k. 4.

281

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: