M.Niełaczna Zmiany za murami. Stosowanie standardów postępowania w PL str 29:
3. Warunki bytowe w najstarszych polskich jednostkach penitencjarnych
Monitoring potwierdził, że ze względu na wiek i stan techniczny wizytowane
przez nas jednostki borykają się z podobnymi problemami, choć ich dyrektorzy
nadają rożne priorytety podejmowanym przez siebie działaniom naprawczym.
Już po pierwszych 3 wizytacjach okazało się, że procz bieżących remontow, jakich
wymagają najstarsze jednostki, potrzebują one rownież prac inwestycyjnych
w celu stworzenia warunkow zapewniających realizację podstawowych
ludzkich potrzeb. Inaczej mowiąc, chodzi o zapewnienie pewnego minimum
sformułowanego w regułach postępowania z więźniami, ktore odzwierciedlają
oczekiwania społeczne i ktorych spełnienie stanowi wizytowkę państwa.
STR 30 Z naszych ustaleń wynikało, że prawie wszystkie jednostki (procz ZK w Rawiczu,
AŚ w Kamieniu Pomorskim i ZK w Siedlcach) mają plany inwestycyjne;
wszystkie w jakiejś mierze wymagają kapitalnego remontu i modernizacji. Przez
„bieżące prace remontowe” należy rozumieć te wykonywane przez jednostkę
własnymi siłami i środkami (to jest przez skazanych najczęściej w ramach kursow
zawodowych organizowanych przez zakład karny). We wszystkich (procz
AŚ w Kamieniu Pomorskim25) jednostkach dyrektorzy wykorzystywali tę możliwość.
Widać było, że podejmują dodatkowe starania i przejawiają w tym zakresie
inicjatywę, aby w ten sposob pozyskać jak najwięcej środkow fi nansowych
z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki [dalej: POKL] i Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej
[dalej: FPP]26. Bieżące prace remontowe znacznie poprawiały
warunki bytowe odbywanej kary, choć były niewystarczające i w niektorych
jednostkach nie zapewniły godnych warunkow odbywanej kary.
Warto też zauważyć, że mimo upływu lat i sygnalizowania przez RPO potrzeby
lub konieczności wykonywania prac inwestycyjnych (remontow kapitalnych)
przez wiele lat nie zostały one przeprowadzone27. Na przykład podczas wizytacji
ZK w Nowogardzie w 1997 r. Rzecznik zalecił jak najszybszą poprawę warunkow
bytowych w najstarszym pawilonie C i częściowo w D28. Jak wskazuje
dalsza część raportu, warunki nie uległy zmianie po 13 latach. W ZK w Kaliszu
podczas wizytacji w 2008 r. RPO zalecił modernizację cel mieszkalnych z początkiem
2009 r. według planu stworzonego jeszcze w 2004 r. (chodziło między
innymi o założenie systemu wentylacji, powiększenie okien, zabudowanie
kącikow sanitarnych, zapewnienie dostępu do ciepłej wody poprzez założenie
odpowiedniej instalacji)29. Połtora roku po wydaniu zalecenia stan cel (z wyjątkiem
6 z nich) pozostał niezmieniony. Po wizytacji ZK w Siedlcach w 2008 r.
Rzecznik stwierdził, że ze względu na zaawansowany wiek budynkow penitencjarnych
konieczne jest przeprowadzenie remontu generalnego pokryć dachowych,
co wyeliminuje wilgoć30. W pierwszej kolejności należy wyremontować
pawilon B, w ktorym warunki socjalno-bytowe były najgorsze. Jakkolwiek pozytywnie
należy ocenić nowe inwestycje przeprowadzone w Zakładzie (budowa
i remont pawilonu C i D) w ciągu minionych 2 lat, jednak prace inwestycyjne
w pawilonie B, ktore ze względu na poniżające dla ludzi warunki bytowe pawi-
25 Jednostka była remontowana przez skazanych z Oddziału Zewnętrznego w Buniewicach.
26 W dniu 8 stycznia 2010 r. Fundusz ten zmienił nazwę na Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym
oraz Pomocy Penitencjarnej.
27 Modernizację i poprawę warunkow bytowych od ostatniej wizytacji RPO przeszły AŚ w Kamieniu
Pomorskim i ZK w Nowym Wiśniczu oraz w części ZK w Koronowie.
28 RPO/242065/97/VII/6.
29 RPO-597958-VII-706/08/JM/KMP.
30 RPO-580584-VII-713/08/PK.
STR 31 lonu były priorytetowe, nie zostały podjęte do momentu naszego monitoringu.
Nie było też realnego planu, kiedy nastąpi ich poprawa.
Mniej czasu, bo połtora roku od wizytacji Rzecznika (wykonującego funkcje
Krajowego Mechanizmu Prewencji), na wprowadzenie powizytacyjnych zaleceń
w życie miał dyrektor ZK w Barczewie. Dotyczyły one poprawy warunkow
bytowych w celach w pawilonie penitencjarnym zwłaszcza w części centralnej,
między innymi odnowienia małoosobowych cel i zabudowania kącikow sanitarnych.
Jak czytamy w Informacji RPO, „ściany cel były brudne, zniszczone, z wieloma
ubytkami, okna były nieszczelne, zaś sprzęt kwaterunkowy wyeksploatowany.
Kąciki były niezabudowane, osłonięte zasłoną. Stan techniczny kącikow
nie zapewniał intymności i prywatności podczas korzystania z nich”31. W momencie
naszej wizytacji w większości oglądanych przez nas cel małoosobowych
stan pozostał niezmieniony. Ponadto w celach pawilonu penitencjarnego
nie było ciepłej wody, co także było przedmiotem krytyki KMP. Jednak dyrektor
znalazł rozwiązanie, ktore jest przykładem dobrej praktyki. W każdym oddziale
pawilonu znajdował się kącik gospodarczy i, według większości skazanych, był
nieograniczony dostęp do ciepłej wody w ciągu dnia. Krytycznie oceniony przez
KMP brak systemu wentylacji i nieszczelne okna w celach obserwowaliśmy
także podczas naszego monitoringu. Niepokoj budzi stwierdzona przez KMP
konieczność dostosowania szpitala na terenie Zakładu do standardow określonych
rozporządzeniem Ministra Zdrowia z 10 listopada 2006 r. w sprawie wymagań,
jakim powinny odpowiadać pod względem fachowym i sanitarnym pomieszczenia
i urządzenia zakładu opieki zdrowotnej. Wykonujący funkcje KMP
Rzecznik określił termin ich przystosowania do 31 grudnia 2012 r. Z wypowiedzi
dyrektora Zakładu, udzielonej nam podczas wizytacji, wynika, że budynek szpitala
wymagał kapitalnego remontu ze względu na zagrożenie zdrowia i życia,
jakie stwarzał (bądź mogł stwarzać) dla przebywających w nim pacjentow (chodziło
o starą technologię budownictwa, w szczegolności sklepień, ktore chłonęły
wilgoć i groziły zawaleniem). Z powodu braku środkow fi nansowych nie można
było stworzyć harmonogramu prac inwestycyjnych z tym związanych.
Odnośnie do warunkow w ZK w Rawiczu obserwowanych w 2002 r. Rzecznik
zawarł ogolną informację o niezabudowanych kącikach sanitarnych, ich wyeksploatowanym
wyposażeniu i potrzebie pomalowania ścian cel32. Zalecił systematyczne
bieżące remonty cel, wymianę i zabudowę kącikow sanitarnych.
Nasze ustalenia wskazywały, że po 8 latach nastąpiła poprawa warunkow bytowych,
jednak stan utrzymania niektorych cel i kącikow pozostawiał wiele do życzenia.
W ZK w Koronowie wizytacja RPO miała miejsce w 1994 r. Od tamtego
momentu w jednostce nastąpiły pozytywne zmiany: pomieszczenia gospodar-
31 RPO-607220-VII-7002/7020/09/MM.
32 RPO-407086-VII-6.6/02.
STR 32 cze wymagające remontu zostały odnowione (kuchnia) bądź wycofane z użycia
(pralnia), warunki bytowe cel ocenione przez Rzecznika jako „trudne” poprawiły
się (mimo że w celach małoosobowych kąciki nie zapewniały skazanym prywatności
– były niezabudowane, osłonięte zasłonką)33.
Remonty bieżące są zatem konieczne i przeprowadzanie ich, mimo doraźnego
efektu, należy ocenić pozytywnie. Zapewniają one zdrowe warunki
odbywanej kary, poprawiają warunki bytowe pomieszczeń mieszkalnych
i użytkowanych przez więźniow, podnoszą ich estetykę, co ma znaczenie dla
utrzymania w jednostce pozytywnych nastrojow skazanych i dobrej atmosfery.
Jednak wiekowe więzienia technologicznie nie spełniają wymaganych
standardow i wymagają prac inwestycyjnych, związanych między innymi z ociepleniem
pawilonow mieszkalnych oraz wymianą instancji grzewczej, kanalizacyjnej,
sanitarnej, wentylacyjnej. Wymagają wobec tego większych nakładow
fi nansowych, ktore pokryłyby nie tylko koszty związane z ich bieżącym funkcjonowaniem
(w kwocie, ktorej nie pokryły środki uzyskane w ramach POKL i FPP),
lecz także z koniecznością ich modernizacji34.
3.1. Ogolne spostrzeżenia dotyczące warunkow bytowych w najstarszych
jednostkach penitencjarnych
Wiek jednostek generował problemy, ktore nierozwiązane pogarszały warunki
odbywania kary, w niektorych przypadkach czyniąc je nieludzkimi lub poniżającymi.
Wśrod podstawowych problemow należy wymienić:
– starą technologię budownictwa;
– podatność murow na wilgoć i zagrzybienie;
– konstrukcję budynkow i pomieszczeń nieadekwatną do wspołczesnych
norm i standardow (każda proba jej zmiany wymaga zgody konserwatora
zabytkow);
– brak podstawowych instalacji – doprowadzających ciepłą wodę i zapewniających
wentylację.
Katalog problemow wskazuje, że bieżące remonty i odnawianie cel mieszkalnych
i pomieszczeń użytkowych nie zapewnią właściwych warunkow bytowych.
Modernizację przechodziły wszystkie jednostki, choć w rożnym zakresie.
W AŚ w Kamieniu Pomorskim pomieszczenia gospodarcze (kuchnia, pralnia,
łaźnia) były odnowione. W trakcie monitoringu obserwowaliśmy tam założoną
33 RPO/168433/94/VII/13.
34 Z informacji otrzymanych od administracji wizytowanych jednostek i właściwych OISW
wynika, że zabrakło funduszy na poprawę warunkow najstarszych pawilonow w ZK w Barczewie,
Kaliszu, Koronowie (częściowo starczyło na naprawę instalacji kanalizacyjnej), Nowogardzie, Nowym
Wiśniczu i Siedlcach.
STR 33 ostatnio nowoczesną instalację elektryczną umożliwiającą zdalne otwieranie
drzwi cel mieszkalnych przez centrum dowodzenia.
W ZK w Nowogardzie inwestycja dotyczyła wybudowania nowego pawilonu
(F), prezentującego nowoczesny standard. Administracja przeprowadziła
też naprawy urządzeń technologicznych kotłowni i była w trakcie modernizowania
hydroforni. Dyrektor zgłaszał do władz nadrzędnych potrzebę remontu
i adaptacji pomieszczeń dla Zakładu Opieki Zdrowotnej, ktore zaplanowano
na 2011 r. Dyrektor zgłaszał także potrzebę przeprowadzenia kapitalnego remontu
pawilonu C, ze względu na złe warunki bytowe. Termin tego remontu
nie został określony35. Według naszych ustaleń warunki mieszkalne w większości
obserwowanych przez nas cel w tym pawilonie wymagają poprawy w pierwszej
kolejności (opisane są w dalszej części raportu). Stwarzają bowiem ryzyko
poniżającego traktowania, także ze względu na ryzyko pogorszenia zdrowia
przebywających tam skazanych (zagrzybienie, chłod w celach w porze zimowej).
W cytowanej odpowiedzi udzielonej Stowarzyszeniu dyrektor stwierdził,
że „remont kapitalny generalnie ma dotyczyć całego budynku, ktory ma przywrocić
funkcjonalność obiektu”. Jest to sprawa priorytetowa. Dla podkreślenia
powagi tego stanu rzeczy należy jeszcze raz sięgnąć po Informację RPO z wizytacji
w jednostce w 1997 r.: „Powodem wizytacji były skargi skazanych do RPO
na niewłaściwe warunki bytowe (wyziębione cele, nieszczelne okna, zagrzybienie)
36”. Biorąc pod uwagę ustalenia RPO i nasze dotyczące pawilonu C, a także
D w niewyremontowanej części, można wnioskować że przez 13 lat od wydania
zaleceń przez Rzecznika nic się nie zmieniło w warunkach bytowych37. Można
także przypuszczać, że środki fi nansowe, ktore mogłyby być na to przeznaczone,
zostały wydane na budowę nowego pawilonu w celu zwiększenia pojemności
jednostki w ramach pozyskiwania nowych miejsc pozbawienia wolności
i likwidacji przeludnienia38.
W ZK w Siedlcach potrzeby remontow i renowacji jednostki zgłaszane
do władz nadrzędnych w latach 2008–2009 i pierwszym połroczu 2010 r. dotyczyły
przede wszystkim kapitalnego remontu budynku mieszkalnego penitencjarnego
(pawilonu B), a także remontu budynku kuchni oraz sieci wodociągowej
i kanalizacyjnej. Zgłaszane potrzeby dyrektor uzasadniał złym stanem
budynkow i infrastruktury technicznej oraz ich awaryjnością i wysokimi kosztami
eksploatacji. Mimo powagi zgłaszanych potrzeb, bezpośrednio wpływających
na warunki bytowe, w jakich przebywali skazani, Zakład otrzymał środki
fi nansowe na „szczątkowe elementy remontowe”, tj. na „wykonanie instalacji
35 Odpowiedzi ZK w Nowogardzie z 23 i 26 lipca 2010 r.
36 RPO/242065/97/VII/6.
37 Procz wymiany okien w niektorych celach pawilonu D i odnowienia cel na 1 kondygnacji.
38 Dzięki budowie nowych pawilonow pojemność Zakładu (łącznie z OZ w Płotach) zwiększyła
się z 724 do 1147 miejsc (423 nowe miejsca, w tym 258 w pawilonie F).
STR 34 elektrycznej dwoch oddziałow penitencjarnych i wymianę wszystkich okien
w pawilonie B”39. Z naszych ustaleń wynikało, że warunki bytowe w pawilonie
B właściwie we wszystkich obserwowanych przez nas celach i pomieszczeniach
użytkowych stanowią ryzyko nieludzkiego i poniżającego traktowania. Z rozmowy
naszego Zespołu z dyrektorem wynikało, iż pawilon ten wymagał „natychmiastowych
nakładow i kompleksowego remontu”. Należało przede wszystkim
osuszyć budynek, a następnie przystąpić do remontu wnętrza, w tym cel mieszkalnych,
ktore w opinii dyrektora (podzielanej przez Stowarzyszenie) nie zapewniały
minimalnych standardow40.
W przeciwieństwie do dyrektorow pozostałych jednostek, ktore także borykały
się z wilgocią i w związku z tym wymagały osuszenia wiekowych budynkow,
dyrektor ZK Siedlce stał na stanowisku, że bez wcześniejszych prac
inwestycyjnych (osuszenia pawilonu B) odnawianie cel jest doraźne, dlatego
przeprowadzenie i postęp prac remontowych będą zależeć od otrzymanych lub
pozyskanych skądś środkow fi nansowych. Poprawę warunkow bytowych tego
pawilonu dyrektor rozkładał jednak na 2–3 lata. Uzasadnienie to jest racjonalne.
W swoich wyrokach ETPCz orzekał jednak, że krotsze okresy przetrzymywania
więźniow w warunkach, ktore nie zapewniają realizacji podstawowych potrzeb
i nie licują w związku z tym z godnością człowieka, stanowią naruszenie
wolności od nieludzkiego i poniżającego traktowania. Dlatego też cele mieszkalne
Zakładu powinny być systematycznie odnawiane, do czasu uzyskania
środkow fi nansowych na prace inwestycyjne. W celu uniknięcia naruszenia art.
3 EKPCz niezbędne jest zaś przyznanie przez władze zwierzchnie dodatkowych
środkow fi nansowych na osuszenie pawilonu i jego gruntowne odnowienie41,
w przeciwnym razie należy zamknąć pawilon B.
Warto przypomnieć, że po wizytacji jednostki w 2008 r. Rzecznik konkludował,
że „ze względu na zaawansowany wiek budynkow penitencjarnych
koniecznym jest przeprowadzenie remontu generalnego pokryć dachowych,
co wyeliminuje wilgoć. W pierwszej kolejności należy osuszyć pawilon B, w ktorym
warunki socjalno-bytowe są najgorsze”. Także ZK w Siedlcach pozyskiwał
nowe miejsca poprzez zmianę przeznaczenia i adaptację pomieszczeń niemieszkalnych.
Wizytowaliśmy 3 odnowione, o dobrym standardzie, pawilony.
Można przypuszczać, że ich wyremontowanie – co oczywiście należy ocenić
pozytywnie – pochłonęło większą część środkow fi nansowych. Niezrozumiały
jest jednak fakt, że odbyło się to kosztem kapitalnego remontu pawilonu B.
39 Odpowiedź dyrektora na pismo Stowarzyszenia [brak daty].
40 Jak zostanie opisane w dalszej części raportu, kąciki sanitarne nie były zabudowane,
nie było instalacji ciepłej wody ani instalacji wentylacyjnej.
41 Wymagane środki znalazły się na przykład na kompleksowy remont ZK w Płocku, ktory
jest zbliżony wiekiem (1. połowa XIX w.) i stopniem zniszczenia do ZK w Siedlcach.
STR 35 Jednostka w Nowym Wiśniczu przeszła gruntowną modernizację w latach
1989–1991 po skierowanym przez RPO do Ministra Sprawiedliwości wniosku
o likwidację Zakładu42. Z Informacji RPO z wizytacji Zakładu w 2005 r. wynika,
że ze względu na utrzymującą się wilgoć murow budynku penitencjarnego
modernizacja nie usunęła wszystkich problemow, co obserwowaliśmy także
podczas naszego monitoringu43. Nasze ustalenia wskazywały, że zdecydowana
większość zaleceń Rzecznika została zrealizowana. Na terenie Zakładu znajdował
się też wyremontowany w 2005 r. budynek z nowoczesnym ambulatoriom
i celami mieszkalnymi o bardzo dobrym standardzie44. Niemniej z odpowiedzi
dyrektora z 27 grudnia 2010 r. wynika, że „od kilku lat zgłoszone są potrzeby
[takich inwestycji, jak]: modernizacja systemu centralnego ogrzewania Zakładu,
kapitalny remont dachu nad skrzydłem oddziału I, remont budynku socjalnego
i dachow garaży i budynkow gospodarczych”. Plany remontow związane były
z bieżącym utrzymaniem budynkow jednostki oraz rozwojem szkoły45.
W ZK w Koronowie, w trakcie realizacji inwestycji w latach 2005–2010,
w 2005 r. został oddany do użytku pawilon C (2 oddziały mieszkalne o łącznej
pojemności 100 miejsc). Pawilon powstał po zaadoptowaniu budynku stolarni
i lakierni. W tym samym roku administracja Zakładu oddała do użytku salę
sportową, przeznaczoną na zajęcia dla skazanych. W 2007 r. został wybudowany
pawilon D (2 oddziały o pojemności 153 miejsc), przeznaczony dla skazanych
zakwalifi kowanych do odbywania kary w zakładzie typu połotwartego.
Przy tym pawilonie powstała także sala widzeń, stołowka i wartownia, zaś
w 2010 r. zaczął funkcjonować nowo wybudowany pawilon mieszkalny E (2
oddziały o pojemności 100 miejsc). W 2003 r. budynek, w ktorym mieściła się
kuchnia, został gruntownie wyremontowany i dostosowany do potrzeb szkoły
42 Modernizacja objęła: przebudowę kotłowni, ktora dostarcza ciepłą wodę do cel, założenie
centralnego ogrzewania, zabudowę kącikow sanitarnych, założenie w celach parkietow, otynkowanie
i odnowienie innych pomieszczeń użytkowych, założenie oświetlenia jarzeniowego.
43 RPO-512047-VII-6.6/05. Rzecznik stwierdził, że zbyt małe okna nie zapewniały dostatecznego
dopływu światła dziennego i nie pozwalały na właściwą cyrkulację powietrza. Wskazał
na konieczność wymiany stolarki okiennej. Cele wymagały też częstego malowania, zaś łaźnia
ogolna – remontu. RPO zalecił także budowę kotłowni gazowej i przeniesienie kuchni z pawilonu.
44 W oddziale V, w wieloosobowych celach (przeważnie 16- i 18-osobowych, a także 4-, 7-
i 8-osobowych) panowały dobre warunki bytowe. Wymienione w 2009 r. duże okna zapewniały
odpowiedni dostęp do światła dziennego i wentylację. Cele były dobrze utrzymane i czyste. Kąciki
sanitarne zabudowano do 2/3 wysokości celi, ale miały one sufi t, aby w celi nie unosił się przykry
zapach. Wykafelkowana umywalka znajdowała się na zewnątrz kącika.
45 Budżet szkoły nie był wyodrębniony z budżetu jednostki. To dyrektor Zakładu decydował,
ile środkow przeznaczonych na funkcjonowanie zakładu karnego przekaże na potrzeby szkoły
(taka gospodarka fi nansowa odnosiła się także do jednostek, przy ktorych funkcjonował szpital).
STR 36 (2 kondygnacja) i kuchni (1 kondygnacja)46. Obydwa budynki były nowoczesne
i prezentowały bardzo dobry standard. Przedmiotem naszego zainteresowania
były jednak przede wszystkim 2 najstarsze budynki: „celkowy” (z 2 połowy XIX
w., 5-kondygnacyjny) i „czworobok” (XIV-wieczny klasztor Cystersow, 2-kondygnacyjny,
z zaadaptowanym poddaszem). Obydwa budynki ze względu na swoj
wiek i konstrukcję często generowały problemy (wspominaną wielokrotnie wilgoć
i tworzące się zacieki47), w związku z tym ściany cel i pomieszczeń użytkowych
trzeba było malować co 3–4 miesiące, aby zapobiec ich zagrzybieniu.
Dyrektor Zakładu zgłaszał władzom nadrzędnym potrzebę wykonania remontow
w tych budynkach (m.in.: wymianę pokrycia dachowego obydwu budynkow,
renowacji ich elewacji, wymiany odcinka sieci kanalizacyjnej). Potrzeba uzasadniona
była ich uwarunkowaniami technicznymi, okresem eksploatacji, technologią
ich wykonania, a co więcej, potrzebą „wyeliminowania zagrożeń dla życia
i zdrowia osob znajdujących się w pobliżu budynkow (ze względu na osuwające
się dachowki) i wyeliminowania przeciekania wody na konstrukcję dachową
oraz stropy”. Celem była poprawa stanu technicznego i estetycznego pawilonow
„czworoboku” i „celkowego” oraz poprawa warunkow pracy funkcjonariuszy.
Niestety, mimo wagi tych potrzeb i zagrożeń, jakie niosł brak ich realizacji, na planowane
remonty i renowacje jednostka nie otrzymała środkow fi nansowych.
Warto zauważyć, że – podobnie jak w kilku innych jednostkach – inwestycja
w postaci wybudowania nowego pawilonu pochłonęła pewną część środkow
fi nansowych, ktore mogłyby być wykorzystane do poprawy warunkow bytowych
w starszych pawilonach. Oznacza to, że likwidacja przeludnienia spowodowanego
niewłaściwą polityką karną władz państwowych odbyła się kosztem
niezbędnych prac remontowych lub inwestycyjnych, ktore zapewniłyby godne
traktowanie osob pozbawionych wolności.
Dyrektor ZK w Barczewie w rozmowie z nami przyznał, że zarowno budynek
penitencjarny48, jak i budynek szpitala znajdującego się na terenie jednostki wymaga
kapitalnego remontu. Jest to jednak nieprzewidywalna przyszłość, wiąże
się bowiem z dużymi środkami fi nansowymi przeznaczonymi na prace inwestycyjne.
W miarę możliwości w Zakładzie na bieżąco były więc wykonywane
remonty cel i pomieszczeń użytkowanych przez skazanych, choć – zdaniem dyrektora
– nie należały one do kwes i priorytetowych. Większość środkow fi nansowych
przeznaczano na zakup lekarstw do szpitala i wyżywienie skazanych.
46 Podczas swojej ostatniej wizytacji w 1994 r. RPO zalecił kapitalny remont kuchni oraz pralni
(Informacja RPO, RPO/168433/94/VII/13). Nowa kuchnia prezentowała wysoki standard, zaś
pralnia została zlikwidowana.
...
pedagog107