charakterystyka_okresu_przedszkolnego (2).doc

Ilona Gołębiewska

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Katedra Edukacji i Kultury

Charakterystyka okresu przedszkolnego

Okres przedszkolny to okres rozwoju dziecka od 3 do 7 lat. Jest to czas poprzedzający naukę w szkole, w którym u dzieci zachodzi wiele zmian w psychice. Nazwa okres przedszkolny wynika z tego, że około 50% dzieci zaczyna w tym czasie uczęszczać do przedszkola, staje się przedmiotem oddziaływań systemu oświatowego. W tym okresie czynności rozwojowe dziecka ulegają zmianie, wychodzi ono poza rodzinę, poznaje dalszych krewnych, nowe role i funkcje społeczne oraz  otoczenie poza domem (zarówno lokalne jak i przyrodnicze). Nowym czynnikiem rozwojowym staje się oddziaływanie nowego systemu w postaci nauczania i wychowania kształtującego społeczne zasady zachowania i postawy prospołeczne (np. życzliwość, szacunek do innych i ich pracy). W obrębie okresu przedszkolnego możemy wyróżnić trzy fazy:

1.      Faza pierwsza (wczesna) obejmuje wiek od 3 do 4 lat

2.      Faza druga (średnia) obejmuje wiek od 4 do 5,5 roku

3.      Faza trzecia (późna) obejmuje wiek od 5,5 do 7 lat

Poniższa tabela przedstawia wskaźnik upowszechnienia wychowania przedszkolnego w Polsce w 2002 r.

Tabela 1. Wskaźnik upowszechnienia wychowania przedszkolnego w 2002 roku

                     *dane w przybliżeniu [1]

Na podstawie powyższej tabeli możemy stwierdzić, że im młodsze dziecko, tym jego szanse na wczesną edukację w instytucjonalnych formach opieki przedszkolnej są mniejsze. Dostrzegalna jest ogromna przewaga w korzystaniu z opieki przedszkolnej przez dzieci zamieszkałe w mieście w porównaniu do ich rówieśników mieszkających na wsi.

Natomiast przeprowadzona przez GUS Prognoza demograficzna dla Polski na lata 2003-2020 w odniesieniu do populacji dzieci w wieku przedszkolnym przyjmuje wzrost liczby dzieci pomiędzy 3. a 6. rokiem życia o 100 000 w latach 2005-2010 oraz o kolejne 200 000 do 2015 roku. Ilustrację omawianego zjawiska pokazuje poniższy wykres.

Wykres nr 1.

[2]

Na podstawie wykresu możemy zauważyć znaczny wzrost liczby dzieci znajdujących się w wieku przedszkolnym, który rozpoczął się w 2005 r. i w ciągu kolejnych lat (aż do roku 2015) będzie charakteryzował ciągłymi, dodatnimi zmianami. Moim zdaniem wzrostowi liczby dzieci znajdujących się w wieku przedszkolnym powinien towarzyszyć wzrost liczby miejsc w przedszkolach jak również wzrost wskaźnika dzieci uczęszczających do przedszkola w wieku 3 – 7 lat, aby znaczna część dzieci miała szansę uczestniczenia w szerszym życiu społecznym, wychodzącym poza granice rodziny dziecka.

Rozwój fizyczny dziecka w

wieku przedszkolnym

Zachodzące w rozwoju fizycznym dziecka zmiany między 3 a 7 rokiem życia charakteryzują się zwiększoną wydolnością całego organizmu oraz poszczególnych jego organów. Wraz z wiekiem dziecka zwiększają się wymiary jego  ciała, zachodzi  intensywny wzrost wysokości i zwiększa się waga. Zmieniają się proporcje ciała, następuje wydłużenie kończyn i znaczny przyrost masy mięśniowej oraz ostateczne ukształtowanie się kształtu kręgosłupa.

Zwiększa się również wydolność organizmu do większego wysiłku fizycznego, czego głównym powodem jest rozwój organów wewnętrznych, szczególnie serca i płuc. Większość zmian w rozwoju fizycznym prowadzi do szybszego rozwoju motoryki dziecka, która przejawia się m. in. we wzroście koordynacji ruchów, powodując większą precyzję wykonywanych czynności. „Rozwój układu nerwowego ułatwia szybsze przyswojenie nowych form działalności, umożliwia lepszą kontrolę nad własnymi ruchami, by skutecznie nimi kierować lub je korygować. Taki poziom rozwoju ruchowego pozwala na podjęcie przez dziecko różnorodnej działalności oraz angażowanie się w gry i zabawy nieodzowne dla dalszego rozwoju procesów poznawczych i określonych umiejętności”.[3]
 

Rozwój fizyczny nie przebiega cały czas w jednakowym tempie i rytmie. Są w życiu dziecka okresy przyśpieszonego i zwolnionego wzrastania, charakterystyczne nasilenie i osłabienie procesów dojrzewania poszczególnych organów i ich funkcji. Okres rozwoju od 3 do 7 roku życia nie należy do okresów o wybitnie nasilonych procesach rozrostu organizmu, nie występują  tu gwałtowne  skoki w przyrastaniu wysokości i ciężaru ciała. Szybkość procesów rozwojowych maleje w porównaniu z okresem wcześniejszym – niemowlęcym. Dotyczy to nie tylko procesów somatycznych, dotyczących zmiany wysokości, ciężaru ciała, ale i poszczególnych organów. Najintensywniejszy rozwój tkanki mózgowej następuje w pierwszych trzech latach życia. Natomiast w wieku 3-7 lat mózg wykazuje wolniejsze tempo rozwoju, podobnie jak  trzustka i żołądek, bardzo wolno rozwija się  śledziona, nerki i płuca.

W wieku 3-7 lat wzrasta nasilenie aktywności ruchowej co pociąga za sobą szybki rozwój kośćca, powstają szeregi punktów kostnienia - w obrębie kości ramieniowej, przedramienia, nadgarstka, palców, kości udowej, podudzia i stopy. Wymiana zębów mlecznych na stałe świadczy o poprawnie przebiegającym procesie kostnienia.

     Jednocześnie z rozwojem kości intensywnie rozwija się układ mięśniowy, zwiększa się masa mięśni. Zmianie też ulegają wysokość i ciężar ciała, które na przełomie 6 -7 roku życia są tak bardzo  intensywne że  zostały nazwane „skokiem” szkolnym. Znacznym zmianom ulegają też proporcje ciała, szczególnie dotyczy to okolic tułowia. Następuje wydłużanie się kończyn dolnych i górnych, występują zmiany proporcji głowy, szyi. Stabilizuje się postawa ciała, czyli układ odcinków ciała, który zapewnia człowiekowi możliwość utrzymywania się w pozycji stojącej. Do najważniejszych elementów postawy ciała należy: kręgosłup, miednica, klatka piersiowa, kończyny. Postaw ciała  jest cechą indywidualną i ma ogromne znaczenie dla zdrowia człowieka. Przeciętna postaw dziecka w wieku przedszkolnym charakteryzuje: wypukły „duży” brzuch, w kręgosłupie wyraźnie zaznaczone wygięcia lędźwiowe, nieznaczne wygięcie piersiowe, lekki przykurcz bioder i lekkie ugięcie kolan.

Wraz z dojrzewaniem układu nerwowego oraz narządów ruchu, następuje rozwój sprawności ruchowych. Przebiega on w dwóch kierunkach:

·         rozwoju umiejętności praktycznych, polegających na zdolności posługiwania się przedmiotami i narzędziami codziennego użytku

·         rozwoju sprawności ruchowych, wywodzących się z ruchów swobodnych i postawno– lokomocyjnych.

Jeżeli dziecko w wieku przedszkolnym będzie poddawane systematycznym ćwiczeniom odpowiadającym jego rozwojowi i naturalnym zainteresowaniom, może osiągnąć wysoki poziom sprawności ruchowej Dziecko 6-letnie jest bardziej silne niż dzieci młodsze, wytrzymałe, zręczne, zwinne, odznacza się większą precyzją i skoordynowaniem ruchów. Jest spostrzegawcze i pojętne, ma szybkie i celowe reakcje. Jest to etap, kiedy można doskonalić formy wykonywania czynności i kiedy należy wymagać od dziecka, aby to co wykonuje, było pewne, płynne i swobodne.

[4] Rozwój psychiczny dziecka w

wieku przedszkolnym

      Jednocześnie z rozwojem fizyczny, związany jest ściśle rozwój psychiczny dziecka. Dziecko w czasie zabawy i swojej aktywności ruchowej poznaje coraz więcej nowych przedmiotów i zjawisk, uczy się odróżniać ich cechy i znaczenia.  Jednak dopiero w szóstym roku życia rozpoznaje prawidłowo konkretne przedmioty i ich kształty, np. figury geometryczne. Zdaniem L. Wołoszynowej „dopiero udział możliwie największej liczby narządów zmysłowych w percepcji zwiększa zmysłową aktywność dziecka, zapewniając mu pełniejsze, konkretniejsze i dokładniejsze spostrzeżenia”[5]

Charakterystyczny dla wieku przedszkolnego rozwój percepcji jest ściśle powiązany z działaniami podejmowanymi przez dziecko. „Percepcja to proces, który jest możliwy dzięki rozwojowi organizmu, aktywności własnej oraz zdobywaniu doświadczeń. Rozwój zmysłowego poznawania świata to postępujące wraz z wiekiem subtelniejsze i dokładniejsze różnicowanie własności i aspektów postrzeganego obiektu”.[6]  Różne czynności inicjowane spontanicznie przez dziecko takie jak: budowanie, konstruowanie, manipulowanie, układanie, rysowanie  rozwijają u niego coraz to bardziej świadome czynności postrzegania. Dziecko uzyskuje lepszą orientację w otaczającym go świecie, poprzez rozwój swoich spostrzeżeń,  a wyodrębnione właściwości przedmiotów lepiej ukierunkowują jego działanie. Jest to wynikiem doskonalenia się zdolności do dokonywania analizy spostrzeżeń.

    Edward Franus w książce „Rozwój dziecka w wieku przedszkolnym” przedstawia charakterystykę cech składających się na rozwój intelektualny dziecka w wieku przedszkolnym.

Tabela nr 2 Wybrane właściwości rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym [7]

      Rozwój fizyczny ma bezpośredni i pośredni wpływ na zachowanie się dzieci. Bezpośrednio rozwój fizyczny determinuje to, co dzieci mogą robić. Przypuśćmy że dzieci są dobrze jak na swój wiek rozwinięte – wtedy  będą mogły współzawodniczyć w zabawach i w sporcie na tych samych warunkach co ich rówieśnicy. Jeżeli nie są dobrze rozwinięte fizycznie, wówczas ich sytuacja we współzawodnictwie jest gorsza i mogą być wykluczone z grupy rówieśniczej. „Pośrednio rozwój fizyczny wywiera wpływ na postawy dzieci w stosunku do siebie samych i innych ludzi. To z kolei znajduje odbicie w sposobie przystosowania się dzieci”[8] W wieku przedszkolnym większość dzieci ma trudności z analizą i syntezą danych spostrzeżeniowych, ponieważ „percepcję cechuje znaczny stopień synkretyzmu, powodujące całościowe odbieranie przedmiotów i zjawisk bez uchwycenia poszczególnych elementów składowych”[9] Jeśli postrzegany obiekt jest bliski doświadczeniu dziecka, to potrafi ono powiązać poszczególne elementy w jedną całość.

      Dziecko zaczyna różnicować przedmioty ze względu na ich cechy, m. in. zwraca uwagę na kształt. Systematycznie, a jednocześnie w sposób zorganizowany i ukierunkowany odkrywa przedmioty w toku działania, przez co zwiększa i poszerza zakres informacji o nich..
Rozwój percepcji wzrokowej i słuchowej musi odpowiadać wymaganiom jakie stawia przed dzieckiem proces nauki czytania i pisania. Proces ten wymaga subtelnego różnicowania znaków graficznych oraz analizy struktur językowych w celu wyodrębnienia wyrazów w zdaniach oraz dźwięków w wyrazach.

                  W okresie przedszkolnym dzięki wrażliwości zmysłów, zwłaszcza wzroku i słuchu, wzrasta u dziecka reakcja na bodźce złożone. Uwaga jest mimowolna i skoncentrowana przede wszystkim na silnych bodźcach. Powoli kształtuje się spostrzeganie całościowe, którym kieruje nowość, a chaotyczne zainteresowanie dziecka, ze względu na stopniowe wykształcenie się uwagi dowolnej, ustępuje miejsca analizie i syntezie postrzeganego materiału.
                   Podczas rozwoju dziecka i gromadzenia przez nie coraz większej liczby doświadczeń oraz ich porządkowania i różnicowania większego znaczenia zaczyna nabierać pamięć, która jednak przez prawie cały okres przedszkolny ma charakter mimowolny. Dopiero około szóstego roku życia zaczynają się pojawiać początki pamięci dowolnej, która umożliwia nabywanie doświadczeń, przechowywanie ich, a następnie wykorzystanie w różnych okolicznościach. „Procesy pamięci odgrywają szczególną rolę w procesie czytania, gdyż przechowują informacje i umożliwiają czytającemu dostęp do posiadanej wiedzy zgodnie z wymaganiami tekstu. Pamięć wzrokowa i słuchowa umożliwia zapamiętywanie i odtwarzanie poznanych znaków graficznych. Zapewnia też ciągłość myślowego przetwarzania informacji”[10]
                     Rozwój pamięci we wcześniejszej fazie okresu przedszkolnego jest przyczyną istotnych zmian w sferze psychiki dziecka, umożliwia on rozwój myślenia. Dziecko zaczyna myśleć kategoriami ogólnych wyobrażeń, zwraca uwagę na obiektywne cechy przedmiotów.       

                   Wyobrażenia są ściśle powiązane z aktywnością zmysłowo – ruchową. Jeśli dana sytuacja dostarcza dziecku dużo bodźców pobudzających, tym jego doświadczenia są bogatsze i trwalej zapamiętane. Sytuacje nowe, nawet nigdy nie oglądane przez dziecko stają się przedmiotem jego umysłowych czynności np.: porównywanie faktów, związanie ich ze sobą, wysnuwanie domysłów, prostego wnioskowania. „Wzrost doświadczeń dziecka powoduje, że jego działanie staje się bardziej celowe i wyzwala chęć sprawdzenia spostrzeżeń, wyobrażeń i domysłów”[11] Wraz z rozwojem dziecka wzrasta rola marzeń. Do rozwoju wyobrażeń konieczne jest przekazanie dziecku  doświadczeń innych osób. Wyobrażenia przejawiają się w zdolności do naśladownictwa, podczas którego dziecko wykonuje czynności „na niby” i posługuje się jednymi przedmiotami w zastępstwie innych, czy w słownym przewidywaniu skutków działania.

W wieku przedszkolnym pojawiają się zaczątki myślenia pojęciowego, tworzącego się w wyniku operowania przez dziecko schematami poznawczymi obok stale dominującego myślenia konkretno – wyobrażeniowego. Dziecko w wieku 3-5 lat dokonuje uogólnień na podstawie mało istotnych szczegółów, jakie dostrzega w otoczeniu i które to przykuwają jego wagę w sposób bezpośredni. Natomiast od 6 roku życia u dziecka zaczyna funkcjonować myślenie pojęciowe.  Obrazy zaczynają pozostawać w pamięci w oderwaniu od konkretu.
Realizacja potrzeb poznawczych umożliwia mu drogę poznania poprzez działanie na rzeczywistych przedmiotach lub na ich symbolicznych zastępnikach. Bardzo intensywny rozwój zdolności do symbolicznego ujmowania rzeczywistości pozwala dziecku stosować różnego rodzaju oznaczenia i używać ich w zabawie symbolicznej i doskonaleniu orientacji w świecie.

Procesy poznawcze dziecka przedszkolnego charakteryzuje:

1.      animizm – czyli ożywianie przedmiotów martwych oraz

2.      antropomorfizm – który polega na nadawaniu przedmiotom cech ludzkich.

        Zdaniem H. Mystkowej to „magiczne dziecięce myślenie ginie stopniowo w miarę gromadzenia doświadczeń, zdobywania coraz większej liczby informacji, rozwijania się czynności umysłowych: postrzegania, porównywania, a także poznania przyczyn i skutków służących rozwojowi wyobraźni”.[12]

W okresie przedszkolnym pojawia się u dziecka tendencja do myślenia krytycznego, która przybiera często postać zachowań cechujących się tym, że nie chce się ono podporządkować regułom i często krytykuje wszystko i wszystkich dookoła. Wraz z rozwojem myślenia pojęciowego pojawia się spontaniczne podejmowanie prób samodzielnego czytania.

...