PRACA Z RODZINĄ DYSFUNKCYJNĄ

WYKŁAD 1

1.      Rodzina w teorii systemów Ludwiga von Bertalanffty

2.      Analiza rozwoju człowieka w perspektywie systemowej i jego zachowania w kontekście:

·         Rodziny

·         Społeczności

·         Wzorów społecznych i instytucji kultury

Rodzina jako system społeczny (współzależnych od siebie osobników, których łączy więź emocjonalna, przyjęte strategie działania w celu zaspokojenia potrzeb całej rodziny i jej poszczególnych członków).

3.      Cechy rodziny funkcjonalnej-zdrowej

4.      Definicja Johana Bradshawa  rodziny dysfunkcjonalnej.

5.      Cechy rodziny dysfunkcjonalnej oraz zasady, na których opiera się jej funkcjonowanie: nie mów, nie ufaj, nie odczuwaj, nie zmieniaj.

WYKŁAD II

Dorośli zaspo­kajają swoje potrzeby w relacji małżeńskiej, rodzice zaspokajają potrzeby dzieci i dają im wsparcie (Brown S., Bezpieczne przejście, Warszawa, 1995).

Dzieci maja prawo do rozwoju i do własnego, dziecięcego świata.

Zachodzi tu pewna prawidłowość – dzieci mogą być w rodzinie dziećmi w takim stopniu, w jakim ich rodzice podejmują role osób dorosłych.

1.      Zdrowa rodzina, jako system funkcjonalny

·         Pozytywna tożsamość i autonomia poszczególnych członków

·         Otwarta komunikacja.

·         Wzajemność

·         Otwartość.

·         Rodzina ma ustaloną strukturę i jasno wyodrębnione role rodziców i dzieci

2.      Model analizy systemowej rodziny D.H.Olsona „Circumplex Model VII”

·         Trzy wymiary, na których opiera się systemowy model rodziny:

1.      spójność – i jej zmienne,

2.      adaptacyjność – i wymiary

3.      procesy komunikacyjne – typologia w kontekście spójności i adaptacyjności

3.      Podstawowe cechy rodziny w teorii systemowej

·         Zasada stałości

·         Organizacyjna złożoność

·         Współzależność podsystemów

4.      Strategie i reguły

4.1. Zadania i strategie dotyczące tożsamości

4.2. Zadania i strategie dotyczące granic

4.3. zadania i strategie dotyczące utrzymania statusu

SYSTEMOWE ROZUMIENIE RODZINY „ZDROWEJ” I RODZINY DYSFUNKCYJNEJ

Kiedy mówimy o rodzinie jako systemie społecznym, myślimy przede wszystkim o procesie zachodzącym w:

• komunikowaniu się,
• działaniu
• i współdziałaniu poszczególnych elementów, a nie o strukturalnych cechach układu.

Rodzina, rozpatrywana w perspektywie systemowej,

to grupa współzależnych od siebie osobników, których łączy poczucie historii, więzi emocjonalne oraz strategie działania w celu zaspokojenia potrzeb zarówno całej rodziny jak i jej członków.

Funkcjonalna, zdrowa rodzina ma ona następujące cechy:

• zabezpiecza przetrwanie i rozwój;
• zaspokaja potrzeby emocjonalne swoich członków; potrzeby te obejmują znalezienie równowagi pomiędzy autonomią i zależnością oraz nauką zachowań społecznych i seksualnych;
• zapewnia rozwój i wzrastanie każdego członka, w tym także rodziców;
• jest miejscem, gdzie rozwija się poczucie własnego "ja";
• jest podstawową "jednostką socjalizacji" i ma decydujące znaczenie dla przetrwania społeczeństwa.

Rodzina dysfunkcjonalna wg Johana Bradshawa to:

Rodzina stworzona przez dysfunkcjonalne małżeństwo, takie małżeństwa zaś tworzą dysfunkcjonalne osoby, które odnajdują się wzajemnie i żenią ze sobą. Jednym z tragicznych faktów jest to, że osoby dysfunkcjonalne prawie zawsze znajdują inną osobę, która działa albo na tym samym, albo na większym poziomie dysfunkcji. (J.Bradshaw „Zrozumieć rodzinę 1998)

Cechy rodzin dysfunkcjonalnych:

• Zaprzeczają swoim problemom. 

- Brak w nich intymności.

• Są "zakorzenione we wstydzie"
• Mają utrwalone, zamrożone, sztywne role.
• Ich członkowie mają zaplątane granice pomiędzy sobą.
• Ich członkowie nie mogą zaspokoić swoich indywidualnych potrzeb.
• System komunikacji polega na otwartym konflikcie, albo na zgodzie na to, żeby nie było niezgody.
• Indywidualne różnice są poświęcane dla potrzeb systemu.
• Zasady są sztywne i nie zmieniają się.
• Jawne tajemnice są częścią kłamstw, 
• Zaprzeczanie konfliktom i frustracji
• Ich członkowie odrzucają granice własnej osoby

Trzy najistotniejsze zasady, na których opiera się funkcjonowanie rodziny dysfunkcyjnej to:

• Nie mów - nakazuje bezwzględne zachowanie milczenia na temat tego, czego dziecko doświadcza we własnej rodzinie. Dorośli członkowie rodziny oczekują, że dziecko będzie ukrywało swoje przeżycia zarówno wewnątrz rodziny jak i poza nią.

• Nie ufaj - wymaga od dziecka, aby nie obdarzało zaufaniem ani członków swojej rodziny, ani nikogo obcego, gdyż ufając naraża się na doznanie krzywdy. Tym samym dziecko nie może uzyskać poczucia bezpieczeństwa, natomiast stale doświadcza poczucia zagrożenia, czuje się słabe i niepewne.

• Nie odczuwaj - nakazuje dziecku, by nie zagłębiało się w swoje emocje, nie zastanawiało na tym, co odczuwa, jakie są tego przyczyny i skutki. Kierowanie się tą zasadą oraz wzrastanie w zdezorganizowanym środowisku to prosta droga do psychopatyzacji dziecka. Uczy się ono bowiem, że miłość, jaką go obdarzono była zafałszowana, oparta na zależności, manipulacji, winie, krzywdzie i wykalkulowanej bezradności. Nie ma więc miłości bezinteresownej. Ponieważ taką miłością dziecko było kochane, tylko taką będzie kochało w przyszłości. Innej nie zna.

Struktura i mechanizmy działania rodziny dysfunkcyjnej

Z punktu widzenia systemowego ujęcia rodziny: Członkowie rodziny tworzą układ, system. Funkcjonowanie systemu jest wynikiem wzajemnych oddziaływań poszczególnych jego elementów – członków rodziny oraz struktury, czyli  wewnętrznych interakcji zachodzących pomiędzy emocjami a myślami jednostki.

Każda osoba w rodzinie to ogniwo systemu: jednostka wpływa na funkcjonowanie całego układu, działanie układu determinuje zachowanie poszczególnych członków rodziny. Jednakże siła układu jako całości jest większa, aniżeli siła sumy poszczególnych jednostek.

Dysfunkcja oznacza:

ü      zaburzenia komunikacji w rodzinie (brak akceptacji na wyrażanie emocji, porozumiewanie nie wprost);

ü      zaburzenia strukturalne w rodzinie (zamiana ról, rodzic będący źródłem dysfunkcji jako postać centralna);

ü      zaburzenie własnych granic (brak zaufania, brak sprzeciwu);

ü      zaburzenie granic pomiędzy poszczególnymi osobami w rodzinie (brak poszanowania dla cudzej intymności, poglądów);

ü      stosowanie destruktywnych mechanizmów obronnych (wchodzenie w role).

Cechy rodziny dysfunkcyjnej: można ująć w 4 grupy, w zależności od zachowania rodzica, który determinuje działanie całego układu poprzez wymuszanie specyficznego sposobu jego funkcjonowania:

1.      zachowania kompulsywne, czyli uzależnienia, natręctwa,

2.      przemoc fizyczna,

3.      przemoc emocjonalna,

4.      wyuczona bezradność.

Specyfika polega na tym, że każdy członek rodziny zachowuje się w taki sposób, by nie zakłócać działania systemu, pomimo iż nikt nie czuje się w nim dobrze, bezpiecznie.

Rodzina dysfunkcyjna to (dysfunkcja ma źródło w zachowaniach rodzica):

ü      rodzina z problemem alkoholowym,

ü      rodzina z problemem wykorzystywania seksualnego,

ü      rodzina z terrorem psychicznym (przemoc emocjonalna),

ü      rodzina z przemocą fizyczną,

ü      rodzina z przewlekłą chorobą, przy czym chory obarcza winą za swój stan domowników, staje się postacią centralną w rodzinie, terroryzuje ją, wymusza pewne zachowania.

Reguły obowiązujące w rodzinie dysfunkcyjnej:

W rodzinie dysfunkcyjnej stosunki pomiędzy poszczególnymi członkami są przejawem współuzależnienia, opierają się na specyficznych regułach:

1.      Kontroli

2.      Perfekcjonizmu

3.      Oskarżania

4.      Zaprzeczania

5.      Milczenia

6.      Iluzji

7.      Niedokończania

8.      Braku zaufania.

Zasady obowiązujące w systemie są odpowiedzią na powstałe zaburzenie.

1.      Kontrola – jest celem relacji w związku i całej rodzinie. Służy przede wszystkim w obronie przed przeżywaniem uczucia wstydu. Kontrolowanie nieprzeżywania uczucia wstydu rozprzestrzenia się w dalszej kolejności na kontrolowanie wszelkich uczuć.

Ponadto kontrola daje poczucie władzy i bezpieczeństwa dzięki przekonaniu o posiadaniu wpływu na emocje i zachowania innych członków rodziny.

Dziecko kontrolując/zaprzeczając własnym uczuciom i faktom, które je wywołują stwarza sobie iluzję poczucia bezpieczeństwa i przekonanie, że panuje nad sytuacją. Wierzy, że od niego w znacznej części zależy to, jak zachowa się rodzic.

Przejawem kontroli jest także przejęcie odpowiedzialności za zachowanie, zdrowie i samopoczucie rodzica.

2.      Perfekcjonizm – jest sposobem na maskowanie poczucia, że jest się gorszym/winnym. Służy unikaniu konfrontacji z realnym obrazem siebie i przeżywaniem rzeczywistych uczuć. Osoba stara się przede wszystkim spełniać cudze oczekiwania względem siebie. Perfekcjonizm zabiera prawo do błędu, do niedoskonałości, przeżywania własnych uczuć – wstydu, złości, żalu, co z kolei prowadzi do stanu ciągłej frustracji z powodu bycia niedoskonałym i utrwala poczucie beznadziejności własnej osoby.

3.      Oskarżanie – gwarantuje zachowanie równowagi systemu w sytuacji, gdy zawiedzie kontrola. Oskarżanie służy ukrywaniu wstydu, lęku poprzez  przerzucenie odpowiedzialności na inne osoby za bycie nie w porządku, daje poczucie ulgi, pozwala odzyskać iluzję kontroli poprzez zawstydzanie innych. Chroni przed konfrontacją ze swoimi najgłębszymi potrzebami. Zachowanie towarzyszące oskarżaniu to poszukiwanie tzw. kozła ofiarnego, czyli osoby, na którą można zrzucić odpowiedzialność za niepowodzenie.

4.      Zaprzeczanie – mechanizm nierejestrowania rzeczywistości w jej faktycznej postaci. Służy negowaniu własnych uczuć, spostrzeżeń, myśli, dążeń i wyobrażeń, zwłaszcza tych przykrych. Wzmacnia działanie zasady perfekcjonizmu. Zaprzeczaniu często towarzyszy minimalizacja – zmniejszanie winy dorosłego, częstotliwości bicia, picia itd.

5.      Milczenie – wspiera i umacnia zasadę zaprzeczania, służy tworzeniu portretu szczęśliwej rodziny, a zarazem pogłębia izolację rodziny i jej członków od społeczeństwa.

6.      Iluzja – jest podstawą trwania dysfunkcyjnego systemu, sprzyja trwaniu rodziny jako systemu zamkniętego i sztywnego, a także służy tworzeniu mitów, które zastępują realne przeżycia, doznania.

7.      Niedokończenie – służy podtrzymaniu stanu niepokoju i dezorientacji pomiędzy członkami rodziny, wiąże się z chroniczną walką i konfliktem bez podejmowania próby realnego rozwiązania lub łączy członków rodziny we wspólnym unikaniu jakiegokolwiek konfliktu. Uczy bycia z innymi przez agresję lub uległość.

8.      Brak zaufania – jako podstawa kontaktu z drugim człowiekiem służy unikaniu bycia zranionym, odrzucony. Wzmacnia poczucie samowystarczalności, a jednocześnie pogłębia emocjonalne odcięcie i uniemożliwia dążenie do zaspokajania własnych potrzeb. W rodzinach dysfunkcyjnych osoba uzależniona wchodzi w rolę prześladowcy/tyrana/kata/ofiary i dzięki temu może zajmować się przede wszystkim swoim nałogiem i nie odczuwać żadnych dolegliwości swego zachowania poza zdrowotnymi. Osoba współuzależniona podejmuje rolę idealnego partnera/wspólnika/męczennika/świętego i dzięki temu odnajduje sens trwania w tym związku.

Wyróżnia się cztery grupy ról – strategii zachowania dzieci w rodzinie dysfunkcyjnej:

1.      bohater – mały rodzic, rodzic rodziców, opiekun, przyjaciel, powiernik,

      siłacz;

2.      kozioł ofiarny – sztandarowa ofiara rodzica, czarna owca, zastępczy

      partner, buntownik, łotr;

3.      niewidoczne dziecko – osoba niewidzialna, pełna wdzięku, zagubione

      dziecko;

4.      maskotka – błazen, osoba poświęcająca się, sędzia, prześladowca

rodziny.

Mechanizmy wpływające na powstawanie dysfunkcji:

Źródłem dysfunkcji w rodzinie są dorośli, którzy założyli rodzinę –  małżonkowie, rodzice. To oni, jako dojrzali ludzie podejmują decyzję o

ü      założeniu rodziny, tworzą reguły, według których rodzina funkcjonuje,

ü      wnoszą swój światopogląd, styl bycia, sposób zachowania się, obraz siebie, przekonania, a także swoje emocje i sposoby ich okazywania. Układ zaburzony ma swój początek w osobach, które go inicjują.

ü      Zachowanie będące źródłem dysfunkcji działa jak starter – rodzic uzależniony kontroluje się na kontroli swego dysfunkcyjnego zachowania.

ü      Rodzic współuzależniony zajmuje się kontrolowaniem zachowania współmałżonka i usprawiedliwianiem konsekwencji jego postępowania. Dzieci, w ramach scenariusza przybranej roli, dołączają do chronienia uzależnionego rodzica, biorąc odpowiedzialność za niego, przyjmując emocjonalny bagaż w postaci poczucia winy i wstydu. Rodzina koncentruje się na sprawcy problemu, umożliwia mu komfortową sytuację dla jego zachowania. Sprawca nie ponosi w efekcie konsekwencji swego uzależnienia, gdyż ofiary zamiast sprzeciwiać się i siebie chronić, milczą i troszczą się o kata.

      Taki układ sił czy rodzaj relacji w rodzinie sprawia, że dorastające w niej dzieci nabierają przekonania, że normą jest:

1.      uległość – agresja w relacjach z drugim człowiekiem,

2.      nieokazywanie uczuć bądź okazywanie ich w celu manipulacji, osiągnięcia jakiegoś celu,

3.      pomijanie własnych potrzeb lub eskalowanie ich w kwestii ‘być albo nie być’. sposobem na przetrwanie jest kontrola ‘złego zachowania’ drugiej osoby lub własne ‘złe zachowanie’.

Model analizy systemowej rodziny  opracowany

przez D. H. Olsona

...