Winiarska Kultura języka w dawnych wiekach.pdf

[ ,,Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej 1/176/2006, s. 7-15]

Izabela Winiarska

Kultura języka polskiego w dawnych wiekach

Część 1. Wieki średnie

Pojęcie ‘kultury języka’ zrodziło się w drugiej połowie XIX stulecia, a sprecyzowaniu

uległo dopiero w ubiegłym wieku. 1 Odnosząc się do dawnych dziejów polszczyzny,

terminem tym określamy przejawy świadomej postawy wobec polszczyzny; starania jej

najbardziej świadomych użytkowników o ustanowienie wzorców starannego języka, które

mogliby opanować i dobrowolnie stosować; kultura języka to też nacechowany troską

emocjonalny

stosunek do ojczystej mowy; docenianie jej wartości integrującej; dążenia

mające na celu uczynienie z języka polskiego zróżnicowanego stylistycznie, optymalnego

narzędzia komunikacji w różnych dziedzinach życia, zwłaszcza w obrębie wyższej kultury, a

od czasów reform oświeceniowych przedmiotu nauczania i języka wykładowego w polskich

szkołach. Zawartego w tytule terminu kultura języka używam zatem w znaczeniu opisowym.

Szczegółowo mówiąc:

„Kultura języka w znaczeniu opisowym jest to zespół właściwości charakteryzujących postawę wobec

języka osób, które się tym językiem posługują. Składa się na tę postawę przede wszystkim określony

stan świadomości językowej użytkowników języka, a kształtuje ją zasób wiadomości o języku ,

którymi mówiący i piszący rozporządzają, poglądy na ten język , które mają – zwłaszcza zaś

przekonania i oceny emocjonalne związane z językiem , i uczucia , jakie wobec tego języka żywią.

[...] W tym ujęciu termin kultura język a należy rozumieć jako opisowy, gdyż zdaje on wówczas sprawę

ze stanu rzeczy istniejącego w społeczeństwie, nie zaś normatywny, wartościujący dodatnio.

Sprecyzowania wymaga również wyrażenie dawne wieki , które tu odnosić się będzie do

okresu od X wieku do drugiej połowy XVIII wieku. Cezury czasowe wyznacza z jednej

strony powstanie państwa polskiego i chrzest Polski w 966 roku, z drugiej zaś z drugiej zaś

pierwszy rozbiór Polski w 1772 roku, będący jaskrawym naruszeniem ciągłości państwowej

ustanowionej w roku 966. Wprawdzie z badań językoznawców wynika, że dla samego języka

obie daty mają charakter symboliczny. Tak jak przyjęcie chrztu przez Mieszka I i jego świtę

oraz podporządkowanie i scalenie w granicach jednego państwa plemiennych państewek nie

doprowadziło do natychmiastowego powstania ujednoliconego języka polskiego, tak też

1 W pracach językoznawczych termin kultura języka występuje w kilku znaczeniach – opisowym (zob. poniżej),

normatywnym jako ogół umiejętności praktycznych, wyrażających się dążnością do mówienia i pisania

sprawnego i poprawnego, zgodnego z przyjętymi wzorcami, oraz tzw. terminologiczno-językoznawczym – jako

nazwa tej dyscypliny naukowej. Podaję za: Nowy słownik poprawnej polszczyzny , pod red. A. Markowskiego,

Warszawa 1999, s.1669-1671.

przerwanie ciągłości państwowej w końcu XVIII stulecia nie zdołało przerwać utrwalonej już

ciągłości językowej. Jednak obie daty są w pewnym sensie przełomowe – pierwsza wyznacza

ten moment dziejowy, od którego stał się możliwy rozwój polszczyzny jako języka

państwowego (z czasem narodowego), z silnie zaakcentowanym wpływem łaciny jako

uniwersalnym językiem chrześcijaństwa zachodniego. Rozbiory natomiast, zwłaszcza brak

oparcia języka w instytucjach państwowych, zmieniły niekorzystnie warunki, w jakich

przyszło trwać polszczyźnie przez ponad sto lat. Przyjęcie perspektywy diachronicznej,

koncentrującej się na historycznojęzykowym oraz ewolucyjnym opisie języka, z

uwzględnieniem dynamicznych, zmiennych w czasie uwarunkowań pozajęzykowych, każe

przyjąć założenie, że postawa, którą określamy mianem kultury języka, może mieć również

charakter procesu, tzn. może rozwijać się, kształtować i ewoluować. Dlatego nie jest moim

celem ukazanie wyizolowanych z kontekstu historyczno-kulturowego przykładów postawy

troski o polszczyznę, która cechowała jej najbardziej świadomych użytkowników, lecz

właśnie spojrzenie na kulturę języka jako zjawisko procesualne, uwarunkowane historycznie i

kulturowo, będące pochodną rozwoju społeczeństwa i jego kultury, rezultat akcesu do

łacińskiego kręgu kulturowego Europy zachodniej. W dynamicznym opisie kultury języka

pomocne jest prześledzenie zmieniających się w poszczególnych epokach wyznaczników

decydujących o społecznym funkcjonowaniu i roli języka ogólnonarodowego w całości życia

społecznego danego narodu. Przyjmuje się, że o randze i pozycji języka ogólnego w całości

życia społeczeństwa decydują następujące wskaźniki:

a) społeczny zasięg języka (liczba jego użytkowników);

b) jego prawny status w stosunku do innych języków;

c) charakter i ważność dziedzin życia społecznego, jakie język ogólnonarodowy w danej

epoce obsługuje, a szczególnie jego udział w kształtowaniu, utrwalaniu i

upowszechnianiu zdobyczy kultury narodowej (na tym właśnie polega kulturotwórcza

funkcja języka);

d) integrująca funkcja języka – rodzaj i charakter więzi społecznej, jaka się manifestuje

przez język;

e) opieka nad językiem, świadome kształtowanie jego sprawności komunikatywnej,

propaganda i nauczanie (w tym realizuje się tzw. polityka językowa) 2 .

Prześledzenie tych wskaźników w poszczególnych okresach rozwojowych polszczyzny

pomoże ukazać procesualny charakter kultury języka. Tradycyjna periodyzacja dziejów

2 Szerz zob. W. Rzepka, Odbicie historii narodu polskiego w dziejach rozwoju języka ojczystego , „Nurt, nr 10,

1971, s. 29.

języka polskiego omawianego okresu zakłada podział na doby – staropolską – od X do

przełomu XV i XVI wieku, średniopolską od XVI do poł. XVIII stulecia (1772 r.) oraz

nowopolską od ostatniej ćwierci XVIII wieku do roku 1939. 3

Okres staropolski X-XV wiek

Okres staropolski obejmuje ponad pięćset lat, sytuacja języka polskiego w tak długim

czasie zmieniała się. W obrębie tej fazy rozwojowej polszczyzny wyróżnia się dobę

przedpiśmienną – od X wieku do 1136 r. ( Bulla gnieźnieńska ) i dobę piśmienną – od 1136

roku do końca XV stulecia. O przejawach kultury języka polskiego można mówić dopiero od

momentu, kiedy polszczyzna w większym zakresie zaczęła obsługiwać ważne dziedziny życia

społecznego. Nie sposób w ogóle mówić o istnieniu w X wieku języka polskiego w

dzisiejszym rozumieniu tego terminu, czyli systemu o ujednoliconej strukturze gramatycznej i

słownictwie, którym posługują się mieszkańcy kraju. Nie można jednak pominąć całkowicie

tej fazy rozwojowej polszczyzny, gdyż zaistniałe wówczas fakty kulturowe i polityczne,

zaważyły na jej późniejszych losach. Warto też zastanowić się nad rodzajem więzi, jakie

spajały ówczesną społeczność. Spotykany w dawniejszych opracowaniach pogląd, jakoby pod

panowaniem Piastów dokonało się zjednoczenie „etnicznie polskich ziem, dziś nie da się

utrzymać. Podobnie jak coraz mniej zwolenników ma hipoteza, iż to Polanie narzucili swoje

narzecze, czyli ówczesny dialekt wielkopolski pozostałym plemionom, na zasadzie języka

hegemona, dzięki czemu ten właśnie dialekt stał się podstawą tzw. dialektu kulturalnego –

mówionego wariantu języka ogólnego, a z czasem także pisanego (literackiego). 4 Obszary,

które ostatecznie weszły w skład państwa polskiego, zamieszkiwały bliskie sobie etnicznie

plemiona zachodniosłowiańskie, posługujące się zbliżonymi do siebie, lecz nie pozbawionymi

pewnych odrębności,

dialektami i językami plemiennymi.

Utrwalone

konfliktach

3 Por. Z. Klemensiewicz, Historia języka polskiego , t. 1, s. 31-33, t. 2. s. 215-216, t. 3, s. 495-496, Warszawa

1985.

4 W językoznawstwie historycznym przez ponad pięćdziesiąt lat toczyła się dyskusja o pochodzeniu polskiego

języka literackiego, jej przebieg szczegółowo omawiają podręczniki z zakresu historii języka. Zob. m.in.

Pochodzenie polskiego języka literackiego , pod red. K. Budzyka, Wrocław 1956, Z dziejów powstawania

języków narodowych i literackich , pod red. Z. Stiebera, Warszawa 1956, Z. Klemensiewicz, Historia języka

polsk iego , op. cit., s. 33-91, S. Borawski, Tradycja i perspektywy. Przeszłość i przyszłość nauki o dziejach języka

polsk iego , Wrocław 1995, s.14-29, S. Dubisz, Język – historia – k ultura , Warszawa 2002, s. 191-211. Por. też T.

Milewski, Główne etapy rozwoju polskiego języka literackiego , [w:] tegoż Teoria , typologia i historia języka ,

Kraków 1993. W uproszczeniu mówiąc, najważniejsze problemy wysunięte przez badaczy, sprowadzały się do

kilku kwestii: 1. Kiedy powstał polski język literacki? 2 Gdzie powstał, tzn. który z dialektów był jego osnową

(początkowo brano pod uwagę wielkopolski i małopolski)? Dla rozważań na temat kultury języka w dawnych

wiekach istotne znaczenie mają następujące wątki dyskusji, które pojawiły się w nieco późniejszej fazie

dyskusji, mianowicie: czy najpierw rozwinął się język literacki mówiony (tzw. dialekt kulturalny) czy też

podlegająca stopniowemu procesowi kodyfikacji odmiana pisana. Początkowo przyjmowano, że jako pierwszy

wykształcił się dialekt kulturalny (mówiony), który stał się wzorem dla polszczyzny pisanej. Z czasem zaczął

dominować pogląd o genetycznym pierwszeństwie odmiany pisanej.

sąsiadami granice państwa Piastów wyznaczyły jednak ramy, w których mogła kształtować

się świadomość ponaddzielnicowa i polski naród, a także – wskutek integracji językowej –

mógł stopniowo rozwijać się język polski pod mecenatem królewskim i książęcym oraz

kościelnym. Obecnie coraz częściej podkreśla się, że polski język literacki wykształcił się

jako ponadregionalny wariant pisany, przy czym standaryzacja postępowała stopniowo,

wykraczała poza dobę staropolską i objęła cechy wielkopolskie, małopolskie (a w

późniejszych fazach rozwojowych również mazowieckie oraz przejściowo kresowe). Z w

pełni rozwiniętym językiem literackim mamy do czynienia dopiero w XVI wieku. Wtórnie

zaś powstała jego odmiana mówiona 5 .

Wymienione powyżej wskaźniki decydujące o randze języka w okresie powstawania

państwa były niekorzystne dla polszczyzny. Niewielka gęstość zaludnienia oraz znaczne

rozproszenie ludności nie sprzyjały

integracji językowej, utrudniały też ewentualne

„narzucanie dialektu wielkopolskiego jako języka państwa państwowego. Niekorzystny był

również potencjał ludnościowy nowo powstającego państwa. 6

Mimo

niekorzystnego

potencjału ludnościowego istniały czynniki integrujące, były nimi państwo i kościół.

Wskaźnik ludnościowy zmieniał się na korzyść dla polszczyzny od XIII stulecia, kiedy

nastąpił wydatny wzrost gęstości zaludnienia w powiązaniu z podniesieniem się poziomu

życia, spadkiem śmiertelności i częściowo napływem obcych osadników. 7 W XV wieku

zmniejszyły się niekorzystne dla Polski dysproporcje demograficzne w stosunku do Europy

zachodniej. W XIV i XV wieku znacznie zmieniły się granice państwa w porównaniu do

państwa piastowskiego. Polska straciła dobrze zagospodarowane ziemie śląskie i pomorskie,

5 Jak wynika z ustaleń badaczy, jeszcze w połowie XVI wieku szlachcic posługiwał się taką samą polszczyzną

gwarową jak jego poddany. Światlejsi przedstawiciele szlachty unikali jedynie cech uchodzących wówczas za

rażące gwaryzmy.

6 W. Rzepka, op. cit., s. 29. Zob. też I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J. Żarnowski, Społeczeństwo polskie

od X do XX wiek u , Warszawa 1988, s. 40-41. U progu bowiem państwowości polskiej na obszarze ok. 250 tys.

km 2 zamieszkiwało ok. 1 125 000 mieszkańców..

7 I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J. Żarnowski, op. cit., s. 94-97. Od XII stulecia książęta popierali

osadnictwo ludności obcej. Wzrost gęstości zaludnienia, sprzężony z tym rozwój gospodarczy i skok

cywilizacyjny dokonał się dopiero od XIII w. przy dużym udziale osadnictwa obcego (zwłaszcza niemieckiego).

Najazdy mongolskie i wojny nie przynosiły spustoszeń kraju. Dotkliwe okazały się dopiero wojny z zakonem

krzyżackim (1326-1332). Po ich zakończeniu nastąpił długi okres spokoju, co korzystnie odbiło się na rozwoju

cywilizacyjnym kraju. W odrodzonym po okresie rozbicia dzielnicowego Królestwie Polskim społeczny zasięg

języka przedstawiał się inaczej. W czasach Kazimierza Wielkiego po włączeniu Mazowsza i Rusi Czerwonej

obszar Królestwa Polskiego zamieszkiwało ok. 2 milionów mieszkańców (gęstość zaludnienia wynosiła ok. 8,3

mieszkańców na km 2 . Źródłem tego wzrostu była nie tylko poprawa warunków życia, ale też napływ osadników

z zewnątrz. Szczególnie istotny był napływ ludności niemieckiej. Oprócz Niemców na Śląsku w zwartych

grupach osiedlali się Walonowie i Flamandowie. Od XIV w. w Beskidy zaczęła docierać kolonizacja wołoska.

Większe znaczenie odegrała kolonizacja niemiecka w miastach. W wielu miastach, m.in. w Krakowie,

Wrocławiu, Legnicy Olkuszu ludność niemiecka stanowiła większość mieszkańców. Niemcy zdominowali

również miasta na terenie państwa krzyżackiego. Polonizacja miast następowała od XIV wieku. Straty ludności z

powodu czarnej śmierci były znacznie mniejsze niż w Europie zachodniej, epidemie nie zahamowały wzrostu

liczby ludności w XV w.

ludność posługująca się polskimi dialektami – śląskim i pomorskim – znalazła się w obcym

otoczeniu językowym i warunkach niesprzyjających ich rozwojowi. Ekspansja na Wschód

doprowadziła do tego, że w granicach znalazła się ludność ruska. Ponadto poczucie polskiej

świadomości państwowej wykazywało w XV wieku również niemieckie mieszczaństwo.

„Świadomość państwowa mieszczan nabierała czasem walorów solidarności narodowej,

mimo opóźnienia procesów integracyjnych

przez

coraz częstsze antymieszczańskie

wystąpienia szlachty. 8

Historycy od dawna stawiają pytanie, od kiedy język polski pełnił funkcję integrującą.

Na podstawie źródeł historycznych możemy przyjąć, że już w początkach XII wieku istniał

wąski krąg ludzi, którzy niezależnie od swego pochodzenia z Małopolski, Wielkopolski

(zresztą nazwy te są późniejsze) czy Mazowsza uważali się za Polan, czyli Polaków 9 . Tym

samym państwo Piastów uznawali nie tyle za własność dynastii, ile za współwłasność. Jednak

świadomość wspólnoty państwowej czy narodowej, jaka cechowała elity, nie oznacza, że

także język był w tym czasie symbolem tożsamości narodowej. Jak wiadomo, świadomość

językowa powstaje w konfrontacji z ludźmi uznawanymi za obcych, podobieństwo językowe

cechowało całą ówczesną wspólnotę słowiańską, bliskość językowa większa jednak była w

obrębie grupy zachodniosłowiańskiej, utrzymała się także w okresie późniejszym. Można

zatem za autorami monografii Społeczeństwo polskie od X do XX wieku powtórzyć:

Kryterium językowe pomagało odróżniać Polaków od Niemców, Prusów, Jaćwingów, z trudem już od

Węgrów, do których zaliczano i tamtejszych Słowian, jeszcze trudniej od Rusinów. Zawodziło

całkowicie przy Czechach, Wieletach, Serbach i Obodrzycach, nie mówiąc już o Pomorzanach, których

w okresie walk z nimi traktowano jak najgorszych wrogów. Co więcej, pisząc o walkach Kazimierza

Odnowiciela z uzurpatorem Miecławem, Gall przeciwstawia Polakom – Mazowszan. Kryterium Galla

więc – to kryterium państwowe, a nie językowe. Poza Pomorzanami – znienawidzonymi przede

wszystkim za zatwardziałe pogaństwo – największą niechęć spośród sąsiadów Polski czuł Gall do

najbliższych językowo Czechów. Trzeba przyznać, że jego czeski odpowiednik, Kosmas, z takąż samą

niechęcią odnosi się do Polaków.

A jednak nie można bezapelacyjnie wykreślić z naszych rozważań kryterium językowego, jako

podstawy pewnej wspólnoty. Wspólnota ta, obejmująca ludzi, z którymi można się było porozumieć

tym samym językiem, istniała wcześniej niż polska wspólnota narodowa i trwała niezależnie od niej

przez całe średniowiecze. Świadomość wspólnoty słowiańskiej istniała, raz po raz podnoszona przez

kronikarzy, układających genealogie pokrewnych językowo ludów. [...] Poza możliwością rozmowy

bez tłumacza niewiele z tej wspólnoty wynikało, gdyż sprzeczności rozwijających się państw

narodowych, które same jeszcze dalekie były od konsolidacji wewnętrznej, uniemożliwiały

8 Tamże, s. 202.

9 Terminem patria posługiwali się dwaj pierwsi kronikarze – Gall Anonim i Wincenty Kadłubek. Ten ostatni

wprowadził ponadto termin res publica ( rzeczpospolita ).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: