8b, 8c.doc

8b. Rodzaje zapożyczeń. Sposoby przejmowania zapożyczeń. Chronologia zapożyczeń.

Rodzaje zapożyczeń.

Zapożyczenia morfemowe – zapożyczenie ulega pewnym przekształceniom formalnym, by dostosować dany wyraz do systemu gramatycznego naszego języka.

Zapożyczenie leksykalne (inaczej wyrazowe) – to głównie rzeczowniki, które nie ulegają przekształceniom, mają niezmienioną postać słowotwórczą (zmian fonetycznych nie bierzemy pod uwagę), ponieważ inne części mowy z dodatkowymi przedrostkami i przyrostkami to już zapożyczenia morfemowe (nie oznacza to jednak, że rzeczowniki również mogą mieć charakter zapożyczeń morfemowych, np. rzeczowniki zapożyczone z łaciny tracą w r. męskim i nijakim końcówki –us, – um.

Bez zmian przyjęto rzeczowniki typu: fundator, orator, senator.

W rodzaju żeńskim końcówki –tip, -tia zostały przekształcone na –cja, -sja, bez zmian pozostały takie łacińskie zapożyczenia rzeczowników rodzaju żeńskiego jak: figura, forma, natura, statua.

Zapożyczenia strukturalne (inaczej: kalki, repliki) to taki, które powstały na wzór wyrazów obcych. Znajdujemy w nich odbicie wzorów strukturalnych języka obcego, stąd ich nazwa.

Repliki dzielą się na

·         wyrazowe (zwane również słowotwórczymi) np. nastolatek z ang. teenager

·         składniowe – obejmujące połączenia wyrazów; np. zapożyczone z rosyjskiego za wyjątkiem

·         repliki frazeologiczne - zwroty idiomatyczne[1] jak np. tu jest pies pogrzebany (w znaczeniu ‘tu jest sedno sprawy’).

Jeśli chodzi o j. angielski, to jego wpływ nie jest jeszcze bardzo zauważalny jeśli chodzi o kalki językowe. (a raczej nie był w ’76, kiedy napisano ta książkę). Głównie dotyczą one terminologii sportowej. Jan Ożdżyński dzieli te kalki na 2 rodzaje:

·         kalki słowotwórcze ścisłe – gdy nowo utworzone wyrazy ściśle oddają strukturę wyrazu obcego; np. główkować (ang. head in) lub naskok (czeskie: naskok)

·         kalki słowotwórcze częściowe – derywat i złożenia przejmują niektóre tylko cechy obcej struktury słowotwórczej, np. podać w uliczkę (w piłce nożnej) wzorowane na ang. pass into tge gap.

Kalki mieszane to połączenia frazeologiczne z jednym członem obcym, a drugim rodzimym; np. tenis stołowy.

Jeśli chodzi o j. angielski, to jego wpływ nie jest jeszcze bardzo zauważalny jeśli chodzi o kalki językowe. (a raczej nie był w ’76, kiedy napisano ta książkę). Głównie dotyczą one terminologii sportowej. Jan Ożdżyński dzieli te kalki na 2 rodzaje:

·         kalki słowotwórcze ścisłe – gdy nowo utworzone wyrazy ściśle oddają strukturę wyrazu obcego; np. główkować (ang. head in) lub naskok (czeskie: naskok)

·         kalki słowotwórcze częściowe – derywat i złożenia przejmują niektóre tylko cechy obcej struktury słowotwórczej, np. podać w uliczkę (w piłce nożnej) wzorowane na ang. pass into tge gap.

Kalki mieszane to połączenia frazeologiczne z jednym członem obcym, a drugim rodzimym; np. tenis stołowy.

Sposoby przejmowania zapożyczeń.

·         Zapożyczenia słuchowe i wzrokowe (zwane też fonetycznymi i graficznymi)

Słuchowe – wyrazy zostały zapożyczone drogą słuchową, w procesie bezpośredniego obcowania z językiem np. ofsajd (czyli pułapka ofsajdowa w piłce nożnej – ang. „off side” – słyszymy, jak się to wymawia i tak wymawiamy), bagaż (fr. Bagaże), bandaż (fr. Bandaże).

Wzrokowe – dotarły do nas za pośrednictwem pisma np. walkower (ang. „walk over” – nie czytamy „ło(l)k ołwer”, ale tak jak się to pisze), podobnie autobus (fr. Autobus).

·         Zapożyczenia bezpośrednie i pośrednie.

Bezpośrednie – występują wówczas, gdy w grę wchodzą tylko dwa języki: dający i biorący.

Pośrednie – pierwotne źródło zapożyczenia jest dosyć odległe; przejmowanie słów wymaga pośrednictwa innych języków.

Np. najpierw był łaciński wyraz calix, przeszedł on do niemieckiego jako „chelich”, stamtąd do czeskiego – „kelich” i dopiero z czeskiego do polskiego jako kielich;

Arabski „al.-kubba” – hiszpański – „alcoba” – francuski – „alcove” – polski – alkowa

·         Zapożyczenia dotyczące jednego lub większej ilości języków.

Te drugie to internacjonalizmy – identyczność brzmienia pewnych terminów w różnych językach wywodzi się z ich wspólnego, historycznego źródła, np. Pol. Absolutyzm, niem. „Absolutisms”, and. „absolutism” od łac. „absolutus” (zupełny, bezwzględny”

·         Zapożyczenia naturalne i sztuczne (nie znalazłam niestety przykładów…)

Wpływ polszyzny na inne języki

Doba średniopolska

              Przede wszystkim wpływom polszczyzny podległ język ruski i litewski. W miastach i na obszarach skupionych wokół szlacheckiej ziemskiej własności mowa polska miała powodzenia, natomiast na wsi polski kolonista, otoczony obcymi, często w związku małżeńskim narodowościowo mieszanym, najzwyczajniej ruszczał. I jak np. Rusini szli na studia do Krakowa, polonizowali się. Po Unii Lubelskiej (1569) polszczyzna „zawojowała” wschód (cerkiewno – słowiańsko – ruski wychodził z użycia i funkcje literackie przejmował język polski).

W skrócie: korespondencja państwowa – j. pol.; język literacki – j. pol.; w XVII w. akta sądowe – j. pol.

              Polszczyzna odnosi pewne sukcesy na terenach zamieszkałych przez Niemców: Gdańsk, Toruń, Śląsk. Z języka polskiego czerpała także wykształcona warstwa społeczeństwa rumuńskiego, a dla wielu Ormian polszczyzna stała się w tej dobie językiem ojczystym, po zapomnieniu własnego, i to zarówno w klasycznej formie używanej w piśmie i w kulcie, jak w postaci potocznego dialektu, którym posługiwano się na co dzień.

Doba nowopolska

W tej dobie wpływy polszczyzny na inne języki są bardzo skromne, co wiąże się z politycznym położeniem narodu. Polski oddziaływał jednak na ruszczyznę (zmiękczał grupy „ky”, „gy”, „chy”, oraz „ke”, „ge”, „che”, zmiękczanie z’, s’. c’ do ź, ś, ć; zatarcie różnicy między „h” dźwięcznym i bezdźwięcznym). Nasz język oddziaływał także na j. czeski. Ma to związek z odrodzeniem czeszczyzny w XIX wieku i jej obroną przed zalewem germanizmów. Jungmann w słowniku czesko-niemieckim wprowadza wiele (korzystając z Lindego) słów polskich, przerobionych tylko na czeski. Stąd ich późniejsze rozpowszechnienie w języku literackim.

Chronologia zapożyczeń[2]

Doba przedpiśmienna:

·         zapożyczenia leksykalne: sprowadzają się do przejmowania z języków obcych pełnych form wyrazowych, które są adoptowane pod względem fonetycznym, fleksyjnym, słowotwórczym. Najstarsze wywodziły się z j. greckiego, niemieckiego, czeskiego i dotyczyły przedmiotów codziennego użytku; np. deska, chleb, pieniądz, izba.

·         Są to wyrazy związane z chrześcijaństwem od chrztu Mieszka I z j. czeskiego

·         Kalki s-c-s: Bogorodzica, błogosławić

·         Część terminologii chrześcijańskiej przeszła do j. polskiego z Zachodu.

·         Pożyczki znaczeniowe – nowe pod wpływem łacińsko-czeskim ukształtowane znaczenia rodzimych wyrazów polskich, np. niebo, piekło.

·         Niektóre wyrazy przechodziły poprzez kolejne języki do polszczyzny:

- Greka-> Łacina-> Czeski: anioł, ewangelia, diabeł, kolęda

- Łacina-> Czeski: pacierz, poganin

- Greka-> Łacina-> Niemiecki-> Czeski: biskup, jałmużna, mnich

- Łacina-> Niemiecki-> Czeski: bierzmował, klasztor, kościół, msza, nieszpór, ołtarz, pielgrzym

Doba staropolska

·         łaciński – zapożyczenia bezpośrednie dotyczące:

1)     tematyki biblijnej: balsam, manna, mirra, palma

2)     tematyki lekarsko-przyrodniczej: cebula, cynamon, lawenda, burak, kapusta

3)     budownictwo: cysterna, kanał

4)     sprzęty, przybory: cyrkiel, korona, tablica

5)     strojów: kanał

·         czeski – przelotne pożyczki: białka (pszenna tarta bułka), dzielnik (robotnik); pożyczki znaczeniowe: biel, luty, osada; pożyczki, które przetrwały: cielesny, hańba, jedyny, płacz, wstyd.

·         Niemiecki: głownie fala w XIII i XV w. Zapożyczenia dotyczyły organizacji życia w mieście, budownictwa, wyposażenia mieszkań, życia społecznego: np.: burmistrz, gmina, ratusz, rynek, sołtys, wójt, bruk, cegła, dach, plac, rynna, żołnierz, jarmark.

Doba średniopolska:

·         Z końcem XVI w. wygasł wpływ czeskiego

·         Niemiecki osłabł w XVII i Xviii.

·         Wpływ łaciny nasilał się

1)     J. czeski: rzeczowniki: bawełna, duchowieństwo, nabożeństwo, wesele, zakonnik, szata; przymiotniki: błahy, hardy, hojny, nieskazitelny; czasowniki: hańbić.

2)     J. niemiecki: binda (wstążka), deka (nagranie), druk, drut, folwark. Winda.

3)     Łacina: wyrazy dotyczące nazw urządzeń, instrukcji, działań ludzkich, słownictwa specjalnego: abdykował, aforyzm, centrum, depozyt, forma, reguła, senat, febra, fortuna; nazwy osobowe od ich zawodu: aktor, ekonom, kapelan, fizyk, audytor, antychryst

Doba nowopolska:

1)     Łacina: terminologia, nomenklatura języka naukowego

2)     Włochy: strój: żupica (ubranie męskie), bransoletka, koral;

życie dworskie, towarzyskie: bankiet, fontanna, skarpa

kuchnia: kalafior, kalarepa, szparagi, szpinak

ogrodnictwo: tulipan

bankowość: kredyt, bank

3)     Węgry: związki polityczno-dynastyczne i wojskowe z Węgrami (za czasów Batorego): ciżmy, giermek, hajduk, hejnał, orszak, szereg.

4)     Rumunia: zapożyczenia: bryndza, cap, fujarka, maczuga

Ponadto zauważalne wpływy francuskiego, rosyjskiego, niemieckiego, ale znalazłam tylko przykłady, które podane są w tabeli Rosponda.