Procesy fonetyczne
Prelabializacja ą. Np.:
ąglь > vąglь > węgiel
Zmiękczenie spółgłosek przed samogłoskami szeregu przedniego: i, ь, e, ę, ě. Np.:
sę > siĄ > się
bělъjь > biały
Przegłos samogłosek przed twardymi spółgłoskami przedniojęzykowymi e > o, ě > a. Np.:
nesą > niosę ale nesešь > niesiesz
bělъjь > biały ale bělitъ > (on) bieli
Zanikły ślady przejścia ě w a po j, š, ž, č w czasownikach
slyšatь – slyšalъ – slyšalь > słyszeć, słyszał, słyszeli (porównaj ros. слышать (słyszat´)) na wzór
wisětь – wisělъ – wisělь > wisieć, wisiał, wisieli
przetrwało tylko stojatь, bojatь > stojać, bojać (w gwarach wielkopolskich – w gwarach małopolskich i języku literackim stać, bać)
Zanik jerów słabych i przemiana mocnych w e. Np.:
pьsъ > pies ale pьsa > psa
sъnъ > sen
Powstanie długich samogłosek w wyniku:
łączenia dwóch sylab w jedną (grupy typu ojo) – kontrakcja: np. N. lp. nogoją – nogą
rekompensowania zaniku jerów (wzdłużenie zastępcze)
zachowania dawnej długości pod intonacją nowoakutową)
ich zanik:
długość i:, y:, u: znikła bez śladu w początku XVI w.
o: > ó – o pochylone, potem zlało się z u
Prasłowiańskie ą i ę uległy wymieszaniu
około 1000 r. były 4 odrębne nosówki: ę i ą długie i krótkie
w XII w. wymowa ę i ą zbliżyła się do Ą (a nosowego)
W XIII i XIV w. istniała tylko różnica co do iloczasu, stąd wspólny znak ø
Ą > ę (nietypowy proces, w niektórych gwarach pozostało a nosowe), Ą: > Ą° (a nosowe pochylone, stąd pisownia) > ą
a pochylone (kreskowano a pochylone (we współczesnej pisowni etymologicznej å) lub a jasne (niepochylone)) zanikło w XVIII w. W wielu gwarach odpowiada mu /o/ (pon 'pan')
é pochylone w XIX w. wymawiano już zupełnie jak i lub y ("daléj, daléj/niech się na powietrzu spali" – Dziady Adama Mickiewicza), ale ostatecznie zlało się z e jasnym
nesątъ > niosĄ: > niosą ale nesą > niosĄ > niosę
bogъ > bo:g > bóg ale boga > boga > boga
kurъ > ku:r > kur
Rozwój sonantów.
X – dowolna
T – przedniojęzykowa
T´ – przedniojęzykowa zmiękczona
W – wargowa
K – tylnojęzykowa
Č – szumiąca pochodząca ze spalatalizowanej tylnojęzykowej
XrX, Xr´T > XarX, wyjątkowo Xr´T > X´arT, XrX > XurX, XorX
krkъ > kark
čr´nъjь > czarny
zr´no > ziarno
Xr´T´ > XirT´ > X´erT´
vr´titi > wiercić
Xr´K, W > XirzX > X´erzX, wyjątkowo XarX
vr´xъ > wierzch
vr´ba > wierzba
pr´xy > parchy, ale pr´chnąti > pierzchnąć
ogólnie ir, irz > ´er, ´erz
sěkyra > siekira > siekiera
TlX, Tl´X > TłuX
dl´gъjь > długi
stlpъ > stłup > słup
Tln, Tl´n > Tłun > Tłon
slnьce > słuńce > słońce
W, KlX, Wl´T > XełX, czasem WlX > WołX, WułX
klbasa > kiełbasa
vl´na > wełna
mlva > mołwa > mowa
plkъ > pułk (ros. полк (połk))
Čl´X > ČełX > ČołX
čl´no > czółno
žl´tъjь > żółty
Wl´T´, W, K > Wl´X
vl´kъ > wilk
Czwarta palatalizacja ke, ky, ge, gy > kie, ki, gie, gi. Np.:
bogyni > bogini
Wzmocnienie miękkości: s´, z´, t´, d´, n´ > ś, ź, ć, dź, ń. Np.:
losь > łos´ > łoś
Przejście miękkości
gostь > gost´ > gość
sъpi > spi > śpi
Zanik miękkości
š, ž, č, dž, c´, dz´, r´ (> ř) i l´ (ale nie przed i; l twarde > ł) straciły miękkość w każdej pozycji. Np.:
či > czy
p´, b´, w´, f´, m´ straciły miękkość na końcu wyrazu i przed spółgłoską. Np.:
goląbь > gołĄ:b´ > gołąb
s´, z´, t´, d´, n´ traciły czasem miękkość przed twardą spółgłoską. Np.:
kotьnъjь > kot´ny: > kotny
Uproszczenie grup spółgłoskowych
kń > kś
kъnędzь > kniĄ:dz > ksiądz
czs > cs > c, dźs > ćs > c, żs > szs > ss > s
czso > co
lud – ludzki /lucki/ < ludźski
bogaty – bogactwo < bogaćstwo
Bóg – boski < bożski
Włochy – włoski < włoszski
Ruś – ruski < rusьskъjь
śćc > jc, dźc > ćc > jc
miejsce < mieśćce < městьce
ojca < oćca < otьca
rajca < radźca
źdźs > śćs > js
Miasto – miejski < mieśćski
Ujazd – ujejski < ujeźdźski
sześćset /szejset/
sr´- > s´r´- > śrz- > śr-, analogicznie zr´- >źr- (gwarowe Wielkopolskie i Śląskie strz-, zdrz-, Małopolskie rś-, rź-)
sreda > środa (strzoda, rsioda)
zrěnica > źrenica (zdrzenica, rzienica)
zgn, rgn, rgm > zn, rn, rm
rozgniewać się > rozniewać się (staropolskie)
burgmistrz (niem. Bürgermeister) > burmistrz
rdc, zdn, łdn, cztw, stb, stł, stl > rc, zn, łn, czw, zb, sł, śl
sr´dьce > sierdce > serce
cztwarty > czwarty
ji > i (przynajmniej w pisowni i wymowie starannej)
dojiti > doić
jixъ > ich
wałczenie
kolo > koło (początkowo z przedniojęzykowo-zębowym ł, dziś /kouo/)
Akcent, pierwotnie ruchomy, ustalił się najpierw na pierwszej, a później na przedostatniej sylabie
Zulka20