Gotycka architektura ceglana –topografia, specyfika, najważniejsze przykłady
(gotyk nadbałtycki, gotyk ceglany w Małopolsce i na Dolnym Śląsku).
1. WCZESNOGOTYCKA ARCHITEKTURA SAKRALNA NA ŚLĄSKU
· kościoły bazylikowe i halowe
· gotycka Katedra We Wrocławiu
Ø 1244 r. rozpoczęcie wznoszenia prezbiterium, 1277 r. jego konsekracja
Ø mieszanka romanizmu i gotyku
Ø nawiązanie w układzie budowli do kościoła cysterskiego w Henrykowie
Ø cecha gotycka – prostokątny ambit, sklepienie sześciodzielne z żebrami, głowice, bazy itd. jako forma pośrednia między romanizmem a gotykiem
Ø dalsza budowa w XIV wieku, bazylika, niezrealizowany transept (odwołanie do arch. Kościoła w Henrykowie), system konstrukcyjny wzbogacony o masywne łęki przyporowe i zewnętrzne wieże sił
· 3 ćw. XIII kościoły halowe np.: kościół parafialny w Ziębicach
Ø dwunawowy, ze wczesnymi sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, ciężkie filary, nisko zawieszone sklepienia, fasada zachodnia z zestawienia dwóch jednakowych elewacji z portalem . Pierwsza tego typu budowla w Polsce
· kościół cysterek w Trzebnicy, Kaplica św. Jadwigi, ok. 1267, czysta forma gotycka !
2. ARCHITEKTURA SAKRALNA NA ŚLĄSKU W XIV I XV WIEKU
· silna konkurencja między systemami bazylikowymi i halowymi (zwłaszcza Wrocław)
· Wrocław – bazyliki :
Ø katedra wrocławska bud. 1244-1361
Ø kościół św. Marii Magdaleny 1342-60
° Mistrz Pieszko
Ø kościół św. Elżbiety 3ćw. XIV w.
· Wrocław – hale :
Ø kościół NMP na Piasku 1334-80
Ø kościół św. Doroty 1351-1400
Ø nowy korpus kolegiaty Świętego Krzyża na Ostrowie Tumskim 2 ćw. XIV w.
· cechy charakterystyczne dla kościołów bazylikowych Śląska :
Ø brak transeptu i wyraźnie wyodrębnionego chóru
Ø duże wymiary budowli
Ø smukłe proporcje budowli, lecz stosunkowo niskie arkady
Ø niemal zupełny brak detalu
Ø silny wertykalizm w podziale ścian za pomocą służek i lizen
Ø prawie brak podziałów horyzontalnych za pomocą gzymsów
Ø nie występuje system filarowo-szkarpowy (wyjątek k. Bożego Ciała we Wrocławiu)
Ø występuje połączenie łuków oporowych z wieżami sił
· cechy charakterystyczne dla kościołów halowych Śląska:
Ø arkady międzynawowe wydźwignięte wysoko ku górze
Ø filary pozostają nadal częściami ścian, a nie elementami podtrzymującymi sklepienia
· w rozplanowaniu śląskich kościołów gotyckich (bazylik i hal) występuje przedłużenie naw bocznych wzdłuż niewyodrębnionego prezbiterium i zamknięcie ich wielobocznie, co razem z analogicznie zamkniętym prezbiterium tworzy trójabsyde (kościoły św. Elżbiety i NMP we Wrocławiu, Fary w Strzegomiu i Świdnicy, katedry w Opolu i Legnicy)
3. GOTYCKA ARCHITEKTURA SAKRALNA W KRAKOWIE I MAŁOPOLSCE
· trzecia katedra, pocz. budowy 1320 (król Władysław Łokietek)
Ø kościół bazylikowy
Ø nawiązanie do katedry wrocławskiej – prostokątny chór wschodni z ambitem
Ø prezbiterium czteroprzęsłowe ze sklepieniami krzyżowo-żebrowymi (konsekracja 1346)
Ø trójprzęsłowy korpus nawowy z transeptem (budowany do 1364)
Ø pierwotnie zastosowany system filarowo-szkarpowy
· wielkie bazyliki typu „krakowskiego” – gotyk redukcyjny
Ø wzorcowe kościoły zbudowane gł. w Krakowie o charakterystycznym układzie przestrzennym i konstrukcyjnym, budowle o dużych rozmiarach
Ø cechy :
° religijny mistycyzm
° wydłużone i maksymalnie wysokie proporcje budowli, smukłość, linearyzm
° rezygnacja z wyodrębnionych transeptów i prezbiterium, uproszczenie planu budowli
° zatarcie klasycznej artykulacji filara
° sklepienia często występują jako element „samodzielny” zawieszony nad przestrzenią nawową (wprowadzenie wsporników zamiast służek)
° ograniczenie artykulacji ściany
° szkarpy i łuki przyporowe wciągnięte do wnętrza – główna cecha budownictwa małopolskiego
Ø przykłady :
° gotycka katedra na Wawelu 1320-64
° kościół Mariacki 1360-97
° poaugustiański kościół św. Katarzyny
§ autor korpusu Mikołaj Werner
· Kościoły jednofilarowe i dwunawowe halowe
Ø jednofilarowy – kwadratowa nawa ze sklepieniem opartym na jednym centralnym filarze (jednofilarowa hala)
° kościół Świętego Krzyża w Krakowie
° kolegiata w Kurzelowie
Ø dwunawowe halowe – znane już w romańskiej Europie i na Śląsku w XIII w., filary umieszczone na osi głównej kościoła, często związane z fundacja króla Kazimierza Wielkiego w XIV w.
° kościół kolegiacki w Wiślicy (1350 r.) oraz kościoły w Stopnicy, Chybicach, Skotnikach
4. GOTYK W WIELKOPOLSCE, NA MAZOWSZU I NA WARMII
· Wielkopolska
Ø kościoły halowe i bazylikowe, zarówno ceglane jaki i kamienno ceglane
Ø połączenie form architektury pomorskiej (północnej) ze śląską (południową)
Ø bazyliki beztranseptowe – katedry w Poznaniu i Gnieźnie
° system przyporowy z wieżami sił i tzw. przypory wiszące dostawione do górnych partii ścian nawy głównej (podobieństwo do kościołów śląskich)
· Mazowsze
Ø XIV a zwłaszcza pod koniec XV i początek XVI wpływy w architekturze Zakonu Krzyżackiego
Ø charakterystyczny typ bazyliki z wolnostojącą kampanilą, np.
° kościół NMP na Nowym Mieście w Warszawie 1470 r.
° kolegiata w Pułtusku
° fara w Łomży (obecnie katedra)
· Warmia
Ø zespół katedralny we Fromborku z katedrą w typie halowym 1329-88, ozdobiona czteroma narożnymi wieżyczkami (analogia do gdańskiego kościoła NMP oraz bazylikowego kościoła parafialnego w Ornecie)
5. ARCHITEKTURA SAKRALNA POMORZA WSCHODNIEGO (Pomorze Gdańskie)
· koniec XIII i XIV wiek, wpływ Zakonu Krzyżackiego, duże podobieństwo układów kościołów Pomorza (Gdańsk, Toruń) przy jednoczesnym mocnym odróżnianiu się od architektury centrum i południa Polski.
· Gdańsk
Ø cechy:
° w większości halowy układ przestrzenny z charakterystycznym wprowadzeniem przypór konstrukcyjnych do wnętrza budowli;
° bryła jest trójczłonowa : wyodrębnione prezbiterium, korpus nawowy, wieże; rzadko występuje transept;
° prezbiterium posiada własny dach i od schody ozdobny szczyt – Gdańsk kościoły św. Józefa, Świętej Trójcy, Toruń kościół św. NMP;
° osobny dwuspadowy dach nad każda nawą kościoła halowego np. Gdańsk, Kościół św. Katarzyny, katedra we Fromborku i Chełmży, fara w Chełmnie;
° gładkość zewnętrznych ścian nie artykułowanych szkarpami;
° często wieże na osi kościoła po zachodniej stronie (wyjątek kościoły klasztorne – na stylu prezbiterium z korpusem nawowym)
° zewnętrzna surowość bryły złagodzona rozczłonowaniem strefy dachów, szczytów i wieżyczek – cechy stylu pomorskiego
Ø kościoły halowe:
° kościół NMP w Gdańsku, pierwotnie wzniesiony jako bazylika, przebudowany na halowy w 2 połowie XIV i XV w.
° kościół św. Jana w Gdańsku
· rzadko występują układy bazylikowe – wyjątek np. kościoły w Oliwie, Pelplinie i św. Jakuba w Toruniu
6. ARCHITEKTURA „GOTYKU PIĘKNEGO” NA POMORZU ZACHODNIM
· wczesny gotyk – koniec XIII- XIV głównie małe wiejskie kościoły jednonawowe i duże fary miejskie w typie halowym
· ścisły związek z rozwojem miast i ośrodków gospodarczych
· cechy far miejskich z koń. XIII-XVI:
Ø wspólne cechy stylistyczne i przestrzenne
Ø główny budulec – cegła
Ø podobne bryły budowli, złożone z 3 elementów :
° prostokątnego, zamkniętego wielobocznie prezbiterium
° zbliżony do kwadratu, trzynawowy korpu...
a.bunia