W. Potocki, Transakcja wojny chocimskiej.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

WACŁAW POTOCKI

Wojna chocimska

WSTĘP

Polskę uważali Turcy od czasów Batorowych za hołdownika¹, ale barǳo niesfornego.

Bo i haracz-upominki nadchoǳiły do Stambułu niestale; i rościła ta Polska jakieś do

hospodarstw², mianowicie do mołdawskiego, prawa, zsaǳając lub wysaǳając, z wie-

ǳą bojarów³ lub bez niej, hospodarów, wprowaǳając tam np. samowolnie Mohiłów⁴,

którzy nie mogli sobie rościć najmniejszego tytułu (oprócz poparcia polskiego) do tej

godności. Co jednak najgorsza, jej Kozacy plądrowali bezkarnie brzegi morza tureckie-

go, zapęǳali się do Małej Azji i w przedmieścia stambulskie. Pręǳej czy później musiało

więc przyjść do rozprawy orężnej, do poskromienia przemocą hardego hołdownika-bun-

townika. Przeszkaǳało temu widoczne rozprzężenie potęgi wyłącznie wojskowej, jaką

była Turcja, i szereg najniedołężniejszych sułtanów — opojów, żarłoków, idiotów. Skoro

miejsce ich zajął ǳielny, ambitny młokos, Osman⁵, wojna stała się nieuniknioną, gdyż

klęska cecorska⁶ uprzątnęła, wedle przekonania Turków, najlepsze siły polskie. Więc za-

ciął się Osman w uporze, aby samemu wyruszyć na wyprawę, która miała go postawić

w rzęǳie dawnych zdobywców, mianowicie obok Solimana II: jak ten Węgry, tak on

miał wcielić Polskę do swego państwa; nakazał więc jak największe wysiłki i zebrawszy

wojsko, wyruszył na czele jego  maja  r. ze Stambułu. Wojsko było olbrzymie,

dochoǳiło do liczby ., ale tylko połowa jego była zdatna do boju, a wyboro-

we siły były wcale⁷ szczupłe, janczarów⁸ np. było tylko około .; co najważniejsze,

nie było żadnego woǳa; młoǳiutki sułtan władał znakomicie bronią, był odważny (sam

prowaǳił jeden szturm), nienawiǳił chrześcĳan, ale nie miał doświadczenia żadnego,

a obok niego nie było nikogo. Akcji tureckiej brakowało zupełnie celowości; tłumy sobie

przeszkaǳały nawzajem, a dowódcy z zazdrości paraliżowali siły. Mimo to, szczególniej

z powodu katastro cecorskiej, obruszyło się na Polskę naǳwyczajne niebezpieczeństwo;

groza imienia tureckiego była jeszcze niezachwiana i zarozumiały młoǳik tuszył⁹ sobie,

że samą tą grozą porazi hołdownika.

W Polsce brakło wszystkiego, gotowości wojennej (np. artylerii), pienięǳy, fortec;

starano się poruszyć sąsiadów na pomoc, bez skutku; zaciągać wojsko w kraju i zagra-

nicą; powołać pospolite ruszenie; zasoby powiększyć licznymi poborami. Czego nie do-

stawało, zastąpił hart woǳa i męstwo wojska, którego zebrano około ., a do nich

przybyło około . Kozaków. Wojsku koronnemu brakło jednak hetmanów: wielki

poległ, Żółkiewski; polny, Koniecpolski, był w niewoli — więc poszło wojsko koronne

pod dowóǳtwo hetmana litewskiego, Karola Chodkiewicza¹⁰; polny, Krzysztof Raǳi-

wiłł¹¹, miał pilnować Inﬂant. Chodkiewicz, żołnierz wytrawny, który z najlepszej szkoły

wyszedłszy, własnego geniuszu niepospolite złożył nieraz świadectwa, przedwcześnie z po-

wodu niesposobnego zdrowia zestarzały, hartem woli i poczuciem obowiązku i honoru,

syn wierny kraju i Kościoła, celował nad współczesnymi. Dodany mu do boku podcza-

szy koronny, Stanisław Lubomirski (późniejszy wojewoda krakowski, ojciec buntownika

Jerzego) daleko poza nim kroczył i wiekiem, i zdolnościami, mimo wszelkiej własnej

krewkości i ǳielności; używał tytułu hetmana polnego. Z ramienia sejmu występowali

przy nich komisarze, biorąc uǳiał we wszystkich znaczniejszych sprawach; był mięǳy

¹ hoonik — lennik.

² hosoaso — księstwo (zazwyczaj mołdawskie lub wołoskie).

³ oja — szlachcic ruski, rosyjski lub wołoski.

⁴ ohioi — ród mołdawski, w XVI i XVII w. panujący w tym kraju przy wsparciu Polski; z rodu tego

pochoǳił też metropolita kĳowski, Piotr Mohyła, przez prawosławnych uznany za świętego.

⁵ sman (–) — sułtan w latach –, zginął w wyniku buntu janczarów, których prześla-

dował, uważając ich za winnych klęski w wojnie z Polską.

⁶ ia o co — stoczona we wrześniu  r., zakończyła się klęską wojsk polskich, a podczas odwrotu,

po rozbiciu przez Turków taboru, zginął hetman Stanisław Żółkiewski.

⁷ ca (daw.) — całkiem.

⁸ janca — wyborowa piechota turecka (pierwotnie gwardia przyboczna sułtana), formowana z ǳieci

chrześcĳańskich, od młodego wieku przyuczanych do walki.

⁹ s (daw.) — mieć naǳieję.

¹⁰ hokiic an ao (–) — wybitny dowódca wojskowy, hetman wielki litewski od .

¹¹ aii so (–) — magnat, różnowierca, dowódca wojskowy; wspomniana obrona Inﬂant

była jego pierwszą samoǳielną misją.

Wojna chocimska



nimi Jakub Sobieski¹² (ojciec króla Jana), przyszły ǳiejopis tej wojny. Kozakami dowo-

ǳił niesforny Borodawka¹³, którego miejsce zajął wnet Jan Konaszewicz Sahajdaczny¹⁴,

najǳielniejszy obrońca wszelkich dodatnich tradycji kozackich, na którego odwaǳe, do-

świadczeniu, wierności polegał dwór i hetman, a któremu ufali Kozacy najbarǳiej.

Wojna zataczała szerokie kręgi; pragnęli do niej wciągnąć Turcy również Moskwę,

ale ta lizała się z ran i wymówiła się grzecznie. Oba hospodarstwa, mołdawskie i wołoskie

(multańskie), zasilały wojskiem i prowiantem obóz turecki; wojewoda siedmiogroǳki,

Betlen Gabor¹⁵, z swej strony podjuǳał stale Turków do wojny polskiej, chcąc w ten

sposób odciągnąć wszelkie posiłki, jakie by Zygmunt wysyłał cesarzowi Ferdynandowi¹⁶,

bo z nim Betlen wojował. Udawał mimo to przyjaźń dla Polski, ale poprzedni hospo-

dar mołdawski, Grek Gracjan¹⁷, przejął jego listy do Turków i przesłał do Warszawy;

z Warszawy odesłano je Betlenowi, aby mu wytknąć zdradę; on natychmiast oskarżył

Gracjana przed Portą i Porta nakazała Gracjanowi stawić się w Stambule; ten, zamiast ja-

ko manzul (odwołany z urzędu) szyję oddać pod stryczek, spróbował szczęścia w jawnym

buncie, wciągnął Żółkiewskiego, ale zapłacił to własną śmiercią jeszcze przed katastrofą

cecorską. Nowy hospodar, Grek Aleksander, za nie dosyć walną sprężystość w wykony-

waniu tureckich wymagań został również niebawem złożony z urzędu, a miejsce jego zajął

wróg Polaków, Tomsza¹⁸; hospodar wołoski, Raduł¹⁹, odegrał rolę pośrednika w później-

szych rokowaniach pokojowych. Powoli przeprawiało się wojsko tureckie przez Bałkany

i Dunaj; dopiero  września stanęło na górach naprzeciw Chocima. Wojsko polskie gro-

maǳiło się równie opieszale; o planie pierwotnym, spotkania Turków nad Dunajem,

niebawem nie było mowy, i dopiero około  sierpnia przeprawiło się całe przez Dniestr

na ziemię mołdawską, pod Chocim, walcząc z góry z niedostatkiem żywności i amunicji.

Mołdawię po Jassy ²⁰wyniszczono, ale Tatarzy poprzecinali rychło połączenia z krajem

i pustoszyli okropnie prowincje ruskie; pospolite ruszenie nie ukazywało się wcale. .

września przeprawił się i królewicz Władysław przez Dniestr pod Chocim i przybyli Ko-

zacy, ledwie opęǳiwszy się Turkom i Tatarom (mirzy²¹ Kantymira²² i samego chana).

Samego przebiegu czterotygodniowych walk nie zamierzamy przedstawiać²³. ǲiel-

nie odpierano wszystkie ataki tureckie i przekonano Osmana, że o łatwym zwycięstwie,

jakie sobie sam a pochlebcy jemu obiecywali, nie było i mowy, a niewczasy jesienne, słota

i zimno morderczo doskwierały jego siłom. W ciągu tych tygodni zaszły walne zmiany:

sterany, nie tak wiekiem, jak chorobą, Chodkiewicz umarł, ale duch jego przejmował

i dalej dowódców i mimo coraz dokuczliwszych braków nie myślał nikt o ustąpieniu;

liczono przecież na króla, który nareszcie w połowie paźǳiernika do Lwowa zjechał,

i na pospolite ruszenie, które się z przerażającą powolnością przecież skupiać poczyna-

ło. U Turków zajął miejsce równie namiętnego, jak nieudolnego wezyra²⁴ Husseina²⁵,

nowy wezyr, Dilawer²⁶, gotowy do traktatów pokojowych przy byle jakim zachowaniu

¹² oiski ak (–) — magnat, polityk, dowódca wojskowy i pamiętnikarz; ansakca ojn

chocimskij w dużej mierze opera się na jego relacji.

¹³ ooaka acko oc (zm. ) — hetman kozacki od .

¹⁴ an onasic ahajacn — właśc. Konaszewicz–Sahajdaczny, Piotr (–), hetman Kozaków

regestrowych, brał uǳiał w wielu wojnach po stronie polskiej, zmarł z ran po wyprawie chocimskiej.

¹⁵ n ao (-) — krótkotrwały król Węgier (-), przeciwnik Habsburgów i przywódca

powstania przeciw nim.

¹⁶ nan as (–) — król Czech i Węgier, cesarz niemiecki od .

¹⁷ acjan — właśc. Kacper Grazziani, hospodar mołdawski, zm. ; w istocie był pochoǳenia chorwac-

kiego.

¹⁸ an oma — hospodar mołdawski w okresie – i –.

¹⁹ a ihna (–) — hospodar mołdawski w latach - i -, którą to właǳę spra-

wował z ramienia Turcji na przemian z hospodarstwem wołoskim.

²⁰ ass — stolica Mołdawii, obecnie w Rumunii.

²¹ mia — tytuł szlachecki, książęcy bądź honorowy w krajach islamskich.

²² anmi (zm. ) — polityk i dowódca tatarski, walczył przeciw Polakom m. in. pod Cecorą i pod

Chocimiem.

²³ amo i coonioch ak ni amiam saia — Por. Józefa Tretiaka isoja

ojn hocimskij , wydanie nowe, Kraków  (Bibǉoteka historyczna Krakowskiej Sp. Wyd.)

²⁴ — najważniejszy urzędnik dworu tureckiego, pośrednik w kontaktach mięǳy sułtanem a podda-

nymi.

²⁵ hii sin asa — wezyr od marca do września , z pochoǳenia Albańczyk.

²⁶ ia asa — wezyr w okresie od  września  do  maja , zginął wraz z Osmanem II w wyniku

buntu janczarów.

Wojna chocimska



pozorów, to jest nieprzyznaniu się do jawnej klęski. Do takich traktatów była gotowość

i po stronie polskiej, wobec wyczerpania zasobów, mianowicie prochów, wobec chorób

srożących się w obozie (i królewicz przeleżał całą kampanię na febrę), wobec rozpaczliwej

powolności króla i szlachty. Pośredniczył ajent²⁷ wojewody wołoskiego, Wewelli; wy-

mieniano listy, w końcu wyruszyło poselstwo polskie do obozu tureckiego i po krótkich

rozprawach, gdy posłowie niczym się ustraszyć ani nakłonić nie dali, zawarto zawiesze-

nie broni i zgoǳono się na wstępne traktaty, które później osobne uroczyste poselstwo

(księcia Zbaraskiego w r. ) na stałe przemienić miało. Traktaty stanu rzeczy nie zmie-

niały; co w nich o Kozakach i Tatarach wypisano, nie miało znaczenia. Osman zadowolił

się tym, że twierǳę mołdawską, Chocim, Polacy Mołdawianom oddali i sułtanowi wy-

łączne prawo mianowania hospodarów przyznali; z tego tytułu wyprawił też w grudniu

świetny, tryumfalny wjazd do Stambułu. Nierównie większy był tryumf Zygmunta, bo

po raz pierwszy, przeciw wszelkim tradycjom tureckim, zawierał sułtan pokój na własnej

ziemi. Przebieg kampanii dowiódł Osmanowi niesposobności armii własnej, szczególniej

jej jądra, piechoty, janczarów; więc za ǳielną poradą mądrego Dilawera zabrał się do

wytworzenia nowej armii i zniesienia. niewygodnych pretorianów, ale ci przewąchali je-

go zamiary, i Dilawer i Osman przypłacili życiem, co dopiero w  lat później dało się

przeprowaǳić.

Zygmunt sarkał na traktaty, że nie czekano z niemi jego przybycia, ale sam tu zawinił

najwięcej. Polska przypłaciła zwycięstwo chocimskie utratą Inﬂant, których ogołocony ze

wszystkiego Raǳiwiłł przeciw Gustawowi Adolfowi obronić nie mógł. Pospolite rusze-

nie zawiodło zupełnie; po wojnie kokoszej z r.  nastąpiła gęsia z r. ; opowiadała

o niej spółczesna satyra ( iosoi sni ao sia ojna , ); potykało się ono, ale

podle²⁸ płota, a ruszało, ale gęsi, gumna i skrzynie. Sami żołnierze chocimscy gorzkie-

go doznali zawodu; wynęǳniałych, chorych, głód, mrozy, do reszty dobiły. Ale sława

zwycięstwa chocimskiego, gdyż Turcy mimo olbrzymich przygotowań po raz pierwszy

z niczym odeszli, rozeszła się po całym chrześcĳaństwie i opromieniła wojsko, woǳów

i królewicza, a napełniła dumą słuszną obrońców chrześcĳaństwa. W pół wieku później

miał Chocim nowym, walniejszym zasłynąć zwycięstwem.

Poezja współczesna uwieczniła natychmiast zwycięstwo oręża polskiego; nastąpiły szybko

po sobie Jana Bojanowskiego amachia ²⁹ chocimska , ; Marcina Paszkowskiego

hoi saomacka Woosch ,  („dwu autorów przydłuższe zabawy tej marsowej

sprawy wciąż przeczytawszy” napisał je autor); Bartłomieja Zimorowica amika ojn

ckij , , i i. Ale to były gazety wierszowane, nie ǳieła sztuki. Pierwszy godniejszy

nieco wojny pomnik poetycki wystawił dopiero Samuel Twardowski w epopei o Wa

sai am ( r. ), „punkt drugi” (str. –) sprawie chocimskiej poświęciwszy.

Panegiryzmem zwichnął nieco jej opis, bo tak coraz Władysława wysuwał, jakby ten oso-

biście wpłynął na zwycięstwo, gdy wiemy, że wprawǳie jego obecność w obozie niejedną

trudność (z Kozakami, z Litwą po śmierci Chodkiewiczowej) usunęła, jednakże zwlókł

się z łóżka dopiero przy m ³⁰ końcowym. Dalej opisał on rzecz acz barǳo treściwie,

ale zupełnie po kronikarsku, nabierając farb poetyckich na wykład całkiem prozaiczny.

Nierównie piękniejszy pomnik zawǳięczamy pióru Wacława Potockiego.

Wojna chocimska Ignacego Krasickiego natomiast jest epopeją ﬁligranową (jak i po-

mnik wilanowski Sobieskiego) i romansową, w stylu Woltera i Tassa, a z ǳiejami nie

liczy się nigdy, bawiąc się w niemożliwe przybory epickie, obowiązujące jeszcze od ni

i Włochów; gładki język, miękkie wysłowienie, banalne wymysły, od hartu luǳi i czasów

odbiegły nieskończenie. Żadnego związku nie ma również kronika Wacława Potockiego

z smanm Jana Gundulicia³¹.

²⁷ ajn — tu: przedstawiciel.

²⁸ o (daw.) — obok.

²⁹ namachia (z gr.) — bitwa morska (sic!).

³⁰ m (łac.) — początek psalmu „Ciebie, Boże, wysławiamy”, zwyczajowo śpiewanego w poǳięce za

zwycięstwo.

³¹ ano ik ni ma ni konika Wacaa oockio smanm ana nicia — Najsłynniej-

szemu utworowi najznakomitszego pieśniarza dubrownickiego (raguzyjskiego) należy się krótka wzmianka. Jan

Wojna chocimska



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: