IPN - Polskie Państwo Podziemne.pdf - IPN o Żołnierzach Wyklętych - wawa74

Dodatek historyczny IPN

7/2007

VIII Nasz Dziennik Piàtek, 28 grudnia 2007

DODATEK HISTORYCZNY IPN 7/2007

Z kalendarza polskiego

Grudzieƒ 1943 r. – powstanie Krajowej Rady Narodowej

Polskie Paƒstwo

Podziemne

W drugiej po∏owie 1943 r., po zerwaniu stosunków

dyplomatycznych pomi´dzy ZSRS a Rzàdem RP

na Uchodêstwie, Polska Partia Robotnicza zinten-

syfikowa∏a dzia∏ania w celu stworzenia „krajowego”

i wed∏ug komunistów „niezale˝nego” oÊrodka w∏a-

dzy. Chodzi∏o o legitymizacj´ w∏adzy, której gwa-

rantem by∏a Armia Czerwona. Poczàtkowo powsta-

niu KRN przeciwstawia∏ si´ I sekretarz KC PPR Pa-

we∏ Finder, który w listopadzie 1943 r. przychyli∏ si´

jednak do koncepcji jej powo∏ania. Wraz z jego

aresztowaniem i przej´ciem w∏adzy w PPR przez

W∏adys∏awa Gomu∏k´ realizacja tego projektu na-

bra∏a tempa. Utworzenie KRN zapowiedziano

w wydanej 15 XI 1943 r. przez KC PPR odezwie

„O co walczymy”. Koncepcja ta zak∏ada∏a utworze-

nie „krajowego kierownictwa reprezentujàcego wo-

l´, dà˝enia i interesy najszerszych mas spo∏eczeƒ-

stwa polskiego” roszczàcego sobie prawa do re-

prezentowania Polski i odmawiajàcego tego prawa

Rzàdowi RP na Uchodêstwie.

Formalnie Krajowà Rad´ Narodowà powo∏ano

w noc sylwestrowà z 31 XII 1943 r. na 1 I 1944 roku.

Jej przewodniczàcym zosta∏ agent sowiecki Bole-

s∏aw Bierut reprezentujàcy PPR. Oficjalnie – oprócz

PPR – KRN tworzy∏y fasadowe organizacje politycz-

ne pozbawione szerszego poparcia politycznego.

Rol´ ich rzekomych reprezentantów pe∏nili m.in.:

Edward Osóbka-Morawski (wiceprzewodniczàcy

KRN, formalnie reprezentant Robotniczej Partii Pol-

skich Socjalistów), W∏adys∏aw Kowalski (cz∏onek

KRN, formalnie przedstawiciel Stronnictwa Ludowe-

go, faktycznie cz∏onek PPR). Innymi cz∏onkami KRN

byli: Micha∏ Rola-˚ymierski oraz Kazimierz Mijal. Te-

mu pierwszemu KRN powierzy∏a dowództwo utwo-

rzonej przez siebie Armii Ludowej, która by∏a konty-

nuacjà komunistycznej Gwardii Ludowej.

W styczniu 1944 r., po wkroczeniu wojsk sowiec-

kich na terytorium Rzeczypospolitej, KRN na posie-

dzeniu w dniach 20-23 I 1944 r. zrezygnowa∏a

z ziem zaj´tych przez ZSRS w wyniku realizacji

uk∏adu Ribbentrop – Mo∏otow. W celu zdobycia jak

najwi´kszego poparcia spo∏ecznego uzurpatorska

KRN g∏osi∏a, i˝ „stawia przed sobà jako g∏ówne

i naczelne zadanie: zjednoczenie i mobilizacj´

wszystkich si∏ narodu i wszystkich Êrodków do wal-

ki na Êmierç i ˝ycie z bestialskim okupantem w ce-

lu wyzwolenia Polski”.

Odpowiedzià Polskiego Paƒstwa Podziemnego

na powstanie KRN by∏o powo∏anie 9 I 1944 r. Rady

JednoÊci Narodowej, konspiracyjnej reprezentacji

politycznej stronnictw uznajàcych w∏adz´ Rzàdu RP

na Uchodêstwie. Powstanie KRN w noc sylwestro-

wà 1944 r. spotka∏o si´ z jednoznacznie negatywnà

ocenà polskich organizacji niepodleg∏oÊciowych.

Odzwierciedleniem negatywnego stanowiska

PPP wobec KRN by∏a odezwa zatytu∏owana

„Do Narodu Polskiego” wydana na poczàtku 1944

roku. Akcentowano w niej, i˝ PPR poprzez powo∏a-

nie KRN prowadzi akcj´ wymierzonà w interesy

Polski. Podpisane pod odezwà ugrupowania (m.in.

Stronnictwo Ludowe, WRN, SN, SP, Konwent Orga-

nizacji Niepodleg∏oÊciowych, Stronnictwo Demo-

kratyczne) pi´tnowa∏y akcj´ PPR jako zdrad´ Naro-

du i paƒstwa polskiego. Odezwie towarzyszy∏o

stwierdzenie: „Tylko Rzàd Rzplitej i jego Pe∏nomoc-

nik na Kraj i Wódz Naczelny, z jego ramienia dzia-

∏ajàcy Komendant Armii Krajowej sà powo∏ani

do wydawania rozkazów wyznaczajàcych ostatni

etap walki z wrogiem, prowadzonej twardo i nie-

ust´pliwie od pierwszych dni okupacji przez ca∏y

naród. O sprawach politycznych decyduje naród,

nigdy obca agentura”.

Zarówno KRN, czyli uzurpatorski parlament, jak

i PKWN, czyli uzurpatorski rzàd, by∏y bezwolnymi

narz´dziami w r´kach Stalina, k∏ad∏y podwaliny

pod funkcjonowanie od lata 1944 r. tzw. Polski Lu-

belskiej. Zgodnie z ustawà z 11 IX 1944 r. o organi-

zacji i zakresie dzia∏ania rad narodowych KRN pod-

lega∏y rady narodowe ni˝szego szczebla, stano-

wiàce atrapy samorzàdów zale˝ne od komunistów.

W rezultacie konferencji w Moskwie (23 VI 1945 r.)

sk∏ad KRN poszerzono o polityków niekomuni-

stycznych. Jednym z cz∏onków jej prezydium zo-

sta∏ Stanis∏aw Grabski.

Swojà dzia∏alnoÊç KRN zakoƒczy∏a 23 IX 1946 r.

wraz z przyj´ciem ordynacji wyborczej do Sejmu

Ustawodawczego. Zastàpi∏ jà Sejm Ustawodawczy

wy∏oniony w sfa∏szowanych przez komunistów wy-

borach 19 I 1947 roku.

oprac. Mariusz Krzysztofiƒski, IPN Rzeszów

TWARZE BEZPIEKI

Eustachy Roman Lech

(1919-1991)

– prokurator Wojskowej

Prokuratury Rejonowej

w Rzeszowie i Lublinie,

s´dzia Wojskowego

Sàdu Rejonowego

w Rzeszowie, adwokat

Urodzi∏ si´ w miejscowoÊci Tuczna, pow. przemy-

Êlaƒski, woj. tarnopolskie. Przyszed∏ na Êwiat jako

piàte, ostatnie dziecko w rodzinie. W 1937 r. ukoƒ-

czy∏ IX Gimnazjum Ogólnokszta∏càce im. Jana Ko-

chanowskiego we Lwowie. Rozpoczà∏ studia

na Wydziale Prawa tamtejszego Uniwersytetu Jana

Kazimierza. Gdy wybuch∏a wojna, by∏ na drugim ro-

ku studiów, jednak nie bra∏ udzia∏u w kampanii

wrzeÊniowej. Od poczàtku wojny do 1943 r. praco-

wa∏ kolejno jako nauczyciel w szkole powszechnej,

robotnik w elektrowni miejskiej, kierownik ksi´gar-

ni, wreszcie buchalter.

W 1943 r. zosta∏ aresztowany przez Niemców

i po dwumiesi´cznym pobycie w wi´zieniu skiero-

wany na prace przymusowe do Prus Wschodnich.

Po zwolnieniu z pracy przymusowej zg∏osi∏ si´

15 paêdziernika 1944 r. do Ludowego Wojska Pol-

skiego w Rejonowej Komendzie Uzupe∏nieƒ w Wil-

nie. Karier´ wojskowà rozpoczà∏ od stopnia szere-

gowca w 9. Zapasowym Pu∏ku Piechoty w Bia∏ym-

stoku. W lipcu 1945 r. wznowi∏ na Katolickim Uni-

wersytecie Lubelskim przerwane studia prawnicze.

W sierpniu 1945 r. rozpoczà∏ s∏u˝b´ w wojsko-

wym wymiarze sprawiedliwoÊci jako oficer Êledczy

w Wojskowej Prokuraturze Korpusu Bezpieczeƒstwa

Wewn´trznego w Warszawie. 3 czerwca 1947 r. zo-

sta∏ skierowany do Wojskowej Prokuratury Rejono-

wej w Lublinie na stanowisko podprokuratora, a na-

st´pnie – na równorz´dne stanowisko do Wojsko-

wej Prokuratury Rejonowej w Rzeszowie, gdzie s∏u-

˝y∏ do 30 sierpnia 1949 roku. Prze∏o˝eni przydziela-

li mu sprawy specjalne i pokazowe. Jako prokura-

tor by∏ skutecznym narz´dziem wykorzystywanym

do eliminacji ze spo∏eczeƒstwa dzia∏aczy organiza-

cji niepodleg∏oÊciowych, uznanych przez komuni-

stów za wrogów. Wyst´pujàc jako oskar˝yciel pu-

bliczny, cz´sto by∏ bierny, nie sk∏ada∏ ˝adnych

wniosków dowodowych, godzàc si´ tym samym

na ograniczenie post´powania dowodowego jedy-

nie do odczytania protoko∏ów zeznaƒ Êwiadków ze

Êledztwa. AktywnoÊç przejawia∏ jedynie, zg∏aszajàc

wnioski koƒcowe, np. o wymierzenie oskar˝onemu

kary Êmierci.

Od 1 wrzeÊnia 1949 r. do 30 czerwca 1953 r. by∏

s´dzià Wojskowego Sàdu Rejonowego w Rzeszo-

wie. Pracowa∏ wydajnie, czego dowodem jest

29 wyroków Êmierci orzeczonych z jego udzia∏em

– w roli s´dziego lub prokuratora.

1 lipca 1953 r. objà∏ urzàd zast´pcy szefa Woj-

skowego Sàdu Rejonowego w Rzeszowie. Jako s´-

dzia wojskowego wymiaru sprawiedliwoÊci dosto-

sowywa∏ prawo do nowych, komunistycznych po-

trzeb. Zadaniem s´dziego w owym czasie by∏o bo-

wiem wspieranie walki z wrogiem klasowym i po-

twierdzanie s∏usznoÊci dokonywanych przemian

spo∏ecznych, gospodarczych i politycznych.

14 kwietnia 1954 r. zosta∏ przeniesiony do dyspo-

zycji G∏ównego Zarzàdu Politycznego, zaÊ 3 czerw-

ca zwolniony z wojska. Po odejÊciu z wojskowego

wymiaru sprawiedliwoÊci by∏ m.in. arbitrem w Okr´-

gowej Komisji Arbitra˝owej w Rzeszowie, nast´pnie

adwokatem i radcà prawnym. W 1981 r. zosta∏ pra-

cownikiem Rzeszowskiego Przedsi´biorstwa Pro-

dukcji Rynkowej „Elektrometr” w Rzeszowie, skàd

prawdopodobnie odszed∏ na emerytur´.

By∏ odznaczony m.in. Bràzowym Krzy˝em Zas∏ugi,

Srebrnym Krzy˝em Zas∏ugi i Bràzowym Medalem „Si-

∏y Zbrojne w s∏u˝bie Ojczyzny”. Zmar∏ w Rzeszowie.

oprac. Ewa Leniart, IPN Rzeszów

Oddzia∏y wileƒskiej i nowogródzkiej AK w Puszczy Rudnickiej. Lipiec 1944 r.

Fenomen

W comiesi´cznym cyklu prezentu-

jàcym badania Instytutu Pami´ci Naro-

dowej nad dziejami Polski lat 1939-

-1956 ukaza∏o si´ dotàd 6 numerów:

„˚o∏nierze Wykl´ci” („Nasz Dziennik”,

29.06.2007), „Zag∏ada Kresów”

(27.07.2007), „Instalowanie systemu

komunistycznego” (31.08.2007), „Dro-

gi inteligencji w PRL” (28.09.2007),

„Zbrodnie komunistów – pami´tajmy”

(26.10.2007) i „Kolaboranci Stalina

i Hitlera” (30.11.2007). Tematem siód-

mego, ostatniego w tym roku, dodatku

jest Polskie Paƒstwo Podziemne – wy-

nik ogólnonarodowej mobilizacji

w obliczu wojennej zag∏ady zgotowa-

nej nam przez okupantów.

ko Hel, ale i Warszawa! Poszczególne cz´Êci okupowane-

go kraju mia∏y ró˝ny status polityczny, zmieniajàcy si´ do-

datkowo wraz z póêniejszym atakiem niemieckim na So-

wiety. Kraj poci´ty by∏ ró˝nymi granicami, które utrudnia∏y

konspiracj´ i czyni∏y jà szczególnie niebezpiecznà,

na przyk∏ad na terenach w∏àczonych do Rzeszy dekretem

Hitlera z paêdziernika 1939 roku. A jednak struktury pod-

ziemnego paƒstwa obj´∏y ca∏y ten podzielony obszar, po-

nad kordonami.

Pos∏owie wybrali dat´ 27 wrzeÊnia – na pamiàtk´ po-

wo∏ania tego dnia w roku 1939 polityczno-wojskowej or-

ganizacji.

S∏u˝ba Zwyci´stwu Polski

Utworzy∏a jà grupa oficerów upowa˝nionych do tego

przez naczelnego wodza, marsza∏ka Edwarda Rydza-Âmi-

g∏ego. Warszawa broni∏a si´ jeszcze, dlatego do konspi-

racji przystàpi∏ tak˝e prezydent Stefan Starzyƒski. Jednym

ze strategicznych celów SZP, póêniej Zwiàzku Walki Zbroj-

PPP

Piotr Szubarczyk

We wrzeÊniu 1998 r. Sejm RP ustanowi∏ Dzieƒ Polskiego

Paƒstwa Podziemnego, stwierdzajàc w uchwale, ˝e by∏o

ono „fenomenem w dziejach nie tylko II wojny Êwiatowej”.

Doprawdy, trudno jest uniknàç s∏owa „fenomen” – ozna-

czajàcego coÊ niezwyk∏ego, niepowtarzalnego, unikato-

wego – kiedy si´ mówi o takim zjawisku, jakim by∏a

ogromna struktura konspiracyjna, podlegajàca rzàdowi

RP na uchodêstwie, budowana w warunkach podwójnej

okupacji od jej poczàtku. Kiedy powsta∏y pierwsze struk-

tury podziemnej Polski, broni∏ si´ przecie˝ jeszcze nie tyl-

Dokoƒczenie na s. II

II Nasz Dziennik Piàtek, 28 grudnia 2007

Piàtek, 28 grudnia 2007 Nasz Dziennik VII

DODATEK HISTORYCZNY IPN 7/2007

Fenomen

Kazimierz Wierzyƒski

Biuro Delegata Rzàdu na Kraj odzwierciedla∏o

w swojej strukturze podstawowe resorty admini-

stracji paƒstwowej. Sk∏ada∏o si´ z departamentów

spraw wewn´trznych z Paƒstwowym Korpusem

Bezpieczeƒstwa, informacji i prasy, pracy i opieki

spo∏ecznej, tak˝e oÊwiaty i kultury, przemys∏u

i handlu, rolnictwa, sprawiedliwoÊci, obrony naro-

dowej, skarbu, spraw zagranicznych, poczty, ko-

munikacji. Z myÊlà o najwa˝niejszych zadaniach

w zrujnowanym kraju po wojnie utworzono te˝ de-

partamenty likwidacji skutków wojny, robót publicz-

nych i odbudowy czy biuro ziem nowych, które

mia∏o si´ zajàç sytuacjà na pozyskanych przez Pol-

sk´ ziemiach pó∏nocnych i zachodnich. Jak widaç,

niczego nie zaniedbywano i wbrew wojennej rze-

czywistoÊci, która daleka by∏a od decydujàcych

rozstrzygni´ç, wierzono niezbicie w odrodzenie

niepodleg∏ej, suwerennej, silniejszej ni˝ przed woj-

nà Rzeczypospolitej. Delegatura Rzàdu RP na Kraj,

po rekonstrukcji niezb´dnej na skutek aresztowa-

nia szesnastu przywódców przez NKWD, dzia∏a∏a

do 1 lipca 1945 roku. Kilka dni póêniej nasi alianci

uznali stworzony przez Stalina dla Polski „rzàd tym-

czasowy”. Cele strategiczne Polskiego Paƒstwa

Podziemnego nie zosta∏y osiàgni´te – nie z powo-

du zaniechania czy te˝ niedostatecznych staraƒ,

lecz z powodu zewn´trznych warunków politycz-

nych, na które rzàd RP nie mia∏ ju˝ wp∏ywu.

Bagiƒski – 12 miesi´cy, Chaciƒski, Mierzwa, Stypu∏-

kowski i Franciszek Urbaƒski – po 4 miesiàce. Pod-

kreÊlano, ˝e by∏y to wyjàtkowo ∏agodne wyroki jak

na postawione zarzuty. Ale gen. Okulicki prze˝y∏ tyl-

ko pó∏tora roku w wi´zieniu na Butyrkach, zmar∏

na rzekomà chorob´ 24 grudnia 1946 roku. Jan St.

Jankowski zmar∏ w wi´zieniu we W∏odzimierzu

na poczàtku 1953 r., dwa tygodnie przed koƒcem

wyroku. Niektórzy po odsiedzeniu wyroków trafili

do ∏agrów, a ci, którzy wrócili do Polski, szli cz´sto

do polskich wi´zieƒ albo ˝yli pod specjalnà opiekà,

i to raczej nied∏ugo.

Nie tyle wi´c upadek Powstania Warszawskiego

czy rozbicie Armii Krajowej, ile w∏aÊnie uprowadzenie

„szesnastu” i haniebny proces moskiewski by∏y kre-

sem Polskiego Paƒstwa Podziemnego i poczàtkiem

„sowieckiego paƒstwa polskiego”, nadchodzàcej

– na pó∏ wieku – Polski Ludowej.

Jeszcze ten, kto jest wolny bez trudu odgadnie,

˚e zbrodniarzem w tej sali nie my, ale wyÊcie.

PPP

Na proces moskiewski

My przyjmiemy wasz werdykt. Nie zdo∏a was zawieÊç

Polska pami´ç i d∏ugie pokoleƒ wspomnienia,

Bo cokolwiek si´ stanie, jak Êwiat si´ pozmienia,

Niezmienna wasza przemoc i gwa∏t i nienawiÊç.

Oskar˝ajcie nas wszystkich, nie tylko szesnastu,

Sàdêcie poleg∏ych w grobie, to te˝ winowajcy,

Sàdêcie szkielet, co z wojny pozosta∏ si´ miastu,

Gdy wyÊcie jeszcze z diab∏em kumali si´, zdrajcy.

Dokoƒczenie ze s. I

pacjà, wywiadu i kontrwywiadu, ∏àcznoÊci, wyszko-

lenia. Od poczàtku dà˝ono jednak do pe∏nej struk-

tury, do stworzenia zakonspirowanego paƒstwa,

które posiada∏oby tak˝e administracj´ cywilnà

i w∏adz´ sàdowniczà.

W ciàgu pierwszych trzech miesi´cy dzia∏ania

do SZP przystàpi∏o oko∏o 20 tysi´cy ludzi, co najle-

piej Êwiadczy∏o o zbie˝noÊci celów tej konspiracji

z powszechnymi oczekiwaniami Polaków. Rzàd

polski na uchodêstwie przekszta∏ci∏ niebawem SZP

w Zwiàzek Walki Zbrojnej. Pod takà nazwà polskie

si∏y zbrojne na terenie okupowanego kraju b´dà

dzia∏a∏y do lutego 1942 r., gdy na podstawie rozka-

zu naczelnego wodza zostanà przemianowane

na Armi´ Krajowà.

nej, by∏ niezrealizowany do koƒca wojny postulat

podporzàdkowania wszelkiej polskiej dzia∏alnoÊci

politycznej i zbrojnej na okupowanym obszarze

kraju jednemu oÊrodkowi. Ze wzgl´du na wojenne

warunki mia∏o to byç raczej dowództwo wojskowe

ni˝ porozumienie polityczne. Poniewa˝ pe∏ne sca-

lenie nie dokona∏o si´ do samego koƒca wojny, po-

zostaje dziÊ pytanie, czy si∏à zbrojnà Polskiego

Paƒstwa Podziemnego by∏a tylko SZP-ZWZ-AK,

podporzàdkowana bezpoÊrednio rzàdowi polskie-

mu na uchodêstwie? Formalnie zapewne tak, ale

wobec istnienia na terytorium Polski organizacji

konspiracyjnych podporzàdkowanych Zwiàzkowi

Sowieckiemu, takich jak Gwardia Ludowa, Armia

Ludowa i tzw. Polski Sztab Partyzancki, realizujà-

cych sowieckie cele polityczne na terenie okupo-

wanej Polski, atakujàcych legalne w∏adze Rzeczy-

pospolitej Polskiej w warunkach wojny, co by∏o

zbrodnià stanu, trzeba do Polskiego Paƒstwa Pod-

ziemnego zaliczyç – w szerokim rozumieniu tego

poj´cia – tak˝e te organizacje zbrojne i polityczne,

które nie nale˝a∏y do struktur SZP-ZWZ-AK, ale re-

alizowa∏y podobne zadania. Kierowa∏y si´ polskim

interesem narodowym i polskà racjà stanu, za cel

strategiczny, podobnie jak AK, uwa˝a∏y wyzwolenie

kraju spod obydwu okupacji na drodze powstania

powszechnego, które mia∏o nastàpiç w decydujà-

cym momencie wojny. Przyk∏adem takiej organiza-

cji, pozostajàcej formalnie poza strukturami podle-

g∏ymi rzàdowi RP, póêniej cz´Êciowo scalonej z AK,

by∏y dysponujàce ogromnym potencja∏em Narodo-

we Si∏y Zbrojne. Dla AK decydujàcy okres nasta∏

po 3 stycznia 1944 r., kiedy pierwsze jednostki so-

wieckie, w pogoni za Niemcami, przekroczy∏y w re-

jonie Olewska i Rokitna legalnà, uznawanà przez

ca∏y demokratyczny Êwiat, wschodnià granic´ Pol-

ski – t´ sprzed uk∏adów sowiecko-niemieckich.

Niebawem rozpocz´∏a si´, planowana przez ca∏à

wojn´, operacja „Burza”. Jej apogeum by∏o Po-

wstanie Warszawskie. Powstaƒcy byli armià, która

wysz∏a z podziemia, ujawni∏a si´. Ju˝ nie zakonspi-

rowanà Armià Krajowà, lecz jawnym wojskiem pol-

skim, stawiajàcym sobie za cel usuni´cie obcych

wojsk z kraju i stworzenie warunków do pe∏nej re-

stytucji legalnych struktur niepodleg∏ego paƒstwa

polskiego. Na drodze do realizacji tych planów sta-

n´∏y porozumienia aliantów z Sowietami uznajàce

sowieckie grabie˝e terytorialne na obszarze RP do-

konane we wspó∏pracy z hitlerowskimi Niemcami,

oraz w praktyce, nieoficjalnie, uznajàce polityczne

podporzàdkowanie Polski Sowietom.

Panuje przekonanie, ˝e Polskie Paƒstwo Pod-

ziemne to si∏y zbrojne. W warunkach wojny by∏y

one niewàtpliwie najwa˝niejsze; by∏y narz´dziem

realizacji celów politycznych. Ju˝ w ramach SZP

powsta∏y najwa˝niejsze struktury wojskowe, takie

jak dowództwo g∏ówne, oddzia∏y studiów nad oku-

Lecz kto wolny, a myÊli, ˝e z oczu odp´dzi

Upiora waszych jaskiƒ, bagienny wasz opar,

B∏àdzi, bo moskiewskiego Êwiat ulàk∏ si´ s´dzi,

Wolnych w walce opuÊci∏, ciemi´˝c´ ich popar∏.

Oskar˝cie tak˝e wolnoÊç, nieznane wam s∏owo,

Ten odwieczny zabobon, co zawsze nas dzieli,

Ca∏y kraj polski weêcie, zamknijcie go w celi

I wprowadêcie pod sztykiem na sal´ sàdowà.

I osàdzi∏ si´ haƒbà i skaza∏ sam siebie,

Uciek∏szy od rozumu, szaleƒczy trybuna∏,

I z diab∏em si´ na polskich mogi∏ach pokuma∏

I pot´piony b´dzie na ziemi i niebie.

I choç wyrok spiszecie w ciemnicach swych na dnie

By w kremliƒskiej go potem ujawniç asyÊcie,

SYLWETKI NIEZ∏OMNYCH

Mjr Ludwik Marsza∏ek

„Zbroja” (1912-1948)

– komendant Obwodu

D´bica AK, ostatni

prezes Okr´gu

Wroc∏aw Zrzeszenia

„WolnoÊç

i Niezawis∏oÊç”

na niemieckie zaplecze frontu. W akcji „Burza” by∏

zast´pcà mjr. Adama Lazarowicza „Klamry”. Pod-

czas okupacji fikcyjnie zatrudniony w majàtku hr. Ra-

czyƒskiego pod D´bicà ukrywa∏ si´ z rodzinà we

wsiach powiatu d´bickiego. Pomocy i schronienia je-

go najbli˝szej rodzinie udzieli∏o ponad 25 gospoda-

rzy. Od jesieni 1944 r. by∏ intensywnie poszukiwany

przez sowiecki kontrwywiad wojskowy „Smiersz”.

Po przejÊciu styczniowej ofensywy Armii Czerwonej

kontynuowa∏ dzia∏alnoÊç w konspiracji poakowskiej.

Gdy powsta∏ WiN, zosta∏ jednym z g∏ównych organi-

zatorów struktur Zrzeszenia na Rzeszowszczyênie.

Od wrzeÊnia 1945 do marca 1946 r. by∏ kierownikiem

Rejonu Mielec „Pó∏noc” (D´bica, Mielec, Tarnobrzeg,

Nisko), nast´pnie od marca do paêdziernika 1946 r.

kierownikiem Rejonu Krosno „Po∏udnie” (Krosno, Ja-

s∏o, Sanok, Gorlice) w Okr´gu Rzeszowskim. Rów-

noczeÊnie od grudnia 1945 do paêdziernika 1946 r.

by∏ kierownikiem Wydzia∏u Propagandy Okr´gu Rze-

szów, wspó∏redaktorem i drukarzem podziemnego

pisma okr´gu „Ku WolnoÊci”. W paêdzierniku 1946 r.

intensywnie poszukiwany przez bezpiek´ zosta∏

przeniesiony do pracy konspiracyjnej na ziemie za-

chodnie.

Od grudnia 1947 r. mieszka∏ we Wroc∏awiu, praco-

wa∏ w firmie remontowo-budowlanej.

W marcu 1947 r. zosta∏ kierownikiem wroc∏awskie-

go okr´gu WiN. Odbudowa∏ prawie od podstaw dol-

noÊlàskie struktury Zrzeszenia.

12 grudnia 1947 r. zosta∏, w wyniku zdrady, aresz-

towany we Wroc∏awiu. Stra˝nik aresztu Êledczego

wspomina∏: „Marsza∏ka przez cz´ste przes∏uchiwa-

nie doprowadzono do ob∏´du i utraty mowy. Ten wy-

chudzony, o wkl´s∏ych oczach cz∏owiek, zwija∏ si´

w celi z bólu i bez przerwy obiema r´kami masowa∏

g∏ow´. Jednak nie mo˝na go by∏o zaprowadziç

do lekarza, bo o zdrowiu aresztowanych decydowa-

li oficerowie Wydzia∏u Âledczego”.

10 sierpnia 1948 r. w procesie dzia∏aczy Zarzàdu

Okr´gu Wroc∏aw WiN zosta∏ skazany przez Wojsko-

wy Sàd Rejonowy we Wroc∏awiu na kar´ Êmierci.

W ostatnim liÊcie do rodziny napisa∏ m.in.: „Ukocha-

ni Moi – ˚ona WeruÊ i Wy dzieci moje Marysieƒko

i Krzysiu! Wczoraj dosta∏em od Ciebie WeruÊ list

i paczk´ ze Êw. Antonim [figurkà] od Geni, za które

niech Wam Bóg wynagrodzi i za wszystko coÊcie dla

mnie uczynili. Dotychczas nie ma ˝adnej odpowiedzi

w mojej sprawie. Jestem zdrowy i ciep∏o mi jest. Pro-

sz´ o wi´cej zapa∏ek. Piszcie (i Lila te˝) cz´sto. Po-

zdrawiam Was serdecznie, b∏ogos∏awi´ Was i prosz´

Boga o b∏ogos∏awieƒstwo, pozdrawiam Mamusi´,

Twoje i moje rodzeƒstwo i znajomych. Bàdêcie

szcz´Êliwi w Sercu Jezusa i w nim ˝yjcie – w Nim si´

spotkamy. Wasz kochajàcy mà˝ i ojciec. Ludwik”.

27 listopada 1948 r. wraz z 3 innymi dzia∏aczami

WiN zosta∏ rozstrzelany na dziedziƒcu wi´zienia

przy ul. Kleczkowskiej we Wroc∏awiu. Cia∏o pogrze-

bano na cmentarzu Osobowickim. W 1977 r. szczàt-

ki zosta∏y ekshumowane, przeniesione do grobowca

rodzinnego w Cieplicach k. Jeleniej Góry i z∏o˝one

obok zmar∏ej w 1976 r. ˝ony.

W 1989 r. odby∏ si´ w Brzezinach I Przeglàd PieÊni

˚o∏nierskiej i Patriotycznej im. Majora Ludwika Mar-

sza∏ka. Jego imi´ nosi szko∏a podstawowa w Brzezi-

nach i jedna z ulic w D´bicy. W 1996 r. siostra Mar-

sza∏ka, Emilia Szlachta, dokona∏a ods∏oni´cia po-

mnika Ofiar Komunistycznego Terroru na cmentarzu

Osobowickim we Wroc∏awiu. W 1998 r. w koÊciele

garnizonowym we Wroc∏awiu wmurowano tablic´

pamiàtkowà poÊwi´conà mjr. Marsza∏kowi i straco-

nym wraz z nim dzia∏aczom WiN.

oprac. dr Tomasz Balbus, IPN Wroc∏aw

Delegatura

W grudniu 1940 r. premier rzàdu RP na uchodê-

stwie mianowa∏ pe∏nomocnika Rzàdu RP na Kraj

z zadaniem zbudowania podziemnej administracji

paƒstwowej – nie tylko wojskowej, tak˝e cywilnej.

Delegatura Rzàdu RP na Kraj mia∏a przygotowaç

rzàdowi warunki do przej´cia pe∏ni w∏adzy w kraju,

gdy – jak zak∏adano – zostanie on ostatecznie wy-

zwolony w wyniku ogólnonarodowego powstania.

Poczàtkowo planowano, ze wzgl´dów praktycz-

nych, osobnych delegatów dla tzw. Generalnego

Gubernatorstwa i dla obu stref okupacyjnych, nie-

mieckiej i sowieckiej. Pierwszym delegatem rzàdu

na newralgicznym terenie GG, b´dàcego wed∏ug

Niemców „resztówkà Polski” (Restpolen), gdzie

dzia∏alnoÊç konspiracyjna by∏a szczególnie rozwi-

ni´ta, by∏ Cyryl Ratajski „Wartski”, przed wojnà mi-

nister spraw wewn´trznych, doskonale zoriento-

wany w arkanach administracji. Póêniej postano-

wiono, dla podkreÊlenia jednoÊci ziem polskich,

niezale˝nie od granic administracyjnych wytyczo-

nych przez okupantów, ˝e delegat b´dzie jeden,

na ca∏y okupowany kraj. Do historii przejdzie

zw∏aszcza Jan Stanis∏aw Jankowski „Sobol”, który

by∏ delegatem najd∏u˝ej, w latach 1943-1945.

Na podstawie dekretu prezydenta RP od kwietnia

1944 r. by∏ wicepremierem rzàdu polskiego i wraz

z ministrami tworzy∏ Krajowà Rad´ Ministrów, czyli

de facto rzàd polski w kraju, a raczej cz´Êç rzàdu,

którego przywództwo pozostawa∏o ze wzgl´dów

oczywistych na uchodêstwie. W ten sposób pod-

kreÊlano znaczenie administracji krajowej. Doce-

niali to tak˝e Sowieci. Ich plan przewidywa∏ prze-

cie˝ ca∏kowità eliminacj´ polskiej administracji

i zastàpienie jej nadzorowanà przez sowieckich

komendantów wojskowych, potem przez bezpie-

k´, administracjà typu sowieckiego, podporzàdko-

wanà stworzonym przez nich strukturom na Pol-

sk´. Wicepremier Jankowski, po skazaniu w pro-

cesie moskiewskim, nigdy ju˝ do kraju nie wróci,

umrze w sowieckim wi´zieniu na kilka tygodni

przed koƒcem „wyroku”.

Parlament

Od poczàtku dzia∏alnoÊci podziemnej paƒstwo pol-

skie tworzy∏o nie tylko administracj´ cywilnà, ale

tak˝e zalà˝ek parlamentu. Ju˝ w lutym 1940 r.

utworzono Polityczny Komitet Porozumiewawczy

z∏o˝ony z przedstawicieli stronnictw politycznych

oraz komendanta g∏ównego ZWZ. Wiosnà 1943 r.

Komitet przekszta∏ci∏ si´ w Krajowà Reprezentacj´

Politycznà, a w styczniu 1944 r. w Rad´ JednoÊci

Narodowej, w której obecni byli reprezentanci PPS-

-WRN, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Pracy,

Stronnictwa Narodowego, Zjednoczenia Demokra-

tycznego, Ch∏opskiej Organizacji WolnoÊci „Rac∏a-

wice”, Ojczyzny, KoÊcio∏a katolickiego, a

Urodzi∏ si´ w Brzezinach k. Ropczyc. By∏ synem

Franciszka (m∏ynarza) i Marii z d. Bujak. Ukoƒczy∏

Gimnazjum Paƒstwowe im. Króla W∏adys∏awa Jagie∏-

∏y w D´bicy. Brak Êrodków finansowych uniemo˝liwi∏

mu planowane studia na Politechnice Lwowskiej.

Wstàpi∏ na ochotnika do Wojska Polskiego.

W kampanii wrzeÊniowej 1939 r. dowodzi∏ kompanià,

dosta∏ si´ do niewoli niemieckiej, skàd zbieg∏. Przez

ca∏y okres okupacji niemieckiej by∏ oficerem SZP-

-ZWZ-AK na terenie powiatu d´bickiego. Zosta∏

pierwszym komendantem i organizatorem Placówki

Brzeziny. Zorganizowa∏ kadr´ dowódczà, ∏àcznoÊç,

s∏u˝by pomocnicze. Od jesieni 1942 r. do stycznia

1944 r. by∏ oficerem szkoleniowym obwodu. Zorgani-

zowa∏ system konspiracyjnych kursów dla podcho-

rà˝ych i podoficerów, prowadzi∏ we wsiach wyk∏ady

teoretyczne (wyszkolenie bojowe, taktyka walki, na-

uka o broni, pionierka, ∏àcznoÊç, terenoznawstwo,

s∏u˝ba wewn´trzna) oraz szkolenie w terenie (strze-

lectwo, musztra) w ró˝nych miejscowoÊciach powia-

tu d´bickiego.

W marcu 1944 r. zosta∏ mianowany komendantem

Obwodu D´bica. Opracowa∏ plany zdobycia i opano-

wania miasta. Przeprowadzi∏ na podleg∏ym mu tere-

nie akcj´ scalenia BCh z AK oraz udziela∏ pomocy

sowieckim grupom wywiadowczym przerzucanym

tak˝e

przedstawiciele spó∏dzielczoÊci.

Struktur´ w∏adz RP na terenie okupowanego

kraju w Podziemnym Paƒstwie Polskim regulowa∏

dekret prezydenta RP z 26 kwietnia 1944 r. „O tym-

czasowej organizacji w∏adz na terytorium Rzeczypo-

spolitej”. Jako namiastka przysz∏ego parlamentu Ra-

da JednoÊci Narodowej og∏osi∏a 15 marca 1944 r.

wa˝nà deklaracj´ programowà „O co walczy naród

polski”. Za g∏ówne cele zniewolonego narodu

uzna∏a odbudow´ suwerennej Rzeczypospolitej

oraz osiàgni´cie trwa∏ego pokoju mi´dzy naroda-

mi, czego warunkiem by∏o ca∏kowite pokonanie

Niemiec, ich rozbrojenie i ukaranie winnych zbrod-

ni wojennych. Polskie Paƒstwo Podziemne dekla-

rowa∏o oparcie polityki zagranicznej Polski na soju-

szu z Wielkà Brytanià, Stanami Zjednoczonymi

i Francjà. Deklarowa∏o te˝ u∏o˝enie przyjaznych

stosunków z Sowietami, pod warunkiem uznania

przez nie integralnoÊci terytorium RP w granicach

wytyczonych na wschodzie traktatem ryskim.

Za naturalnà konsekwencj´ wojny i szkód wyrzà-

dzonych Polsce przez Niemców uznano koniecz-

DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN.

www.ipn.gov.pl

Zdj´cia pochodzà z Archiwum IPN.

Redaktorzy:

dr Krzysztof Kaczmarski, krzysztof.kaczmarski@ipn.gov.pl (Rzeszów 017 860 60 25)

Romuald Niedzielko, romuald.niedzielko@ipn.gov.pl (Warszawa 022 431 83 73)

ADRES DO KORESPONDENCJI:

DODATEK IPN DO „Naszego Dziennika”

UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA

SPRZEDA˚ WYDAWNICTW IPN: TEL. (022) 581 88 72

VI Nasz Dziennik Piàtek, 28 grudnia 2007

Piàtek, 28 grudnia 2007 Nasz Dziennik III

DODATEK HISTORYCZNY IPN 7/2007

Dr Marek Klecel

noÊç w∏àczenia do Polski Prus Wschodnich, Âlàska

Opolskiego i znacznej cz´Êci Pomorza.

Te podstawowe cele Rada JednoÊci Narodowej

zdefiniowa∏a raz jeszcze podczas Powstania War-

szawskiego w „Odezwie do Narodu Polskiego”.

W lutym 1945 r. Rada zaprotestowa∏a przeciwko de-

cyzjom konferencji ja∏taƒskiej w sprawie polskiej.

Nasz podziemny parlament do koƒca zachowa∏ si´

godnie i chocia˝ cele, które wyznacza∏, by∏y wów-

czas niemo˝liwe do spe∏nienia z powodu ugody

Zachodu z Sowietami, Rada pozostawi∏a po sobie

testament zawierajàcy warunki, bez których Naród

Polski nie móg∏ zaakceptowaç powojennych po-

rzàdków w Europie. Manifest „Do Narodu Polskie-

go i Narodów Zjednoczonych” przypomina∏ genez´

wojny i cele wojenne Polski, wiaro∏omstwo Sowie-

tów wobec Rzeczypospolitej. „Testament Polski

Walczàcej” by∏ swego rodzaju programem mini-

mum dla suwerennej Polski. ˚àdano wycofania

wojsk sowieckich z Polski, prawdziwej, a nie pozor-

nej demokracji i zaniechania przeÊladowaƒ tych,

którzy w strukturach Polskiego Paƒstwa Podziem-

nego nie wahali si´ rzuciç swego losu na stos.

Trzeba powiedzieç po latach, ˝e cele Podziem-

nego Paƒstwa Polskiego, okreÊlone przez pod-

ziemny parlament, okaza∏y si´ realne, tyle ˝e nie

w ówczesnych warunkach politycznych. Jakakol-

wiek „realpolitik” nie mia∏a ˝adnych szans powo-

dzenia w warunkach paƒstwa typu sowieckiego.

Dowodem tego jest kompletne fiasko misji politycz-

nej Stanis∏awa Miko∏ajczyka. Program Polskiego

Paƒstwa Podziemnego, jego testament, pozosta∏y

natomiast niezmienne przez nast´pne dekady, a˝

do roku 1990. Robotnicy Poznania wypisujàcy

na murach has∏a „Chleba i wolnoÊci”, stoczniowcy

gdaƒscy forsujàcy gmach KW PZPR w Gdaƒsku ja-

ko symbol zniewolenia, uczestnicy wielkiego sierp-

niowego strajku ˝àdajàcy zniesienia cenzury i wol-

noÊci dla wi´êniów politycznych – w gruncie rzeczy

b´dà si´ odwo∏ywaç do celów okreÊlonych przez

Polskie Paƒstwo Podziemne ju˝ na jesieni 1939 ro-

ku. Tym najwa˝niejszym celem by∏ niepodleg∏y byt

paƒstwa polskiego.

Haniebny proces.

Przywódcy Polski podziemnej

przed moskiewskim sàdem

Koƒczàca si´ na prze∏omie 1944 i 1945 roku wojna przynosi∏a Polsce nie zwyci´-

stwo i wyzwolenie, lecz nowà kl´sk´, groêb´ – po pi´ciu latach zniszczeƒ i ekster-

minacji – sowieckiej dominacji niesionej ze Wschodu na bagnetach Armii Czerwo-

nej. To jej dowódcy wykorzystywali najpierw pomoc oddzia∏ów AK podczas akcji

„Burza”, a póêniej je podst´pnie rozbrajali i likwidowali. Dowódcy Armii Krajowej

zdecydowali w styczniu 1945 r. o rozwiàzaniu AK, demobilizacji jej ˝o∏nierzy i przej-

Êciu w stan konspiracyjnej dzia∏alnoÊci antykomunistycznej. Konferencja aliantów

w Ja∏cie przesàdzi∏a o podziale Êwiata i oddaniu Europy Wschodniej we w∏adanie

Stalina. Zadowolono si´ na niej papierowymi gwarancjami suwerennoÊci i demo-

kratycznego porzàdku w paƒstwach, które znalaz∏y si´ w strefie sowieckich zdo-

byczy wojennych.

Jakby tego by∏o ma∏o, jakby nie wystarcza∏o takie zwyci´stwo, w Polsce tak˝e

zdobycie przyczó∏ka w∏adzy sowieckiej w Lublinie, w∏adze ZSRS dokona∏y bezpre-

cedensowego na skal´ mi´dzynarodowà aktu agresji i pohaƒbienia polskich w∏adz,

polskiej racji stanu, aresztujàc podst´pnie i uprowadzajàc do Moskwy 16 przywód-

ców paƒstwa podziemnego i przedstawicieli stronnictw politycznych wchodzàcych

w sk∏ad Rady JednoÊci Narodowej. By∏a to ca∏a reprezentacja polityczna Polski wal-

czàcej przez pi´ç lat wojny, lojalna do jej koƒca tak˝e wobec Rosjan.

Po d∏u˝szych przygotowaniach kontrwywiadowczych Sowieci, przede wszyst-

kim gen. Sierow i p∏k Pimienow, sk∏onili w marcu 1945 r. do rozmów najpierw wi-

cepremiera i delegata Rzàdu RP na Kraj Jana St. Jankowskiego, rozmów niezb´d-

nych, jak podkreÊlano, do dalszych stosunków politycznych mi´dzy ZSRS a Pol-

skà. W∏adze PPP waha∏y si´, czy przyjàç t´ propozycj´, zna∏y przecie˝ doskonale

dotychczasowà praktyk´ w∏adz sowieckich. Zarówno rzàd w Londynie, jak i do-

wódca rozwiàzanej AK gen. Leopold Okulicki byli im przeciwni. Uznano jednak

z czasem, ˝e wobec groêby powstania „polskiego rzàdu sowieckiego” i zabiegów

w Moskwie kompromisowo nastawionego premiera Stanis∏awa Miko∏ajczyka roz-

mów unikaç nie nale˝y. Wyznaczono je na 27 marca w Pruszkowie pod Warsza-

wà. Przybyli na nie Jankowski, Okulicki i Kazimierz Pu˝ak, przewodniczàcy RJN.

Nast´pnego dnia pertraktacje mia∏y byç prowadzone w szerszym gronie. Mimo ˝e

delegaci nie wrócili z obrad, 28 marca do Pruszkowa pojechali nast´pni, wÊród

nich: zast´pca delegata rzàdu Stanis∏aw Jasiukowicz, ministrowie Adam Bieƒ i An-

toni Pajdak, przedstawiciele stronnictw: Kazimierz Bagiƒski, Kazimierz Kobylaƒski,

Zbigniew Stypu∏kowski, Józef Chaciƒski, Stanis∏aw Mierzwa, Eugeniusz Czarnow-

ski, Stanis∏aw Micha∏owski, Aleksander Zwierzyƒski. ˚adnych rozmów oczywiÊcie

nie by∏o. Ca∏a polska delegacja znalaz∏a si´ nast´pnego dnia w Moskwie, w wi´-

zieniu NKWD na ¸ubiance.

Wielokrotnie zastanawiano si´ póêniej nad zasadnoÊcià przyj´cia sowieckiej pro-

pozycji przez przywódców PPP. Zarzucano im naiwnoÊç lub zbytnie ambicje poli-

tyczne. Wydaje si´ jednak, ˝e chcieli oni przede wszystkim, jako przedstawiciele

Narodu Polskiego, zamanifestowaç swà gotowoÊç do negocjacji i uk∏adów,

do obrony polskiej racji stanu nawet w najtrudniejszych warunkach i z potencjalny-

mi nieprzyjació∏mi, tak by Sowieci nie mogli nigdy usprawiedliwiaç swych podbo-

jów niech´cià, nieobecnoÊcià czy te˝ tchórzostwem strony polskiej, niezdolnej

do przyj´cia warunków sowieckiego zwyci´stwa. Natomiast zachowanie strony so-

wieckiej ujawni∏o, ˝e nie liczy si´ ona z ˝adnymi prawami, uk∏adami i paktami mi´-

dzynarodowymi i dà˝y do ca∏kowitego unicestwienia niewygodnego przeciwnika.

Stalin chcia∏ uzyskaç wi´cej. Nie tylko usunàç przedstawicieli paƒstwa polskie-

go, ale i zademonstrowaç Zachodowi swà w∏adz´ nad wschodnià Europà i spraw-

dziç przy tym reakcje niedawnych aliantów. Kiedy te okaza∏y si´ zdawkowe i nie-

groêne, wiedzia∏ ju˝, ˝e ma przyzwolenie na w∏adanie po∏owà Europy. Przesta∏ si´

ca∏kowicie liczyç z opinià zachodnià, o czym Êwiadczà demonstracyjne wr´cz

k∏amstwa o uprowadzeniu 16 polskich przywódców. Przez d∏u˝szy czas zaprze-

polityczna, obejmujàca zakresem swego dzia∏ania

ogó∏ cz∏onków spo∏eczeƒstwa, zamieszkujàcego

okreÊlone terytorium, zapewniajàca klasie panujà-

cej pod wzgl´dem ekonomicznym panowanie poli-

tyczne i ideologiczne, wyposa˝ona w zorganizowa-

ny aparat przymusu«. (...) Moim zdaniem paƒstwo

to coÊ wi´cej, o wiele wi´cej. Pomin´ eksponowa-

ny tu ze wzgl´dów ideologicznych i Êwiatopoglàdo-

wych element s∏u˝by paƒstwa okreÊlonej »klasie

panujàcej« (…). Pomin´ tak˝e eksponowany tu ele-

ment paƒstwowego przymusu. Pragn´ natomiast

podkreÊliç, ˝e paƒstwo to przede wszystkim skom-

plikowany system, w którym struktury paƒstwowe

wchodzà w ró˝norodne relacje ze spo∏eczeƒ-

stwem. Paƒstwo nie musi byç – jak chcieliby niektó-

rzy – monopolistà, zaw∏aszczajàcym ka˝dà sfer´

ludzkiej dzia∏alnoÊci, nawet najbardziej intymnà;

nie musi dyrygowaç ca∏oÊcià ˝ycia publicznego,

choç dla paƒstw totalitarnych i autorytarnych jest to

sytuacja idealna. Mo˝e si´ ograniczaç do okreÊlo-

nych dziedzin, takich jak obrona przed wrogiem ze-

wn´trznym i dbanie o porzàdek i sprawiedliwoÊç

w ˝yciu wewn´trznym kraju; jak tworzenie ram,

w których rozwija si´ swobodne ˝ycie indywidualne

i spo∏eczne, ˝ycie gospodarcze i kulturalne

(…). I takim w∏aÊnie, ograniczonym do funkcji naj-

wa˝niejszych i samoograniczajàcym si´ paƒstwem,

by∏o paƒstwo podziemne pokolenia Polaków II woj-

ny Êwiatowej. Dysponowa∏o ono przy tym owà sub-

telnà wi´zià pomi´dzy strukturà politycznà a innymi

instytucjami publicznymi, realizujàcymi zadania

edukacyjne, wychowawcze, ekonomiczne, intelek-

tualne, samopomocowe, kulturalne, religijne i inne.

Bez tej subtelnej, a zarazem realnej wi´zi mi´dzy

obywatelem, tak˝e jakoÊ zorganizowanym, a agen-

dami paƒstwowymi, trudno sobie wyobraziç dzia-

∏alnoÊç paƒstwa – chyba, ˝e jest to paƒstwo obce,

najezdnicze, narzucone”.

I to jest sedno sprawy. Aby zrozumieç fenomen

PPP czasu wojny, nie mo˝na si´ pos∏ugiwaç prymi-

tywnymi definicjami paƒstwa typu marksistowskie-

go. Paƒstwo to ta „subtelna wi´ê”, imperatyw mo-

ralny, wewn´trzny przymus dzia∏ania dla NajjaÊniej-

szej Rzeczypospolitej, wymodlonej przez pokolenia

Polaków, wywalczonej w niezliczonych krwawych

zrywach. Bez tej ÊwiadomoÊci uczestnictwa w dzie-

le ojców, bez poczucia, ˝e „walka o wolnoÊç, gdy

si´ raz zaczyna, z ojca krwià spada dziedzictwem

na syna”, nie pomog∏yby najdoskonalsze nawet

struktury. Polskie Paƒstwo Podziemne stworzy∏a

przede wszystkim wola walki o wolnoÊç tkwiàca

w Polakach niezmiennie od pokoleƒ.

Co to znaczy Polskie Paƒstwo

Podziemne?

Takie zasadnicze pytanie postawi∏ kiedyÊ Êp. prof.

Tomasz Strzembosz w pracy „Rzeczpospolita pod-

ziemna. Spo∏eczeƒstwo polskie a paƒstwo pod-

ziemne 1939-1945”. Takie pytanie stawia sobie nie-

ustannie ka˝dy polski historyk zajmujàcy si´ wojen-

nà historià Polaków i próbuje na nowo udzieliç

na nie odpowiedzi. Profesor Strzembosz w swojej

refleksji o paƒstwie podziemnym podkreÊli∏ wspól-

not´ narodowych celów. Nie lekcewa˝àc struktur,

uzna∏, ˝e najwa˝niejsze dla funkcjonowania wielkiej

polskiej konspiracji by∏o serdeczne porozumienie

Polaków oraz tych obywateli Rzeczypospolitej, któ-

rzy nie b´dàc Polakami, ca∏kowicie identyfikowali

si´ z losem zniewolonego Narodu, z losem swoje-

go paƒstwa. „Wbrew przekonaniom, wdra˝anym

systematycznie przez nauk´ historycznà, opartà

na zasadach filozoficznych marksizmu-leninizmu,

moim zdaniem paƒstwo to nie tylko »organizacja

czano w ogóle ich uwi´zieniu w Moskwie, póêniej dementowano tylko, by by∏y ja-

kieÊ rozmowy, a nast´pnie dano do zrozumienia (brytyjskiemu ambasadorowi), ˝e

prowadzi si´ dochodzenie w sprawie kilku „agentów londyƒskiego rzàdu emigra-

cyjnego”. Dopiero 3 maja Mo∏otow potwierdzi∏ w San Francisco fakt aresztowania

Polaków za przest´pstwa przeciw Armii Czerwonej. Powtórzy∏ to sam Stalin w li-

Êcie do Churchilla, zapowiadajàc proces sàdowy przeciw Polakom.

By∏a to ju˝ zapowiedê wyroku w procesie, który rozpoczà∏ si´ w Moskwie

18 czerwca, po dwóch prawie miesiàcach wi´zienia polskiej delegacji. Zarzuty by-

∏y haƒbiàce: dywersja na ty∏ach Armii Czerwonej (tak nazwano pomoc wojskowà

w akcji „Burza”), zabójstwa ˝o∏nierzy i dowódców sowieckich, kolaboracja z oku-

pantem niemieckim. Genera∏ Okulicki powiedzia∏ w swym wystàpieniu: „Proces

ten ma charakter polityczny. (...) chodzi o ukaranie polskiego podziemia (...) [któ-

re] posiada znaczny kapita∏ zdobyty w walce z Niemcami. (...) Oskar˝enie nas

o wspó∏prac´ z Niemcami godzi w nasz honor. Oskar˝ajàc 300 tysi´cy ˝o∏nierzy,

oskar˝acie ca∏y naród”.

Wyroki zapad∏y ju˝ po trzech dniach procesu. Genera∏ Okulicki dosta∏ 10 lat

wi´zienia, Jankowski – 8 lat, Bieƒ i Jasiukowicz – po 5 lat, Pu˝ak – 18 miesi´cy,

IV Nasz Dziennik Piàtek, 28 grudnia 2007

Piàtek, 28 grudnia 2007 Nasz Dziennik V

DODATEK HISTORYCZNY IPN 7/2007

Dr Marek Klecel

Podobnie plan „Burza” przebiega∏ na Wileƒsz-

czyênie i Nowogródczyênie, a tak˝e w Okr´gu

Lwowskim. Liczne mniejsze oddzia∏y AK stara∏y si´

tam opanowaç sytuacj´, chroniç ludnoÊç cywilnà,

by nie rozwin´∏y si´ zbyt Êmia∏e i niszczàce akcje ze

strony Niemców. Demonstrowano jednoczeÊnie, ˝e

nie by∏y to ziemie niczyje, do ∏atwego zdobycia

i opanowania przez ofensyw´ sowieckà. W Okr´gu

Wileƒskim pod dowództwem p∏k. Aleksandra Krzy-

˝anowskiego „Wilka” g∏ównà operacjà by∏a „Ostra

Brama”, czyli zaj´cie Wilna, odbicie go z ràk nie-

mieckich przed wkroczeniem Rosjan. Sytuacja by-

∏a bardzo skomplikowana. Niektóre oddzia∏y AK by-

∏y podst´pnie rozbrajane i wcielane przez wojska

sowieckie, a dowódcy internowani, a nawet roz-

strzeliwani. Mimo sporych si∏ i Êciàgni´cia wielu od-

dzia∏ów, tak˝e z Nowogródczyzny, akcja samo-

dzielnego zdobycia Wilna uda∏a si´ tylko cz´Êcio-

wo. Nie wszystkie oddzia∏y zdà˝y∏y na czas, nie by-

∏o te˝ Êcis∏ego zgrania operacyjnego z oddzia∏ami

AK w samym Wilnie. Walki rozpocz´te na poczàtku

lipca 1944 r. skoƒczy∏y si´ zdobyciem Wilna 12 lip-

ca, lecz ju˝ ze wsparciem sowieckim.

W tym samym czasie akcja „Burza” obj´∏a Okr´g

Lwowski. Bra∏y w niej udzia∏ liczne oddzia∏y AK

z Okr´gów Stanis∏awów i Tarnopol. „Walka o Lwów

– pisa∏ Tomasz Strzembosz w ksià˝ce „Rzeczpo-

spolita podziemna” – nieco podobnie jak polski

udzia∏ w oswobodzeniu Wilna, ma niejako podwój-

ne oblicze. Z jednej strony – wyzwalanie niektórych

dzielnic miasta samodzielnie lub przy udziale ˝o∏-

nierzy AK budzi∏o entuzjazm ludnoÊci: wywieszano

flagi bia∏o-czerwone, witano polskich ˝o∏nierzy, na-

wet zaciàgano si´ do Armii Krajowej. Z drugiej wie-

le poczynaƒ dowódców akowskich by∏o od poczàt-

ku cenzurowane przez politruków z Armii Sowiec-

kiej oraz wisia∏a jak topór groêba rozbrojenia”.

Sowiecka zdrada

Te wszystkie wielkie akcje planu „Burza”, mimo oczy-

wistych sukcesów w wyzwalaniu ziem wschodnich

z niemieckiej okupacji, koƒczy∏y si´ dla nas kl´skà

z powodu zdrady sowieckich sprzymierzeƒców.

Sprzymierzeƒców fa∏szywych i wiaro∏omnych, jak ju˝

okazywa∏o si´ wczeÊniej podczas wspólnych akcji

polskich i sowieckich. Po wspólnych zwyci´stwach re-

gularne ju˝ cz´sto polskie oddzia∏y by∏y zazwyczaj

zmuszane do z∏o˝enia broni, ˝o∏nierze demobilizowa-

ni lub przymuszani do wstàpienia do wojska polskie-

go organizowanego przy Armii Czerwonej, oficerowie

internowani i cz´sto deportowani do ∏agrów. 27. Dywi-

zja Wo∏yƒska po przejÊciu 500 km szlaku bojowego

przez Wo∏yƒ i Polesie po ostatnich walkach zosta∏a

rozbrojona przez wojsko sowieckie, ˝o∏nierzom dano

wybór: internowanie i deportacja albo wcielenie do ar-

mii gen. Berlinga. Podobnie na Wileƒszczyênie aresz-

towano podst´pnie dowódców AK z p∏k. „Wilkiem”

Krzy˝anowskim na czele, zapraszajàc ich na rozmo-

wy z dowódcami sowieckimi. Internowano oddzia∏y

AK, cz´Êç z nich zosta∏a rozformowana, cz´Êç stwo-

rzy∏a nowe, konspiracyjne oddzia∏y samoobrony,

dzia∏ajàce intensywnie na

Akcja

PPR, z oddzia∏ami GL-AL, które dzia∏a∏y w interesie

sowieckim.

Do najbardziej znanych akcji Kedywu nale˝a∏y:

„Wieniec” w 1942 r., przerwanie wszystkich linii ko-

lejowych wokó∏ Warszawy czy akcja „Zagralin”

w 1943 r., seria 10 zamachów bombowych w Berli-

nie, odbijanie wi´êniów, w tym harcmistrza Jana

Bytnara „Rudego” w 1943 r. z ràk gestapo czy po-

nad 60 ludzi z wi´zienia w JaÊle. Szczególne zna-

czenie mia∏y zamachy na najwa˝niejszych i najbar-

dziej krwawych dowódców niemieckich. W koƒcu

1943 r. zlikwidowano Emila Brauna, organizatora

∏apanek i planów wysiedlenia ludnoÊci Warszawy,

na poczàtku 1944 r. zosta∏ zabity szef SS i Policji

Dystryktu Warszawskiego gen. Franz Kutschera

w akcji oddzia∏u Kedywu KG „Pegaz”. Ogó∏em

od 1941 r. do po∏owy 1944 r. wykolejono ponad

700 transportów niemieckich, uszkodzono prawie

20 tys. wagonów kolejowych, wysadzono prawie

40 mostów kolejowych, dokonano ponad 25 tys.

aktów sabota˝u, wykonano prawie 8 tys. zama-

chów na Niemców.

„Burza” wiosenna

Zbli˝ajàca si´ Armia Czerwona przyspieszy∏a akcj´

„Burza”. Rozpocz´∏a jà na poczàtku stycznia 1944 r.

27. Wo∏yƒska Dywizja Piechoty AK, liczàca oko∏o

6 tys. ˝o∏nierzy, dowodzona przez ponad stu ofice-

rów i podoficerów. Du˝à rol´ w dowództwie odgry-

wali cichociemni, kadra do specjalnych zadaƒ wy-

szkolona w Wielkiej Brytanii i przerzucona do kraju.

Nie by∏ to zwyk∏y oddzia∏ partyzancki, lecz regularne

wojsko wykonujàce liniowe zadania bojowe. Opero-

wa∏a ona do kwietnia 1944 r. na pokaênym obszarze

w rejonie Kowla i W∏odzimierza Wo∏yƒskiego, na-

zwanym Republikà Zasmyckà od nazwy wsi, gdzie

stacjonowa∏o dowództwo. By∏ to pierwszy w czasie

tej wojny rejon odebrany okupantom i zarzàdzany

przez polskie w∏adze wojskowe. Dywizja walczy∏a

jednoczeÊnie z oddzia∏ami niemieckimi i ukraiƒski-

mi, przy s∏abym wsparciu sowieckim. Wi´ksze si∏y

niemieckie, które znalaz∏y si´ w odwrocie, zmusi∏y

Dywizj´ do wycofania si´ w stron´ Bugu i przeprawy

z du˝ymi stratami przez rzek´ Prypeç.

„Burza”

Powstanie, które

„nie mo˝e si´ nie udaç”

ne i dowódców reprezentujàcych Polskie Paƒstwo

Podziemne z jego w∏adzami w Londynie.

Bez wzgl´du na stan wojny i jej wynik podj´to

plan powstania strefowego, uprzedzajàcego wkra-

czanie Armii Czerwonej w kolejnych rejonach

od wschodu. Powo∏ano organizacj´ „Wachlarz”,

która mia∏a ochraniaç akcje partyzanckie

na wschód od dawnej granicy RP. Podzielona

na pi´ç stref, liczàc od po∏udnia, dzia∏a∏a pod do-

wództwem pp∏k. Jana W∏odarkiewicza „Jana”

i pp∏k. Remigiusza Grocholskiego przewa˝nie

wzd∏u˝ linii drogowych i kolejowych. Z czasem pro-

wadzi∏a g∏ównie akcje dywersyjne i sabota˝owe.

Na prze∏omie 1942 i 1943 roku powo∏ano Kie-

rownictwo Dywersji, na którego czele stanà∏

p∏k August Emil Fieldorf „Nil”, a od 1944 r. p∏k Jan

Mazurkiewicz „Rados∏aw”. W jego sk∏ad wchodzi∏y

„Wachlarz”, Zwiàzek Odwetu i inne oddzia∏y AK

na terenie ca∏ego kraju, które mia∏y stopniowo od-

twarzaç przedwojenny stan polskiej armii. Przepro-

wadzano akcje dywersyjne g∏ównie przeciw trans-

portom kolejowym i w przemyÊle, akcje odwetowe

przeciw Niemcom i ich wspó∏pracownikom, jed-

nak˝e kierowano je raczej przeciw dowódcom

i kierownictwu ni˝ ˝o∏nierskiej masie. Starano si´

prowadziç je tak, by nie wywo∏ywaç odwetu nie-

mieckiego na ludnoÊci cywilnej. Na terenach

wschodnich partyzantka AK musia∏a cz´sto ochra-

niaç ludnoÊç polskà przed partyzantkà sowieckà

i ukraiƒskà, które uznawa∏y te tereny za zdobyte.

Coraz cz´Êciej te˝ si∏y AK mia∏y do czynienia z ro-

dzimà partyzantkà komunistycznà tworzonà przez

Plan powszechnego powstania przeciw okupantowi

niemieckiemu powsta∏ w kierownictwie Armii Krajowej

ju˝ w 1940 roku. Ale rozpocz´cie powstania uzale˝-

niano oczywiÊcie od sytuacji wojennej. Mia∏o ono wy-

buchnàç dopiero wtedy, gdy by∏yby jakieÊ szanse po-

wodzenia, w chwili os∏abienia si∏ wroga, i tak by nie

nara˝aç si´ na wi´ksze straty wÊród ludnoÊci cywil-

nej. Sytuacja skomplikowa∏a si´ po wybuchu wojny

niemiecko-sowieckiej w 1941 r., czyli wojny mi´dzy

dwoma dotychczasowymi sojusznikami, gdy my mieli-

Êmy odtàd wspieraç jednego z dotychczasowych oku-

pantów. Sta∏a si´ ona jeszcze trudniejsza po 1942 r.,

gdy Zwiàzek Sowiecki zerwa∏ stosunki dyplomatycz-

ne z Polskà i przesta∏ uznawaç w∏adz´ Rzàdu Polskie-

go w Londynie. Powsta∏ wtedy dylemat, czy prowa-

dziç zdecydowane akcje zbrojne AK przeciw Niem-

com, tak by os∏abiaç ich si∏y i morale, a wzmacniaç

tym samym si∏y ZSRS, „sojusznika naszych sojuszni-

ków”, który – zdawano sobie spraw´ – naprawd´ nim

nie by∏. A wi´c trudny wybór, czy wzmacniaç w istocie

przeciwnika, czy te˝ zachowywaç si´ bardziej wstrze-

mi´êliwie, by zanadto nie wspieraç potencjalnego

wroga, który by∏ tylko chwilowym, strategicznym

aliantem. Zarazem trudno by∏o pozwoliç sobie na ca∏-

kiem bierne zachowanie w sytuacji trwajàcej okupacji

niemieckiej, nieustannych represji, wywózek do obo-

zów i eksterminacji.

W 1943 r., gdy szale wojny zacz´∏y przechylaç

si´ przy wsparciu aliantów na stron´ sowieckà,

podj´to plan „Burza”, który polega∏ ju˝ nie tyle

na powszechnym powstaniu, którego losy by∏yby

niepewne z powodu braku wsparcia ze Wschodu

lub z Zachodu, ile na intensywnych akcjach party-

zanckich, dywersyjnych i sabota˝owych na ty∏ach

frontu niemieckiego. Plan ten opracowany jeszcze

przez gen. Grota-Roweckiego przed jego areszto-

waniem mia∏ tak˝e na celu w swych dalszych skut-

kach wyraêne zaznaczenie obecnoÊci si∏ Armii Kra-

jowej na danym terenie. Planowano w ten sposób

uprzedzenie Armii Czerwonej w zajmowaniu kolej-

nych ziem polskich i podkreÊlenie tego, kto b´dzie

ich prawowitym gospodarzem po usuni´ciu Niem-

ców. Przyj´to, ˝e nale˝y wszelkimi sposobami de-

monstrowaç to, ˝e Armia Czerwona nie mo˝e byç

jedynym zwyci´zcà uzurpujàcym sobie prawa bez-

wzgl´dnego zdobywcy, lecz ma byç goÊciem przy-

j´tym na terenach polskich przez polskie si∏y zbroj-

rozpocz´∏y si´ podst´pne aresztowania dowódców

i ˝o∏nierzy AK, za czym sz∏o z∏o˝enie broni i rozwià-

zanie oddzia∏ów. „W sumie – podaje Tomasz

Strzembosz – aresztowano i wywieziono w g∏àb

ZSRR oko∏o 200 oficerów i ponad 2500 ˝o∏nierzy

AK z 3 i 9 Dywizji oraz 27 DP z Wo∏ynia. Cz´Êç

z nich wróci∏a do Kraju w 1947 r., wielu o kilka lat

póêniej”.

Polityka sowiecka zmierza∏a wi´c wyraênie nie

tylko do rozbrojenia i eliminacji polskich si∏ zbroj-

nych jako groênego konkurenta w zwyci´stwie, ale

i do eksterminacji warstwy dowódczej, rozbicia

wszelkich organizacji, zw∏aszcza wojskowych, i za-

instalowania w Polsce w∏asnego, sowieckiego sys-

temu komunistycznego. By∏a to polityka kontynu-

acji Katynia i podboju Polski, kamuflowanego przez

pozory suwerennoÊci i niby-polskie w∏adze wyzna-

czane i instruowane z Moskwy.

Sta∏o si´ to jawne, gdy Armia Czerwona przekro-

czy∏a lini´ Bugu i Sanu, wchodzàc na tereny, któ-

rych ju˝ nie uznawano za swoje, jak to by∏o

na Ukrainie, Bia∏orusi czy Litwie. Mimo kl´sk

na Wschodzie operacja „Burza” obejmowa∏a nadal

tak˝e bli˝sze tereny Lubelszczyzny, Bia∏ostocczy-

zny, Ma∏opolski, wschodniego Mazowsza.

Na Lubelszczyênie, gdzie konspiracja by∏a

szczególnie silna od samego poczàtku wojny, dzia-

∏a∏y liczne ugrupowania AK, NOW, NSZ, stykajàc

si´ z oddzia∏ami BCh, Êcierajàc si´ nawet zbrojnie

z grupami GL-AL. W 1944 r. znalaz∏a si´ tu równie˝

cz´Êç rozbitych oddzia∏ów z Wo∏ynia, a tak˝e roz-

maite jednostki formowane przy armii polskiej

w ZSRS, takie jak Brygada im. Wandy Wasilewskiej,

zgrupowanie „Jeszcze Polska nie zgin´∏a” pod do-

wództwem Roberta Satanowskiego czy grupa bo-

jowa Leona Kasmana z∏o˝ona z funkcjonariuszy

NKWD, a nawet ukraiƒskie oddzia∏y UPA.

„Burza” letnia

W tej skomplikowanej, wybuchowej sytuacji akcja

„Burza” ruszy∏a w koƒcu lipca 1944 r., wyzwalajàc,

cz´sto na wyÊcigi z oddzia∏ami sowieckimi, kolejne

miasta zaj´te jeszcze przez Niemców. Ci´˝kie walki

toczy∏a 27. Dywizja Piechoty AK w rejonie Kocka, Fir-

leja, Lubartowa, 3. Dywizja Piechoty na linii ZamoÊç,

Hrubieszów, Szczebrzeszyn, 9. Dywizja w pasie ¸u-

ków, Mi´dzyrzec Podlaski, Bia∏a Podlaska.

W Lublinie zmobilizowano przed 22 lipca wszyst-

kie rejony AK. Oddzia∏y sowieckie wjecha∏y do mia-

sta czo∏gami, mimo to nie uda∏o si´ od razu wy-

przeç Niemców. Dopiero po d∏u˝szych walkach

ulicznych wspólnie z oddzia∏ami AK Lublin zosta∏

zdobyty 25 lipca. Rozpoczà∏ si´ okres dwuw∏adzy.

Miasto sta∏o si´ g∏ównym oÊrodkiem tworzenia w∏a-

dzy sowieckiej dla Polski jeszcze w czasie wojny,

a Lubelszczyzna przez ponad pó∏ roku g∏ównym te-

renem sowieckiej penetracji.

W innych rejonach sytuacja by∏a zró˝nicowana,

stale jednak wyst´powa∏a konkurencja w∏adzy, chwi-

lowe, w zale˝noÊci od potrzeb wspó∏dzia∏anie oddzia-

∏ów polskich i sowieckich, w koƒcu próby wyelimino-

wania si∏ polskich. W Bia∏ymstoku nastàpi∏ okres dwu-

w∏adzy, ale na Bia∏ostocczyênie oddzia∏y AK nie ujaw-

nia∏y si´ zbytnio w walkach z Niemcami, pozostawa∏y

w g∏´bszej konspiracji po doÊwiadczeniach pierwszej

okupacji sowieckiej w latach 1939-1941. Na Rze-

szowszczyênie Armia Krajowa walczy∏a otwarcie,

uprzedzajàc cz´sto Armi´ Czerwonà. Samodzielnie

zdobyto PrzemyÊl 25 lipca, walki z Niemcami toczy∏y

si´ o liczne miejscowoÊci w rejonie Jaros∏awia, zdoby-

to Iwonicz Zdrój, do którego Rosjanie weszli dopiero

miesiàc póêniej. Najdalej na zachód akcja „Burza” si´-

ga∏a w rejonie Piƒczowa, gdzie na krótko w sierpniu

1944 r. powsta∏ wolny od Niemców przyczó∏ek, na-

zwany Republikà Piƒczowskà. Na Mazowszu trwa∏y

zaci´te walki z udzia∏em AK o Siedlce, Miƒsk Mazo-

wiecki, Radzymin. Tutaj wspó∏praca z AK Sowietom

idàcym na Warszaw´ by∏a na r´k´, nie zdo∏ali zdobyç

jej z marszu, jak zamierzali, samodzielnie i w krótkim

czasie.

Powstanie Warszawskie mo˝na uznaç za ostatni

i po cz´Êci spontaniczny, z udzia∏em ludnoÊci cywil-

nej, akt rozwijajàcej si´ akcji „Burza”, poczàtek po-

wstania powszechnego. Gdyby nie sowiecka polityka

demobilizacji polskich si∏ zbrojnych, ich stopniowej

eliminacji, a nawet eksterminacji cz´Êci dowództwa

Polskiego Paƒstwa Podziemnego, losy Powstania

mog∏yby byç zupe∏nie inne.

tych terenach jeszcze

po zakoƒczeniu wojny.

We Lwowie 22 lipca Êwi´towano zwyci´stwo

nad Niemcami, a ju˝ wieczorem tego samego dnia

IPN - Polskie Państwo Podziemne.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: