Jerzy Maternicki Czesław Majorek Adam Suchoński Dydaktyka historii Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1993 Okładkę projektował Dariusz Litwiniec Redaktorzy Wiesława Chlopecka, Anna Kiżys Redaktor techniczny Teresa Skrzypkowska Tytuł dotowany przez Ministra Edukacji Narodowej Copyright Š by Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. Warszawa l W ISBN 83-01-10921-1 Wstęp Pierwszy i jak dotšd jedyny polski uniwersytecki podręcznik dydaktyki historii ukazał się przeszło 60 lat temu. Mamy tu na myli wydanš po raz pierwszy w 1928 r., cennš w swoim czasie Dydaktykę historii Hanny Pohoskiej. Od czasu drugiego wydania tej pracy w 1937 r. minęło z górš 50 lat. Przeżylimy w tym czasie parę epok historycznych, które wywarły silne piętno na polskiej edukacji historycznej. Podręcznik H. Pohoskiej ma już dzi znaczenie jedynie historyczne, jako wiadectwo myli i dšżeń pierwszego po odzyskaniu niepodległoci pokolenia polskich dydaktyków historii. Zdezaktualizowały się również kompendia dydaktyczno-histo-ryczne wydane w latach szećdziesištych: Metodyki nauczania historii Czesława Szybki i Tadeusza Słowikowskiego. Obie te prace, choć nie pretendowały do miana uniwersyteckiego podręcznika, były przecież - w swoim czasie - pożytecznš jego namiastkš. Dotyczy to w szczególnoci popularnej w szerokich kręgach nauczycielskich ksišżki T. Słowikowskiego. Dzi i ona ma już znaczenie historyczne. Starzenie się podręczników i kompendiów jest rzeczš normalnš. Zjawisko to obserwujemy zresztš we wszystkich dziedzinach nauki. Rozwój badań zmusza do przeprowadzenia bilansów wiedzy naukowej, do odrzucania starych i pisania nowych podręczników i zarysów". W przypadku dydaktyki historii ma to tym większe uzasadnienie, iż dziedzina ta uległa na wiecie, w okresie ostatnich dwóch - trzech dziesięcioleci, zasadniczym przeobrażeniom. Współczesna dydaktyka historii niewiele już przypomina swojš poprzedniczkę - metodykę nauczania historii" sprzed trzydziestu czy czterdziestu laty. Kiedy była to umiejętnoć fachowa" kodyfikujšca praktyczne dowiadczenie nauczycieli, wytyczajšca okrelone normy postępowania w procesie przekazywania uczniom wiedzy historycznej. Współczesna dydaktyka historii jest, a może raczej staje się naukš o szerokim programie badawczym, korzystajšcš ze zdobyczy nie tylko dydaktyki ogólnej, ale również takich dyscyplin czy subdyscyplin jak metodologia historii, teoria kultury historycznej, socjologia, nauki polityczne itp. Przedmiotem zainteresowania dydaktyków historii jest dzi nie tylko szkolna edukacja historyczna, badajš oni także inne formy upowszechniania wiedzy o przeszłoci. Chodzi m.in. o odsłonięcie mechanizmów społecznej recepcji wiedzy historycznej, o ukazanie złożonego procesu kształtowania się kultury i wiadomoci historycznej społeczeństwa. Tak pojmuje się dzi zadania dydaktyki historii w Republice Federalnej Niemiec, we Francji, Włoszech, w Holandii i w wielu innych krajach. Dydaktyka historii traktowana jest tam jako nauka stosowana historii", jako swego rodzaju pomost łšczšcy historiografię ze społeczeństwem. Stawia się przed niš zadania wypracowania najlepszych modeli upowszechniania naukowej wiedzy historycznej nie tylko w szkole, ale także i poza niš, w systemie tzw. edukacji równoległej. Z poszerzaniem pola badawczego łšczy się cile proces unaukowienia dydaktyki historii, doskonalenia jej metod badawczych, aparatury pojęciowej itp. W podobnym kierunku zmierza również polska dydaktyka historii, która od lat dwudziestu aktywnie uczestniczy w przemianach europejskiej myli dydaktyczno-historycznej. Dokonalimy w tej dziedzinie znacznego kroku naprzód, osišgajšc niejednokrotnie wyniki porównywalne z dokonaniami dydaktyków francuskich, angielskich, włoskich czy holenderskich. Niestety, dorobek ten jest w niewielkim tylko stopniu znany osobom najbardziej zainteresowanym, tj. nauczycielom i studentom historii. Większoć polskich prac badawczych z zakresu dydaktyki historii ukazała się w wydawnictwach uczelnianych, w mikroskopijnym nieraz nakładzie 100 - 300 egzemplarzy. Publikacje te sš z reguły niedostępne na rynku księgarskim. Polski nauczyciel czy student historii nie ma też, praktycznie rzecz bioršc, większych szans, aby zapoznać się z dorobkiem przodujšcej dzi w wiecie niemieckiej (do niedawna zachodnioniemieckiej) dydaktyki historii. Dotyczy to zresztš również literatury dydaktyczno-historycznej innych krajów europejskich, w Polsce raczej słabo znanej nawet wród niektórych kręgów dydaktyków historii. Jest to skutek różnych ograniczeń, występujšcych do niedawna w naszych kontaktach naukowych z dydaktykš obcš. Sytuacja w tej dziedzinie uległa w ostatnich latach pewnej poprawie, nadal jednak jest daleka od stanu zadowalajšcego. Jednym z zadań naszego podręcznika jest upowszechnienie zdobyczy nowoczesnej myli dydaktyczno-historycznej, zarówno polskiej, jak i - w miarę możliwoci - obcej. Zgodnie z aktualnymi obecnie tendencjami w nauce europejskiej zrywamy z tradycyjnym, wšskim pojmowaniem przedmiotu i zadań dydaktyki historii. Upatrujemy w niej ważnš subdyscyplinę historycznš, zajmujšcš się, jak to już wyżej powiedzielimy, złożonš problematykš upowszechniania wiedzy historycznej i jej społecznej recepcji. Oczywicie ten nowy, szeroki program dydaktyki historii mógł być w naszym podręczniku zrealizowany tylko na tyle, na ile pozwalał na to aktualny stan badań, w tym także badań własnych, prowadzonych przez autorów niniejszego opracowania. Głównš uwagę skupilimy na problemach szkolnej edukacji historycznej, zdecydowały o tym nie tylko okrelone względy praktyczne, tj. potrzeby nauczycieli i studentów przygotowujšcych się do zawodu nauczycielskiego, przesšdził o tym również skromny jeszcze dorobek badań dotyczšcych pozaszkolnej edukacji historycznej. Staralimy się jednak o to, aby szkolna edukacja historyczna i jej problemy ukazane zostały w szerokim kontekcie społecznego obiegu wiedzy historycznej. Problematyce tej powięcone zostały dwa rozdziały tego podręcznika (rozdziały III i IV), w których m.in. omawiamy różne formy przekazu historycznego, takie np. jak historiografia, publicystyka historyczna, literatura piękna, historia oralna, i analizujemy ich wpływ na wiadomoć i kulturę historycznš społeczeństwa. Rozdziały I i II zostały powięcone metodologicznym problemom dydaktyki historii. Względy praktyczne zadecydowały również o tym, iż podręcznik koncentruje się na problematyce aktualnej. Zrezygnowano w zwišzku z tym z systematycznego wykładu dziejów edukacji historycznej i myli dydaktyczno-historycznej. Problematyka ta została szeroko omówiona w dotychczas istniejšcej literaturze naukowej. Czytelników bliżej zainteresowanych tymi zagadnieniami odsyłamy do opracowań Jerzego Maternickiego: Dydaktyka historii w Polsce 1773-1918 (1974), i Polska dydaktyka historii 1918-1939 (1978), a także do monografii wymienionych w rozdziale II. Wyeksponowalimy zagadnienia nowe, pomijane lub też w niedostatecznym stopniu uwzględniane w dotychczasowych kompendiach z zakresu dydaktyki historii. Sposób prezentacji poszczególnych problemów jest zróżnicowany m.in. w zależnoci od stopnia ich złożonoci, aktualnego stanu badań i dostępnoci istniejšcej literatury monograficznej (polskiej i obcej). Zagadnienia względnie proste, szeroko opisane w dostępnej literaturze naukowej, przedstawione zostały w sposób syntetyczny. Zagadnienia nowe i złożone, słabo opracowane w literaturze monograficznej, potraktowane zostały szerzej, w sposób analityczny. Dotyczy to zwłaszcza niektórych spraw omawianych w pierwszej i drugiej częci podręcznika. Niektóre partie-naszej pracy majš charakter materiałowy. Staralimy się w ten sposób stworzyć warunki do samodzielnej pracy studenta nad wybranymi zagadnieniami. Uważamy, iż głównym zadaniem podręcznika uniwersyteckiego jest nie tyle dostarczenie studentowi gotowej" wiedzy, ile postawienie pewnych problemów i wskazanie dróg prowadzšcych do ich rozwišzania. Autorzy starali się pokazać dydaktykę historii jako dziedzinę żywš i żywotnš, wcišż zmieniajšcš się, rozszerzajšcš pole swoich dociekań, poszukujšcš coraz doskonalszych narzędzi 6 badawczych. Wiedza dydaktyczno-historyczna ma charakter otwarty, jest przedmiotem licznych sporów i kontrowersji. Staralimy się więc zaprezentować Czytelnikowi wiele poglšdów na każde niemal z omawianych zagadnień. Umożliwi mu to, jak nam się wydaje, wyrobienie sobie własnego zdania o poruszanych w ksišżce tematach. Autorzy podręcznika zdajš sobie sprawę z wielu jego niedostatków. Nie wszystkie zagadnienia zostały w nim należycie pogłębione. Czasami uniemożliwiał to aktualny, nie zawsze zadowalajšcy stan badań w niektórych dziedzinach. Dotyczy to m.in. słabo dotychczas zbadanych, zwłaszcza w Polsce, psychologicznych podstaw nauczania historii. Na szersze, pogłębione ujęcie tego zagadnienia przyjdzie nam zapewne jeszcze trochę poczekać. Inaczej wyglšdajš metodologiczne, socjologiczne i kulturologiczne aspekty edukacji historycznej. Mamy w tej dziedzinie poważny, liczšcy się dorobek, który można było wykorzystać w analizie wielu interesujšcych nas tu zagadnień dydaktyczno-historycznych. Dobry podręcznik uniwersytecki powstaje stopniowo, przy współpracy użytkowników. Majšc nadzieję na drugie wydanie naszej pracy, zwracamy się z apelem do Czytelników 0 nadsyłanie wszelkich uwag, które mogš się przyczynić do jej dalszego doskonalenia. Już teraz pragniemy podziękować pierwszym Czytelnikom tej pracy - Prof. Prof. Januszowi Rulce 1 Jerzemu Topolskiemu za cenne uwagi recenzyjne, które w niemałym stopniu przyczyniły się do podniesienia jej wartoci. Jerzy Maternicki Częć pierwsza Teoretyczne i metodologiczne podstawy dydaktyki historii Jerzy Maternicki /. Współczesna dydaktyka historii 1. Problemy terminologiczne Termin dydaktyka historii" ma wiele zna...
jrachuba