Propozycje opracowania materiału literackiego
269
W kręgu realizmu
D. Defoe Robinson Crusoe
Robinson Crusoe D. Defoe zamieszczony w nowym programie na Liście lektury obowiązkowej reprezentuje typ powieści przygodowo-podróżniczej. Wydana po raz pierwszy w 1719 roku tłumaczona była na wiele języków (polskie przekłady od 1769 r.). Autor oparł się na autentycznych przeżyciach angielskiego marynarza Alexandra Selkirka. Historia rozbitka, który na bezludnej wyspie stwarza warunki cywilizowanego życia, dała początek odmianie powieści przygodowej zwanej robinsonadą.
Chociaż w programie podany jest tytuł książki bez żadnego komentarza, należy sądzić, że chodzi o adaptację dla młodzieży, np. pióra S. Stampfla. Napisana jest ładnym językiem, zachowuje
najważniejsze wątki i oddaje klimat epoki. Pełny przekład utworu mógłby zainteresować niektórych uczniów, dla przeciętnego dwunastolatka jest on za trudny. W opracowaniu Stampfla główna narracja prowadzona jest w trzeciej osobie. Autor wprowadził także narrację pierwszoosobową (w 5 rozdziałach na 53), Jest to pamiętnik Robinsona, bohatera tytułowego, który znalazłszy papier, inkaust i pióro na wraku „Diany” postanawia spisać swoje dzieje „innym ludziom dla nauki”. Ponadto każdy rozdział poprzedzony jest fragmentem pamiętnika, który wyprzedza relację- narratora trzecioosobowego i zawiera najczęściej komentarz i ocenę wydarzeń, np. „Zlekceważywszy tedy boskie przykazana ...” (przed rozdz. 3). „Diabeł nie śpi. I nigdy przecież nie wiadomo, w jaką człowiek trafi matnię” (przed rozdz. 4). Lekturę książki ułatwiają tytuły rozdziałów pobudzające wyobraźnię młodego czytelnika, np. „Morze po raz pierwszy”, „Oberża kulawego Piotra”, „Czarny ląd i czarna flaga”, „Piraci z Sale”.
W Robinsonie Crusoe nie ma akcji w ścisłym tego słowa znanemu. Pomiędzy zdarzeniami zachodzą główne związki przyczynowo-skutkowe, co jest cechą powieści osiemnastowiecznych. Książkę D. Defoe charakteryzuje także przewaga postaci epizodycznych nad drugoplanowymi. Pozostał temu wierny autor adaptacji. Zgodnie z pierwowzorem wiele miejsca poświęcił opisom
270
Kształcenie literackie
stanów psychicznych bohatera w czasie jego pobytu na bezludnej wyspie. Ciekawym materiałem do przemyśleń jest konflikt wewnętrzny Robinsona: obowiązki wobec najbliższych czy spełnienie własnych pragnień? Wychowany w surowych zasadach posłuszeństwa bohater po opuszczeniu domu rodzicielskiego ma kompleks syna marnotrawnego, a wygnanie traktuje jako karę. Niezależnie od tej autooceny, która jest zgodna z siedemnastowiecznymi ideałami wychowania, obiektywna wymowa postępowania Robinsona jest inna. Tradycyjnej bierności i posłuszeństwu przeciwstawiony został czynny stosunek do życia, który wyraża się zarówno w sferze duchowej, jak i materialnej. Bohater idzie przecież za głosem swojego powołania, wybiera morze zamiast kancelarii adwokackiej, w której nie widzi dla siebie miejsca. Na pytanie — czy byłby szczęśliwy, gdyby posłuchał ojca — nie znajdujemy w tekście odpowiedzi. Dla dwunastoletniego czytelnika są to trudne zagadnienia. Z większym zainteresowaniem będzie śledził proces aktywnego przystosowywania bohatera a: życia w samotności, w warunkach odmiennych niż te, do których przywykł. v
Ciekawa osobowość bohatera tytułowego daje okazję do kształcenia umiejętności charakteryzowania postaci literackiej (na podstawie jej postępowania). Ze względu na bardzo bogaty mat en a: wskazany jest etap przygotowawczy. Na każdej lekcji. czy w związku z pracą domową, uczniowie zastanawiają się nad osobowością bohatera, określają jego cechy i wpisują do zeszytu wraz z argumentacją. W przedstawionej koncepcji charakterystyka Robinsona Crusoe porządkuje i zamyka pracę nad książką D. Defoe.
Ukierunkowanie lektury:
1. Z jakimi postaciami związane są wątki utworu? Zwróć uwagę na postacie epizodyczne.
2. Czy zdarzenia fabularne rozwijają się w kierunku jakiegoś określonego celu?
3. Określ czas fabuły na podstawie informacji zawartym w tekście.
4. Co można powiedzieć o narracji w utworze?
271
5. Robinson Crusoe — powieść czy nowela? Uzasadnij swoją odpowiedź.
6. Określ charakter książki ze względu na temat.
7. Podczas lektury Robinsona Crusoe poszukaj w atlasie świata nazw geograficznych wymienionych w tekście.
W celu lepszego zapamiętania zanotuj w brudnopisie swoje odpowiedzi na pytania i polecenia.
Wyniki samodzielnej pracy uczniowie będą referowali na pierwszej lekcji poświęconej książce D. Defoe.
Temat 1: Sprawozdanie z samodzielnej pracy nad książką Robinson Crusoe D. Defoe.
Na lekcji przydadzą się atlasy geograficzne, globus.
1. Uczniowie dzielą się swoimi wrażeniami z lektury.
2. Przechodzimy do realizacji tematu lekcyjnego, wykorzystując polecenia i wskazówki, które otrzymali przed lekturą:
— wątek główny Robinsona Crusoe,
— wątki poboczne — Piętaszka, Koziego Króla, kapitana
— Hermandeza i jego załogi,
— dużo postaci epizodycznych,
— brak wyrazistej akcji,
— czas fabuły obejmuje ponad 40 lat (od 1632 — rok urodzę- ma bohatera; 1 IX 1651-—30 IX 1659 — osiem lat tułaczki przed pobytem na wyspie; 12 lat, 9 miesięcy i 17 dni — pobyt na wyspie; czas pobytu w domu po powrocie nie jest określony),
— główna narracja prowadzona jest w trzeciej osobie, rolę narratora przejmuje kilkakrotnie bohater tytułowy (pamiętnik robinsona — narracja pierwszoosobowa),
— Robinson Crusoe jest powieścią (rozbudowana fabuła, brak •wyrazistego zakończenia, dużo postaci epizodycznych) o charakterze przygodowo-podróżniczym.
Na podstawie sprawozdania skorygowanego na lekcji przez nauczyciela uczniowie uzupełniają i porządkują swoje notatki i wpisują je w domu do zeszytu.
Przygotowanie do następnej lekcji:
1. Wyobraź sobie, że jesteś Robinsonem. Przygotuj w jego
272
imieniu wypowiedź o przyczynach i okolicznościach opuszczenia domu rodziców. Następnie zastanów się, jakie pytania można by zadać bohaterowi książki w związku z jego ucieczką z domu.
2. Zapisz w formie punktów, jakie istotne zdarzenia poprzedziły pobyt bohatera na bezludnej wyspie.
Temat 2: Zanim Robinson znalazł się na bezludnej wyspie...
1. Uczeń przedstawia przyczyny i okoliczności opuszczenia domu z pozycji bohatera (w pierwszej osobie). Po zakończeniu relacji koledzy zadają mu pytania (praca domowa), na które odpowiada zgodnie z fabułą utworu (np. Czy nie kochałeś swoich rodziców? Czy zachowałbyś się podobnie, gdyby można było cofnąć czas?).
2. Uczeń samodzielnie redaguje ramowy plan przygód i podróży bohatera przed pobytem na wyspie.
Na przykład:
— Pierwsza nieudana podróż morska.
— Wyprawa na „Eleonorze” po kość słoniową.
— W rękach piratów z Sale.
— Ucieczka z niewoli wzdłuż brzegów Afryki.
— Z Brazylii do Gwinei po wielką fortunę.
— Na nieznanym brzegu.
3. Jakie cechy Robinsona ujawniły się w okresie poprzedzającym pobyt na bezludnej wyspie?
(notatka do charakterystyki postaci)
— niespokojna natura, żądna przygód (nie może usiedzieć na. miejscu),
— ma pasję żeglarską i jest ciekaw świata (chce być marynarzem, opuszcza spokojny dom rodziców),
— ...
dorobis