Marek Folwarniak. Brekteaty Bolesława Krzywoustego w polskich zbiorach. IOH.pdf

NUMIZMATYKA

Brakteaty

Marek Folwarniak

Bolesława

Krzywoustego

w polskich zbiorach

Inne Oblicza Historii

występowała współcześnie na monetach

niemieckich, stąd założenie, że wzorów do-

starczyć mógł duchowny niemiecki.

Zróżnicowane są również formy nazwy

Gniezno 8 na omawianych egzemplarzach,

ale i tu niektóre z nich znajdują swój odpo-

wiednik w dokumentach sporządzonych

przez niemieckich mnichów 9 .

Pewną odmienność wykazują także rysun-

ki postaci świętego. Szczególnie rysunek

z MAiE w Łodzi odbiega od wzorów

z MNW i MNK. Inny jest tu kształt pastora-

łu, inne ułożenie księgi ewangelii i układ szat.

rakteaty 1 Bolesława Krzy-

woustego z postacią św.

Wojciecha należą do naj-

ciekawszych numizmatów

polskich okresu średnio-

wiecza. Są to pierwsze

polskie brakteaty 2 , a jed-

nocześnie jedne z najstarszych w Eu-

ropie. Ich emisja przypada na czasy,

gdy w Polsce bite były wyłącznie dena-

ry. Brakteaty Bolesława Krzywoustego

są największymi polskimi monetami tego

typu. Następne brakteaty w Polsce po-

jawiły się dopiero za czasów Mieszka

III, jako znacznie mniejsze, bite masowo

monety.

Na brakteatach Bolesława Krzywo-

ustego centralne miejsce zajmuje po-

stać św. Wojciecha. Odwołanie się do

patronatu świętych nie ograniczało się

tylko do aspektu religijnego. W tam-

tych czasach podkreślenie chrześci-

jańskich korzeni służyło uzasadnieniu

istnienia własnych instytucji kościel-

nych i państwowych.

Brakteat Bolesława Krzywoustego – od-

wrotna strona monety (fotografia wyko-

nana przez autora artykułu)

Brakteat typu II

(Kopicki: brakteat św. Wojciech i książę,

poz. 47, znanych egzemplarzy 274, stopień

rzadkości R4)

Przedstawia postać klęczącego księcia

i stojącego nad nim św. Wojciecha z ręką

wyciągniętą nad głową Bolesława w geście

opieki. Rysunek nie jest już tak szczegóło-

wy jak w typie I, a proporcje postaci nieco

zachwiane, ale daje się dostrzec wiele cech

wspólnych z typem I. W podobnym otoku

jak w typie I widnieje napis: + SLVLEBA-

IDI IBEZLAV (w wersji najbardziej po-

prawnej: S DALBERIVS BOLEZLAV) –

jest to zniekształcona legenda: +S. ADAL-

BERTVS – BOLESLAV. Litery B, E, L są

odwrócone.

Choć w katalogu Kopickiego mamy

przedstawiony jeden wzór brakteata, to

pragnę zauważyć, że w przypadku tej mo-

nety mamy do czynienia z dwoma odmia-

nami. Oprócz opisanej odmiany z głową

św. Wojciecha skierowaną w stronę Bole-

sława mamy również egzemplarze typu II

z głową św. Wojciecha skierowaną na wprost.

Jest to odmiana występująca znacznie rza-

dziej, lecz wyraźnie udokumentowana. Po-

mijam różnice monet typu II, wynikające

z użycia różnych stempli, wówczas bowiem

liczba odmian byłaby znacznie większa.

Początkowo brakteaty z postacią klęczą-

cą przed biskupem łączono z pokutą Krzy-

woustego za zabójstwo brata Zbigniewa,

dlatego nazwano je „brakteatami pokutni-

czymi” i pod tą nazwą funkcjonowały wiele

lat, datowano je więc w okolicach roku

1118. Po latach zweryfikowano ten pogląd.

Obecnie przyjmuje się, że inspiracją ich po-

wstania była wizyta Krzywoustego u bi-

skupa Konrada w Magdeburgu. Prawdo-

podobnie wtedy Krzywousty otrzymał od

Przedstawia on stojącą postać św. Woj-

ciecha w stroju pontyfikalnym z pastora-

łem w prawej ręce i z księgą ewangelii w le-

wej. Rysunek postaci cechuje szczegóło-

wość i zachowanie proporcji.

Średnica 26 mm, waga 0,56 g. W otoku

widnieje napis: + SCS ADELBIRIAS EPS

GNVH lub CNVH (Sanctus Adalbertus

Episcopus Gneznensis) 5 . SCS jest skrótem

wyrazu sanctus , litery S są odwrócone, lite-

ra A w następnym wyrazie umieszczona

jest odwrotnie. Litery L, B i R również są

odwrócone względem napisu SCS. Wyraz

ADELBIRIAS jest zniekształconą formą

imienia ADALBERTVS. EPS jest skrótem

wyrazu episcopus . Legendę rozmieszczono

w miarę regularnie, zaczynając na prawo

od krzyżyka, i napisano ją w większości ka-

pitałą romańską 6 . Inskrypcja na monecie

jest najbardziej rozbudowaną inskrypcją

monetarną, jaka dotychczas występowała

w polskich monetach tego okresu.

Brakteaty typu I, choć znane są w nie-

wielkiej liczbie egzemplarzy, różnią się mię-

dzy sobą. Porównanie egzemplarzy z muze-

ów w Warszawie, Krakowie, Głogowie i Ło-

dzi daje podstawy do wyróżnienia przy-

najmniej trzech stempli. Odmiany te mają

zróżnicowane zniekształcenia liter, niektóre

z liter są lustrzanym odbiciem lub zostały

odwrócone. Jak zauważył S. Suchodolski 7 ,

jeden błąd literowy powtarza się na wszyst-

kich znanych egzemplarzach. Trzecia spo-

dziewana litera „A” została zastąpiona lite-

rą „E”. Ponieważ trudno założyć wielokrot-

ną pomyłkę przy kopiowaniu, należy przy-

puszczać, że taki musiał być wzór wyrazu,

tj. „ADELBERTUS”. Ponieważ taka forma

Opis monet

Oba omawiane brakteaty są cienkimi, bi-

tymi jednostronnie monetami (stronę

główną stanowi obraz wypukły).

Na potrzeby niniejszego artykułu dla

rozróżnienia opisywanych monet przyją-

łem oznaczenia zaproponowane przez

R. Kiersnowskiego 3 . Typ I oznacza zatem

brakteaty ze stojącą postacią św. Wojcie-

cha, typ II zaś odnosi się do monet z po-

stacią św. Wojciecha i klęczącą postacią

Bolesława. Ikonografia obu monet jest

oczywiście typowa dla obszaru dominacji

łacińskich wpływów kulturowych. Należy

w tym miejscu zaznaczyć, że oba typy opi-

sywanych tu brakteatów mają wiele cech

wspólnych. Są oczywiście bite tą samą me-

todą, postacią centralną jest św. Wojciech,

monety mają podobne wagi i średnice.

Rozkład otoków i liternictwo analogiczne.

Cechy te potwierdzają raczej założenie, że

powstały w podobnym okresie i zostały

wykonane w tym samym miejscu.

Brakteat typu I

(Kopicki: brakteat św. Wojciech, poz. 46,

znanych egzemplarzy 6, stopień rzadkości

R7 4 )

www.ioh.pl

niego w darze duże brakteaty z wizerun-

kiem biskupa, klęczącego u stóp patrona

swej diecezji. W nawiązaniu do tego wzoru

Krzywousty polecił wybicie własnych mo-

net. Nazwano je „protekcyjnymi” i do dziś

pod taką nazwą występują w literaturze.

Sporną kwestią jest lokalizacja mennicy.

Pierwotnie monety te przypisywano menni-

cy gnieźnieńskiej, lecz obecnie przeważa po-

gląd, że powstały w mennicy krakowskiej 10 .

Dotychczasowe znaleziska nie były jed-

nak dużymi liczebnie zbiorami, dlatego od-

krycie skarbu w Karczmiskach (pow. pu-

ławski) jesienią 1932 r. wywołało nie lada

sensację. Odkrycia tego dokonała pewna

kobieta podczas prac polowych. Monety

znajdowały się w dużym, niewypalanym,

glinianym garnku, a łączna waga całego

znaleziska wynosiła 3,06 kg. Skarb trafił na

posterunek policji, następnie do starostwa

w Puławach, później do urzędu konserwa-

torskiego w Lublinie, aż w końcu został za-

kupiony przez Dyrekcję Państwowych

Zbiorów Sztuki na Zamku w Warszawie.

W skład skarbu wchodziły denary krzyżo-

we, denary Bolesława Śmiałego, denary

Władysława Hermana oraz oczywiście de-

nary i brakteaty Bolesława Krzywoustego.

Wszystkich monet srebrnych naliczono

4504, choć w tym 742 sztuki uszkodzone.

Najciekawszy jest jednak fakt, że w skład

tego skarbu wchodziło 215 sztuk brakte-

atów Bolesława Krzywoustego typu II oraz

1 sztuka typu I 13 . I właśnie ten wyjątkowy

egzemplarz typu I nie trafił dalej z całością

skarbu, lecz pozostał w rękach miejscowe-

go nauczyciela. Następnie trafił do Gabine-

tu Numizmatycznego Mennicy Państwo-

wej, aż w końcu znalazł się w Muzeum Na-

rodowym w Warszawie 14 .

Barbara Piwocka 15 opublikowała szcze-

gółowy spis tego znaleziska. Podała rów-

nież, że pierwsza wzmianka o znalezisku

w Karczmiskach ukazała się w „Dodatku

literacko-naukowym Ilustrowanego Kurie-

ra Codziennego” z 7 maja 1933 r. W za-

mieszczonym wykazie autorka artykułu

pod poz. 141–161 wymieniła 215 sztuk

brakteatów typu II (w tym 2 egzemplarze

rzadszej odmiany z głową biskupa zwróco-

ną na wprost).

Wśród współczesnych znalezisk nie moż-

na pominąć oczywiście skarbu z Głogowa.

Odkrycia dokonali 23 października 1987 r.

dwaj działkowicze podczas prac melioracyj-

nych na terenie ogródków działkowych przy

Osiedlu Piastów Śląskich. Skarb, znajdujący

się obecnie w Muzeum Archeologiczno-Hi-

storycznym w Głogowie, zawiera 20 638

monet całych i fragmentów, 7 srebrnych

sztabek i jedną grudkę srebra. Wśród monet

rozróżniono 31 typów, w większości pol-

skich denarów pochodzących ze Śląska

z XII i pocz. XIII w. Zachowana część skar-

bu równa się wartości ok. 34 grzywien wa-

gowych. Pod względem liczby monet należy

do największych z tego okresu nie tylko

w Polsce, ale i w Europie. Wśród monet skar-

bu głogowskiego znalazły się 53 sztuki monet

typu II w 27 zwitkach i tylko jedna typu I.

Znaleziska

Początkowo brakteaty Bolesława Krzy-

woustego z postacią św. Wojciecha znane

były tylko w pojedynczych egzemplarzach.

„Zanim znaleziony był w Dobiesławicach,

już był znany numizmatykom ze zbioru

Walońskiego, Rastawieckiego, Reichla i z

czterech egzemplarzy w zbiorach hr. Kra-

sińskich” 11 . Jednymi z pierwszych dokład-

niej opisanych znalezisk były odkrycia do-

biesławickie – „Właściwie sędziszowskie

(bo we wsi tego ostatniego nazwiska, a tyl-

ko w majątku dobiesławickim” 12 (powiat

pińczowski) w 1836 r. i w Woli Skromow-

skiej w 1844 r. Znalezisko w Sędziszowie

trafiło do rąk właścicielki gruntów Anny

z Zamoyskich Aleksandrowej Sapieżyny.

Następnie w drodze spadku przypadło

wnukowi księżnej, ks. Władysławowi Czar-

toryskiemu, by na koniec trafić do Muzeum

Czartoryskich w Krakowie.

O ile w skarbie dobiesławickim odkryto

kilka brakteatów Krzywoustego, to w Woli

Skromowskiej monety te stanowiły znacz-

ną część skarbu.

Typ I (MG/N/1038), fot. Muzeum Arche-

ologiczno-Historyczne w Głogowie

MG/N/709, fot. Muzeum Archeologicz-

no-Historyczne w Głogowie

Brakteat z Dobiesławic (K. Stronczyński,

Dawne monety Polski dynastyi Piastów

i Jagiellonów. Część I , Piotrków 1883, ta-

blica III)

MG/N/710 – odwrotna strona brakteata,

fot. Muzeum Archeologiczno-Historycz-

ne w Głogowie

Inne Oblicza Historii

Zbiory

już tak pewne, ale należy założyć, że część

z nich lub wszystkie również pochodzą ze

wspomnianego znaleziska. Brakteat typu I

został dokładnie opisany w artykułach za-

mieszczonych w „Wiadomościach Numi-

zmatycznych” w 1959 r.

Egzemplarze typu II są na ogół dobrze

zachowane. Bite są różnymi stemplami

i różnią się patyną. Wszystkie monety

typu II znajdujące się w MN w Warszawie

są odmianą z głową św. Wojciecha skiero-

waną w stronę Bolesława. Jeden z egzem-

plarzy ma wybitą Leliwę, pochodzi więc ze

zbiorów Czapskich. Na innym egzemplarzu

przed głową św. Wojciecha znajduje się

pięć punktów (może znak menniczy).

+ SCS [.] DAELBERIAS EPS GM) oraz

12 egzemplarzy typu II 26 . Większość mo-

net opisana jest jako pochodzące z Karcz-

misk.

Największe zbiory brakteatów Bolesława

Krzywoustego znajdują się oczywiście w mu-

zeach. Oto efekt ustaleń, jakie udało mi się

poczynić we współpracy z wybranymi pla-

cówkami muzealnymi, tj. Muzeum Arche-

ologiczno-Historycznym w Głogowie, Mu-

zeum Narodowym w Warszawie, Muzeum

Archeologiczno-Etnograficznym w Łodzi,

Muzeum Narodowym w Krakowie, Mu-

zeum Okręgowym w Koninie i Muzeum

Zamojskim w Zamościu.

Muzeum Archeologiczno-Historycz-

ne w Głogowie 16

Muzeum Archeologiczno-Etnogra-

ficzne w Łodzi 24

Muzeum to swoje zbiory brakteatów

Krzywoustego zawdzięcza odkryciu skarbu

w Głogowie w roku 1987. Zbiory muzeum

zawierają jeden egzemplarz typu I 17 , 11 eg-

zemplarzy typu II 18 oraz zwitki monet 19

(zawsze brakteat protekcyjny na wierzchu)

– monety są pozawijane od jednej do sze-

ściu sztuk razem.

Brakteat typu II MAEŁ-N-A 11151, fot.

autor

W zbiorach Muzeum znajduje się jeden

brakteat typu I 25 (z napisem w otoku

Muzeum Narodowe

w Warszawie 20

W zbiorach Muzeum Narodowego w War-

szawie znajduje się jeden brakteat Bolesła-

wa Krzywoustego typu I – św. Wojciech z pa-

storałem i 13 egz. typu II 21 . Moneta typu I

pochodzi ze skarbu z Karczmisk. Pocho-

dzenie pozostałych numizmatów nie jest

Brakteat typu I (MAEŁ-N-A 8500) 27 , fot.

autor

Brakteat typu II MAEŁ-N-A 10967, fot.

autor

Brakteat typ I (Z. Wdowiszewski, Jesz-

cze o skarbach z Dobiesławic Karcz-

misk. Nowy brakteat z czasów Krzywo-

ustego , Wiadomości Numizmatyczne,

z. 1–2, Warszawa 1959, s. 53)

Brakteat typu II MAEŁ-N-A 10988, fot.

autor

Brakteat typu II MAEŁ-N-A 8665, fot.

autor

www.ioh.pl

Brakteat typu II MAEŁ-N-A 7280,

fot. autor

Brakteat typu II MAEŁ-N-A 6904,

fot. autor

Brakteat typu II MAEŁ-N-A 7279,

fot. autor

Brakteat typu II MAEŁ-N-A 6902,

fot. autor

Brakteat typu II MAEŁ-N-A 6623,

fot. autor

Brakteat typu II MAEŁ-N-A 6905,

fot. autor

den egzemplarz typu I 29 oraz trzy egzem-

plarze typu II 30 . Również i tu monety typu

II są odmianą z głową św. Wojciecha skie-

rowaną w stronę Bolesława.

moneta ta odpowiada klasyfikacji zapro-

ponowanej przez R. Kiersnowskiego, który

prawdopodobnie oglądał zamojską monetę

i dlatego, opisując brakteat, przyjęto jego

opinię.

Muzeum Okregowe w Koninie 31

Muzeum Numizmatyczne NBP

W zbiorach Gabinetu Numizmatycznego

Muzeum Okręgowego w Koninie znajdują

się dwa numizmaty typu II.

W ramach wystawy zorganizowanej na

terenie NBP można oglądać egzemplarz

brakteata typu II w Muzeum Numizma-

tycznym NBP.

Muzeum Zamojskie w Zamosciu 32

Brakteat typu II MAEŁ-N-A 6903,

fot. autor

Wśród numizmatów tego Muzeum mo-

żemy oglądać jeden egzemplarz brakteata

typu II 33 . W karcie monety sporządzonej

w 1967 roku zarejestrowano ją jako brakte-

at tzw. pokutniczy, a jako mennicę wskaza-

no: „Polska Mennica Gnieźnieńska”. Co

do kwalifikacji i określenia typu monety, to

Oczywiście część brakteatów Bolesława

Krzywoustego stanowi również ozdobę ko-

lekcji prywatnych. Dzięki uprzejmości ko-

lekcjonerów przedstawiam kilka zdjęć eg-

zemplarzy z prywatnych zbiorów. Są to

brakteaty typu II. Ostatni z nich z głową

św. Wojciecha zwróconą na wprost.

Muzeum Narodowe w Krakowie 28

Spośród interesujących nas monet w zbio-

rach Muzeum Narodowego znajduje się je-

Inne Oblicza Historii

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: