Wydawca
„MYŚL POLSKA”
8, Alma Terrace, London, W. 8
Z zasiłkiem
Instytutu im. Romana Dmowskiego w St. Zjednoczonych
Do druku przygotowali:
Antoni Dargas, Józef Płoski i Hanka Świeżawska
Printed by Gryf Printers (H. C.) Ltd. — 171 Battersea Church Road,
London, S. W. 11.
STANISŁAW KOZICKI
HISTORIA LIGI NARODOWEJ
(OKRES 1887 — 1907)
„MYŚL POLSKA”, LONDYN 1964
SŁOWO WSTĘPNE
Uratowany z pożogi wojennej maszynopis pracy Stanisława Kozickiego Historia Ligi Narodowej dotarł przed kilku laty do Londynu. Oddajemy go obecnie do rąk czytelników, wypełniając w ten sposób lukę, jaka istniała w najnowszych dziejach Polski. Książka Kozickiego obejmuje nieznaną, albo mało znaną historię pierwszego dwudziestolecia (1887—1907) działalności tajnej a bardzo wpływowej organizacji ideowo-politycznej, Ligi Narodowej. Dzieje drugiego dwudziestolecia od 1907 roku do rozwiązania Ligi w 1927 r. nie zostały napisane, a zebrane materiały uległy w znacznej mierze zniszczeniu. Okres ten dotyczy odbudowania państwa polskiego po pierwszej wojnie światowej, jest lepiej znany i został opracowany w książkach Romana Dmowskiego (Polityka polska i odbudowanie państwa), Mariana Seydy (Polska na przełomie dziejów) i Stanisława Kozickiego (Sprawa granic Polski na konferencji pokojowej w Paryżu), żeby wymienić pozycje główne.
Źródłowa praca Kozickiego o początkach Ligi i pracach organizacyjno-politycznych, które pozwoliły przeprowadzić program odzyskania niepodległości, oparta jest o przeważnie nieistniejące już archiwalia i stąd ma wartość pierwszorzędnego dokumentu. Czytać ją będzie zarówno historyk jak i każdy zainteresowany dziejami swego narodu. Trudno bowiem zrozumieć dzień dzisiejszy, jeśli się nie zna wczorajszego i trudno iść w przyszłość, jeśli się nie zna przeszłości.
W latach 1887—1907, w dobie czarnej nocy niewoli i podziału między trzy mocarstwa rozbiorcze, została dokonana przez Ligę Narodową olbrzymia praca polityczno-wychowawcza i organizacyjna. Objęła ona te warstwy społeczeństwa, jak chłopów, rzemieślników i robotników, które nie brały dotąd udziału w życiu politycznym i przyspieszyła proces formowania się nowoczesnego narodu. W tym okresie skrystalizował się również program działania i stanowisko wobec zbliżającego się starcia między rozbiorcami. Podstawą polityki Ligi Narodowej było przeświadczenie, że największe niebezpieczeństwo grozi Polsce ze strony Prus i że głównym zadaniem jest nie dopuścić do zwycięstwa i hegemonii Niemiec. Stąd w czasie pierwszej wojny światowej polityka narodowa opowiedziała się po stronie koalicji, w której obok Anglii i Francji była Rosja, a przeciw — Niemcom. Tylko bowiem na gruzach potęgi pruskiej można było odbudować zjednoczone z trzech zaborów, oparte o morze i zdolne do samodzielnego życia państwo polskie.
Polityka ta, której zręby zostały ustalone przez Ligę Narodową w pierwszym okresie jej działania, triumfowała w momencie pokonania Niemiec przez koalicję w 1918 r. Podpis jednego z twórców Ligi Narodowej, Romana Dmowskiego, pod traktatem wersalskim, który nas wprowadzał po latach niewoli do rodziny wolnych narodów, był ukoronowaniem działalności Ligi i spełnieniem jej celów. Tematem książki Kozickiego jest właśnie przedstawienie wielorakiej działalności Ligi w latach 1887—1907.
Autor, jeden z najbliższych współpracowników Dmowskiego, członek Polskiego Komitetu Narodowego w Paryżu, sekretarz generalny delegacji polskiej na konferencji paryskiej, w wolnej Polsce poseł Rzplitej przy Kwirynale, poseł na Sejm i senator, pisarz i publicysta, był jak mało kto powołany do napisania dziejów Ligi, w której tak wybitną rolę odgrywał. Umiał się zdobyć na sąd bezstronny, sięgnął do źródeł i w sposób beznamiętny szukał prawdy. Zebrane dokumenty zaopatrzył obszernymi komentarzami i rzucił na szerokie tło ówczesnego położenia międzynarodowego i prądów politycznych, nurtujących w Polsce na przełomie 19 i 20 wieku. Nie doczekał się ukazania swej pracy w druku. Zmarł w Polanicy-Zdroju na Dolnym Śląsku dnia 28 września 1958 roku, na ziemi śląskiej, tak dawno oderwanej od Polski, a dziś znów stanowiącej integralną część państwa polskiego.
Pracę Kozickiego wydajemy w stulecie urodzin Romana Dmowskiego, twórcy i znakomitego szermierza polskiej idei narodowej. Pozwoli ona lepiej poznać, zgłębić i zrozumieć ogrom dzieła dokonanego przez naszych poprzedników z Ligi Narodowej.
Pragniemy na koniec podkreślić z wdzięcznością, że wydanie książki Stanisława Kozickiego umożliwione zostało dzięki zasiłkowi Instytutu im. Romana Dmowskiego w Stanach Zjednoczonych oraz znacznej liczbie przedpłat nadesłanych ze wszystkich krajów osiedlenia polskiego w wolnym świecie.
Londyn, w sierpniu 1964 r.
WYDAWCY
PRZEDMOWA
Inicjatorem opracowania historii Ligi Narodowej był Dmowski. Przy jego udziale utworzył się komitet wydawniczy, do którego weszli dr Wacław Łapiński, Marian Seyda, Roman Leitgeber, Feliks Godlewski, Karol Raczkowski i inni. Komitet zajął się zebraniem pieniędzy na koszty wydawnictwa, a opracowanie historii powierzył profesorowi Uniwersytetu Poznańskiego Zygmuntowi Wojciechowskiemu.
Prof. Wojciechowski zarządził przepisanie dokumentów dotyczących Ligi Polskiej i Ligi Narodowej, znajdujących się w Bibliotece Rapperswilskiej, a następnie opracował kwestionariusz i rozesłał go wszystkim żyjącym wówczas byłym członkom Ligi Narodowej z prośbą o napisanie na tej podstawie wspomnień dotyczących ich udziału w pracach Ligi. Na kwestionariusz ten nadeszło sto kilkadziesiąt odpowiedzi.
W r. 1937 prof. Wojciechowski zrzekł się podjętej pracy. Wówczas komitet wydawniczy powierzył opracowanie historii Ligi autorowi niniejszej książki.
Otrzymawszy od prof. Wojciechowskiego zarówno kopie materiałów, znajdujących się w Bibliotece Rapperswilskiej, jak i odpowiedzi na kwestionariusz zająłem się opracowaniem historii Ligi. W porozumieniu z dr Łapińskim podzieliłem ją na dwie części: pierwsza zawarta w tomie pierwszym obejmuje okres od r. 1887 do r. 1907. Drugi tom miał obejmować historię udziału Ligi w odbudowaniu państwa polskiego, a więc okres od r. 1907 do r. 1927, gdy Liga została rozwiązana.
Główną część pracy nad historią Ligi wykonałem w r. 1939 i w pierwszych dwóch latach wojny. Zdołałem wykończyć tom pierwszy, a pracę nad tomem drugim musiałem przerwać wskutek trudności w korzystaniu z bibliotek publicznych.
Wszystkie materiały, na których oparta jest niniejsza praca, a więc kopie dokumentów rapperswilskich i zbiór wspomnień osobistych byłych członków Ligi były złożone w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie. Gdy wojska niemieckie zajęły gmachy uniwersyteckie, materiały te zostały usunięte i umieszczone u kilku osób prywatnych. W czasie powstania warszawskiego we wrześniu r. 1944 wszystko to uległo zniszczeniu. Uratował się tylko jeden egzemplarz tomu pierwszego historii Ligi i część tomu drugiego. Wobec zniszczenia wspomnień byłych członków Ligi i wobec tego, że wielu autorów tych wspomnień już nie żyje, a ilość żyjących byłych członków Ligi jest bardzo niewielka, z tych wspomnień osobistych uratowało się tylko to, co jest cytowane w pierwszym tomie niniejszej pracy.
Przy pisaniu historii Ligi byłem w stałych stosunkach z dr Wacławem Łapińskim, który jako długoletni działacz w Lidze posiadał nie tylko liczne materiały jej dotyczące, lecz także pamiętał wiele wydarzeń z działalności Ligi. Korzystałem też z cennych rad bliskiego współpracownika twórców ideologii Ligi Narodowej, p. Zygmunta Wasilewskiego. Bardzo wiele zawdzięczam pomocy dr Adama Lewaka, który najprzód jako dyrektor Biblioteki Rapperswilskiej, a później jako dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej bardzo życzliwie odnosił się do mej pracy i pomagał w czasie okupacji niemieckiej, w bardzo ciężkich warunkach, narażając się na niebezpieczeństwo.
CZĘŚĆ I
LIGA POLSKA (1887—1893)
ROZDZIAŁ PIERWSZY
EUROPA I POLSKA W OSTATNIM ĆWIERĆWIECZU WIEKU XIX
Około roku 1880 zaczęły się ustalać stosunki europejskie w tych mniej więcej kształtach, w jakich przetrwały do wybuchu wojny europejskiej w 1914 roku.
Zwycięstwo odniesione przez Prusy nad Francją (1871) położyło fundamenty pod rozrost potęgi niemieckiej. Wojna rosyjsko-turecka zakończona pokojem w San Stefano, a potem kongresem berlińskim (1878) była ostatnim większym wstrząsem w dziedzinie stosunków politycznych w Europie w wieku XIX. Po niej nastąpiło sformowanie przymierza austriacko-niemieckiego (1879), które rozwinęło się w r. 1882 przez przystąpienie Włoch do trójprzymierza, rozbitego dopiero w r. 1915 przez udział Włoch w wielkiej wojnie po stronie koalicji państw zachodnich.
Były jeszcze w ciągu lat osiemdziesiątych obawy zatargu między Austro-Węgrami a Rosją, zwłaszcza w okresie połączenia Rumelii z Bułgarią (1885), wywołały one pewne próby ze strony rządów austriackiego i niemieckiego organizowania ruchu antyrosyjskiego w Polsce[1], lecz wszystko to nie przybrało większych rozmiarów.
[1] „Związek Narodu Polskiego” założony w Galicji przez Wacława Koszczyca, Karola Widmana i innych. Patrz korespondencja płk. Z. Miłkowskiego w zbiorze rękopisów Biblioteki Rapperswilskiej, 2040.
W Austrii Polacy korzystali z coraz większych swobód od czasu reform, jakie nastąpiły w monarchii habsburskiej po Sadowię (1866), w dwóch innych natomiast państwach rozbiorczych istniała polityka zmierzająca do wynarodowienia Polaków, opierająca się na niszczeniu zarówno form zewnętrznych jak i istoty odrębności narodowej. W zaborze pruskim panował system Bismarcka (żelazny kanclerz był przy władzy od r. 1862 do r. 1890), w zaborze rosyjskim po krótkim okresie pewnej łagodności (rządy gen. gubernatora Albedyńskiego od 1880 do 1883) po wstąpieniu na tron cara Aleksandra III (1881) i objęciu jednocześnie rządów w Warszawie przez gen. gubernatora Hurkę rozpoczął się okres najostrzejszej polityki antypolskiej.
Obrona ze strony społeczeństwa polskiego była bardzo słaba. Powstanie ostatnie wyczerpało kraj i ogołociło go z energiczniejszych elementów. Sytuacja europejska nie upoważniała do nadziei na jakieś wydarzenia zewnętrzne, które by stworzyły okazję do walki o zmianę położenia w Polsce. We wszystkich trzech zaborach, wyrzekając się myśli o nowym powstaniu zbrojnym i rachub na pomoc i okoliczności zewnętrzne, zwrócono się do pracy wewnętrznej, do zabiegów około spraw bezpośrednio ogół obchodzących.
Życie codzienne wysuwało spraw takich dużo, bo naród polski przechodził bardzo głębokie przeobrażenia społeczne, a w jednym z zaborów — w Królestwie Kongresowym — zmieniały się szybko stosunki gospodarcze.
Uwłaszczenie włościan (w zaborze pruskim w r. 1823, w zaborze austriackim w r. 1848, w zaborze rosyjskim w r. 1864) stworzyło zupełnie nowe warunki dla życia warstwy włościańskiej. Poprawiał się stopniowo jej stan gospodarczy, podnosiła się powoli jej kultura, powstawały nowe potrzeby. Jednocześnie zaś wśród warstw inteligentnych rodziło się przeświadczenie o konieczności współdziałania w sprawie podnoszenia stanu gospodarczego i kulturalnego ludu wiejskiego.
W Królestwie Kongresowym powstały, na skutek współżycia gospodarczego z Rosją rolniczą i posiadającą zaledwie zaczątki przemysłu, warunki sprzyjające rozwojowi przemysłu własnego. Początki nowoczesnego przemysłu w Królestwie sięgają roku 1850, rozwój szerszy miał miejsce w ostatnim ćwierćwieczu zeszłego stulecia. Zyski były wielkie, toteż wraz z rozwojem przemysłu zjawiło się zamożne mieszczaństwo polskie i pomnażały się zastępy inteligencji w wolnych zawodach. Wzrastała szybko ilość ludności w Królestwie i zmieniał się gruntownie układ sił społecznych.
Podług rosyjskich danych urzędowych[2] ludność Królestwa wynosiła w r. 1867 — 5.705.607, a w r. 1897 — 9.455.943, z czego wynika, że w ciągu lat 30 ludność Królestwa powiększyła się o 82.4%. Z tego widać, że w latach osiemdziesiątych już ten przyrost musiał się był poważnie zaznaczyć. Zjawiła się też i rozrosła nowa warstwa robotników przemysłowych, pochodzących przeważnie ze wsi i zmuszonych do życia w nowych warunkach miejskich.
[2] Henryk Radziszewski, Zarys rozwoju przemysłu w Królestwie Polskim, w Naszych sprawach, Warszawa 1900, tom II.
Proces rozwoju społecznego, aczkolwiek jednostronnego, bo brakło tam przemysłu fabrycznego, najszybciej się odbywał w zaborze pruskim. Kierownictwo życiem społecznym i reprezentacja polityczna społeczeństwa polskiego w ciałach prawodawczych niemieckich i pruskich spoczywały tam w rękach szlachty, usposobionej konserwatywnie. Akcja społeczna i polityczna była prowadzona tylko na tych ziemiach, które w chwili rozbiorów należały do Rzeczypospolitej, a więc w Wielkopolsce, w Prusach Zachodnich i na Warmii, pozostały na uboczu polska część Prus Wschodnich zamieszkała przez Mazurów i Śląsk. Ziemiaństwo wszakże rozumiało znaczenie warstw nowych i wcześnie zajęło się pracą nad oświatą, wyrobieniem obywatelskim i gospodarczym ludu wiejskiego i warstw ludowych w miastach i miasteczkach. Szczególnie szeroki zakres objęła praca w kółkach rolniczych w Poznańskim i na Pomorzu. Pierwsze stowarzyszenia rolnicze włościańskie założył Julian Kraszewicz w Piasecznie pod Gniewem[3] w r. 1862, za tym przykładem poszedł gospodarz Dionizy Stasiak z Księginek pod Dolskiem. Zajęło się tą sprawą Centralne Towarzystwo Gospodarcze w Poznaniu; z jego ramienia w r. 1873 został patronem kółek rolniczych ziemianin Maksymilian Jackowski (1815—1905), najlepszy może przedstawiciel programu „pracy organicznej” na całą Polskę a w każdym razie na zabór pruski. Uzasadniał on ten program w dwóch broszurach — Rzut oka na nasze zasady, sprawy i potrzeby (Poznań, 1870) i Ułomności nasze narodowe i społeczne oraz środki ku sprostowaniu tychże (Poznań, 1871) i w artykułach zamieszczonych w różnych pismach. „Rewolucja sił nie tworzy” — pisał w pierwszej z powyżej wymienionych broszur — a zatem „czas wielki zejścia z niej, a cofnięcia się w koła rodzinne, koła społeczne, a tam przechowywaniem tradycyj narodowych, troskliwym pielęgnowaniem sił dawnych nauką i pracą przygotowywać siły nowe, i tymi dźwigać wewnętrzną wartość i godność narodu”. Był Jackowski przeciwnikiem „rewolucji”, nie wynika wszakże z jego pracy ani z jego pism, by utracił wiarę w możność uzyskania przez Polskę w przyszłości pełni życia. Nawoływał do takiej pracy, jaka w danej chwili była możliwa, tusząc, że następne pokolenia na wynikach jej się oprą i Polskę odbudują.
[3] Witold Jakóbczyk, Patron Jackowski, Poznań 1938.
Przy współudziale Jackowskiego zostało też założone w r. 1871 (4.IV.) pismo codzienne Orędownik, przeznaczone dla ludności miejskiej i wiejskiej. Twórcą i redaktorem pisma był Roman Szymański. Doszło jednak szybko do nieporozumień między Jackowskim a Szymańskim; pierwszy się z pisma wycofał, poprowadził je dalej Szymański, rozwinął i zrobił z Orędownika organ ruchu ludowego, walczący o społeczne i polityczne usamodzielnienie warstwy ludowej miejskiej i wiejskiej. Opierał się Szymański głównie na mieszkańcach miast i miasteczek, walczył z supremacją szlachty i z jej konserwatyzmem, zajął się też pierwszy ludnością polską na wszystkich ziemiach etnograficznie polskich, sięgnął na Mazury i na Śląsk.
W zaborze austriackim bohaterski okres polityczny 1861— 1873 walki o odrębność Galicji, prowadzonej pod przywództwem Franciszka Smolki i mającej swój moment szczytowy w uchwalonej przez Sejm autonomiczny „rezolucji” (24.IX. 1868), zakończył się przegraną; w roku 1873 wprowadzono-w Austrii bezpośrednie wybory do parlamentu zamiast dawnych, gdy posłowie byli wyznaczani przez sejmy krajowe.
Ster polityki wprowadzonej na nowe tory — ugody z Austrią — przez b. powstańca i demokratę, Ziemiałkowskiego, ujęło w swe ręce stronnictwo konserwatywne, którego odłam zachodni nosił nazwę „stańczyków”. W latach osiemdziesiątych zeszłego wieku byli oni grupą kierowniczą w polityce galicyjskiej, byli lepiej zorganizowani i mieli wybitniejszych przywódców niż konserwatyści wschodni (Podolacy), którzy trzymali się tych samych zasad politycznych co „stańczycy” lecz mając stale do czynienia z kwestią ruską, byli pod względem narodowym bardziej wrażliwi.
Stronnictwo krakowskie nie tylko stanowczo potępiło powstania w pismach swych wybitnych teoretyków (Szujski, Bobrzyński, Tarnowski), lecz stanęło wyraźnie i konsekwentnie na stanowisku lojalnego stosunku do monarchii habsburskiej. Miało przewagę w reprezentacjach sejmowej i parlamentarnej oraz w administracji krajowej. Opozycja demokratów była słaba i niezdecydowana. Opierali się oni tylko na mieszczaństwie, w wielkich zagadnieniach polityki państwowej nie różnili się w gruncie rzeczy od konserwatystów, bardziej tylko z pobudek uczuciowych zaznaczali dążenia ogólnonarodowe; bronili powstań, prowadzili po miastach działalność patriotyczną przez obchody i propagandę.
W polityce wewnętrznej konserwatyści galicyjscy trzymali się mocno zasady utrzymania przewagi ziemiaństwa. Mieli żywo w pamięci wypadki roku 1846, obawiali się dopuszczenia ludu wiejskiego do udziału w życiu publicznym. Trzymali lud nie tylko z dala od polityki, lecz nie prowadzili żadnej działalności kulturalnej czy oświatowej na wsi, podobnej do tej, jaką w myśl programu „pracy organicznej” prowadzono w zaborze pruskim. Toteż poziom umysłowy, kulturalny i wyrobienia obywatelskiego był w Galicji bardzo niski.
W ciągu lat kilkunastu niewiele się zmieniło w poziomie kultury i nastrojach wsi polskiej w zaborze austriackim, mimo że została rozpoczęta pewna działalność oświatowa. Inicjatorem tej działalności był młody wówczas ks. Stanisław Stojałowski (1845—1911). Kupił on ...
bzbij