13. Zmiany w Polsce w okresie transformacji ustrojowej.pdf

13. Zmiany w Polsce

w okresie

transformacji

ustrojowej

13.1. Swiadczenia

w 1989 L spra-

Zmiana

warunków.

Transformacja

ustrojowa

zapoczatkowana

wila, ze zmienily

sie warunki,

w jakich

mial dzialac

system ubezpieczenia

spo-

lecznego.

Bylo to pojawienie

sie:

1) hiperinflacji,

która

w stosunku

do roku

poprzedniego

wyniosla

243%

w 1989 r., 617% w 1990 L i 71 % w 1991 L, W nastepnych

latach

spadala,

pozo-

stajac jednak

na wysokim poziomie

az do 2000 L,

2) bezrobocia

w 1990 L

W rozmiarze

1,1 mln osób na koniec

roku,

które

2,8 mln w 1993 L i pozostalo

pózniej

przekroczylo

2 mln, osiagajac

dalej na wy-

sokim poziomie.

Jednoczesnie

rozwój prywatnej

przedsiebiorczosci

i prywatyzacja

gospodar-

ki panstwowej

nakladaly

nowe obowiazki

na Zaklad

Ubezpieczen

Spolecznych,

zwiazane

z wielokrotnym

zwiekszeniem

sie liczby platników

skladek

i ich pobo-

rem, jak równiez ze zwiekszeniem

sie zadan w zakresie

przyznawania

swiadczen.

tego

nalezy

dodac

wykorzystywanie

karty

ubezpieczenia

spolecznego

jako

srodka przetargu

politycznego,

populistycznego

zjednywania

zwolenników

i wy-

borców

bez wzgledu na racjonalnosc

oraz przemiany

zwiazane

z zatrudnianiem

pracowników

przez prywatnych

pracodawców.

Emerytury.

Pilna do rozwiazania

stala sie kwestia systemu

emerytalnego

wyni-

W 1991 L wprowadzono

kajaca

nie tylko z pojawienia

sie hiperinflacji.

zmiany

w systemie emerytalno-rentowym

majace na celu pelniejsza

realizacje zasad ubez-

pieczeniowych

zamiast

zaopatrzeniowych

oraz

scislejsze powiazanie

swiadczen

ze skladka.

Wydluzono

okres

udokumentowanego

zatrudnienia

przyjmowany

do okreslenia

podstawy

dla wymiaru

swiadczenia

- poczatkowo

z trzech wybra-

nych kolejnych

lat przez

zainteresowanego

z ostatnich

12 lat pracy

do 10 z 20

w roku 2000. Jednoczesnie

ustalono

jego wysokosc 1,3% za kazdy rok skladkowy

i 0,7% za nieskladkowy

zaliczany

do okresu

zatrudnienia

ze wzgledów

spolecz-

nych, stosownie

do ustalonego

obszernego

wykazu. Wzorem

niemieckim

dla za-

158

pobiezenia

wplywu inflacji przy uwzglednieniu

zarobków

z poprzednich

lat od-

niesiono

ich

obliczenie

dla

kazdego

roku

przecietnego

wynagrodzenia

ogólu

pracowników

w kraju, wyrazajac je w procencie

dla danego

roku,

a srednia

tych

procentów

odnoszac

do przecietnego

wynagrodzenia

ogólu pracowników

w da-

cie przyznawania

swiadczenia,

zwanego

kwota bazowa.

W ten sposób

uzyskuje

sie aktualna

wartosc

swiadczenia

do biezacego

poziomu

plac. Podwyzszono

jed-

noczesnie

wymiar swiadczenia

o tzw. czesc socjalna w zryczaltowanej

dla wszyst-

kich wysokosci równej

24% przecietnego

wynagrodzenia

pracowników

w kraju,

co bardzo

podwyzszylo wysokosc emerytur

i rent, zwlaszcza niskich. Stopa zasta-

pienia

wynagrodzenia

emerytura

skalkulowana

zostala

po 45 latach

pracy

dla

polowy

przecietnego

wynagrodzenia

w wysokosci

100%,

dla

wynagrodzenia

przecietnego

w wysokosci

82,5%, natomiast

przy 250% przecietnego

wynagro-

dzenia

tylko 68,0%

(przy krótszym

stazu pracy,

np. po 30 latach,

odpowiednio

87,0%, 63%, 48,8%)

na korzysc nizej zarabiajacych

wskutek

znacznego

udzialu

wskazanej

czesci socjalnej.

Tak obliczona

wysokosc swiadczenia

dla celów przy-

szlych

waloryzacji

odniesiono

przecietnego

wynagrodzenia

pracowników

w kraju

i otrzymano

wskaznik

wysokosci

swiadczenia,

stosownie

którego

w miare wzrostu

przecietnych

plac miala ulegac

podwyzszeniu

dana

emerytura

czy renta.

Jednoczesnie

ograniczono

podstawe

emerytury

lub renty,

która

nie

moze

przekraczac

250%

przecietnego

wynagrodzenia

pracowników

w kraju.

Jednakze

mimo

okreslenia

tego pulapu

podstawy

wynagrodzenia

od nadwyzki,

niezgodnie

z istota

ubezpieczenia,

nadal

pobierano

skladke.

W ten

sposób

za-

pobiezono

wplywowi

inflacji

na ustalanie

wysokosci

swiadczenia

oraz

przewi-

dziano

systematyczna

jego waloryzacje

w przyszlosci

w stosunku

do biezacych

plac. Jednakze

wkrótce

potem

ustawy budzetowe,

jak juz wspomniano,

zaczely

zmieniac

zasady waloryzacji

przyznanych

emerytur

i rent,

destabilizujac

system

emerytalny.

Przywrócono

natomiast

w zlagodzonej

formie zawieszalnosc

emery-

tur i rent

w razie

kontynuowania

zatrudnienia

i otrzymywania

wynagrodzenia.

Po za tym, co bardzo

istotne,

zlikwidowano

najrózniejszego

rodzaju

dodatki

zwlaszcza

o charakterze

branzowym

i przyznawane

poprzednio

pod

wplywem

róznych

grup

nacisku,

podobnie

jak

to mialo

miejsce

w innych

krajach

socja-

listycznych.

Emerytury i renty a rynek pracy. W tym okresie

na funkcjonowaniu

ubezpie-

czenia

spolecznego

w zasadniczym

stopniu

zaciazyla

prowadzona

polityka

za-

trudnienia,

która

dazyla

do zlagodzenia

skutków

bezrobocia

poprzez

wprowa-

dzenie wczesniejszych

emerytur

i liberalizowanie

zasad przyznawania

rent inwa-

lidzkich,

mimo

nie najlepszych

doswiadczen

z sieganiem

po te srodki

zarówno

w koncu

lat piecdziesiatych,

jak i zwlaszcza przelomu

dekady

lat siedemdziesia-

tych i osiemdziesiatych,

kiedy to po raz pierwszy po wojnie doprowadzono

do de-

ficytu celowych srodków

ubezpieczenia

(w latach

1981 i 1982). W okresie

1990-

-1996

osoby przechodzace

na emeryture

ze wzgledu

na likwidacje miejsc pracy

stanowily przecietnie

ponad

40% wszystkich osób pobierajacych

nowe emerytu-

ry. Zaznaczyc

nalezy, ze problem

wczesniejszych

emerytur

nie'6gramczllisiedo

159

Tabela

13.1.

Roczny

przyrost

liczby

emerytur

i rent (w tys.)

9871

322

243

1999

2000

66655772

497

176

140

124

118

121

130

111

116

318

243

203

206

172

153

156

143

155

104

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

174

127

Swiadczenie:

1985

inwalidzkich

~dzinnych

Zródlo:

Dane

roczników

statystycznych:

1996,

s. 162;

1997,

s. 170;

1998,

s. 163;

1999,

s. 170;

2000,

s. 169;

2002,

s. 179

(bez

rent

rolniczych).

wprowadzonej juz na poczatku 1989 r. mozliwosci korzystania z nich przez pra-

cowników likwidowanych zakladów pracy. Prawo do wczesniejszej emerytury

miala wiekszosc pracowników, tak ze ustawowy wiek emerytalny 65 lat dla mez-

czyzn i 60 dla kobiet obowiazywal tylko nielicznych. Polityka ta doprowadzila do

wzrostu liczby nowo przyznawanych emerytur i rent pracowniczych z 437 tys.

w 1989 r. do 653 tys. w 1990 r. i 912 tys. w 1991 r., czyli do podwojenia ich liczby.

W 1992 r. ich liczba spadla do 501 tys., przy jednoczesnym znacznym' wzroscie

emerytur i rent rolniczych. W 1994 r. przecietny wiek emeryta mezczyzny wy-

niósl zaledwie 67 lat, a kobiety 64 lata, natomiast przecietny wiek mezczyzn, któ-

rym przyznano emerytury, w tymze roku wyniósl 59 lat, a wiec o 6 lat mniej niz

wiek ustawowy, kobiet zas 55 lat, czyli o 5 lat mniej. Przyczyna

tego bylo korzys-

tanie

z uprawnien

do wczesniejszych

emerytur

- mniej niz 18% mezczyzn,

któ-

rym je przyznano,

i mniej niz 20% kobiet,

przechodzac

na emeryture,

osiagnelo

ustawowy wiek emerytalny,

a przecietny

staz pracy (lacznie z zaliczonymi

okres-

ami nieskladkowymi)

wyniósl 33,6 lat. Powstala

wiec sytuacja

absurdalna,

wyni-

kajaca z checi lagodzenia

skutków bezrobocia

- 42% mezczyzn i 48% kobiet

emeryturze

bylo w wieku 55-59 lat. W konsekwencji

w latach

1990-1996

liczba

emerytów

przypadajacych

na stu oplacajacych

skladke

wzrosla

z 43,6 do 61,2.

Jednoczesnie

liczba ubezpieczonych

w systemie pozarolniczym

spadla w 1998 r.

w stosunku

do 1990 r. o 10%, a liczba rentobiorców

wzrosla

o 32,7%. Dopiero

w 1997 r. system wczesniejszych

emerytur

zastapiono

swiadczeniami

przedeme-

rytalnymi.

Rysunek

13.1 pokazuje,

jak ksztaltowaly

sie liczby osób pobierajacych

eme-

rytury, renty inwalidzkie

i renty rodzinne

w latach

1985-2000.

Byl to sposób

zlagodzenie szoku spolecznego wywolanego pojawieniem sie bezrobocia.

Jest zrozumiale, ze liczba emerytur i rent z biegiem czasu musi wzrastac, co

wynika z obiektywnych czynników demograficznych, takich jak wzrost ogólnej

liczby ludnosci, proces jej starzenia sie, wydluzanie sie przecietnego czasu trwania

zycia, a tym samym okresu pobierania swiadczenia. Wynika to równiez ze zmian w

systemie ubezpieczenia, a zwlaszcza rozszerzenia go na nowe grupy ludnosci,

wprowadzenia ulatwien w uzyskiwaniu swiadczen, ale takze ze stwarzania poza-

ubezpieczeniowej motywacji do przechodzenia na te swiadczenia. Liczba emery-

tów i rencistów wyniosla w 1950 r. 987 tys., w 1960 r. 1369 tys., w 1970 r. 2321 tys.,

w 1980 r. 4094 tys. i 423 tys. rolników, w 1990 r. 5598 tys. i 1506 tys. rolników oraz

160

500

450

emerytury

400

-----

renty

inwalidzkie

350

_.---

renty

rodzinne

300

250

200

150

------

"--------,

-----------,,-

100

._-_._._.-._._._._._._._._._._._._._._._.~.~.~-_._.

1985

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

i rent w latach

Rysunek

13.1.

Przyrost

liczby

emerytur

1985-2000

(w tys.)

w 2000 r. 7525 tys. i 1887 tys. rolników. Wraz ze wzrostem liczby swiadczeniobior-

ców rosla waga problemu z tym zwiazanego. Niemniej jednak przyrost emerytur

wyprzedzal proces starzenia sie ludnosci. W 1995 r. przecietny staz pracy brany

pod uwage przy obliczaniu wysokosci swiadczen wynosil dla emerytur 34 lata

okresów skladkowych i 0,58 roku zaliczonych okresów nieskladkowych oraz uzu-

pelnienia stazu o okres pracy w rolnictwie 0,21 roku, dla rent inwalidzkich 26 lat.

Przecietny zas okres pobierania emerytury wyniósl 14,8 lat (dla mezczyzn 13,5 lat i

kobiet 16,9 lat), dla rent inwalidzkich 12,0 lat (dI.! mezczyzn lO, 1 lat i kobiet 14,3

lat). Wobec szerokich mozliwosci korzystania ze swiadczen emerytalnych prze-

cietny wiek przechodzenia na emeryture w rzeczywistosci byl równy dla mezczyzn

59 lat, przy okresie zatrudnienia 36,7 lat, dla kobiet zas 55,1 lat - przy okresie

zatrudnienia 31,4 lat. W 2000 r. przy ustawowym wieku emerytalnym 65 lat dla

mezczyzn na 1504 tys. (bez rolników) 467 tys. nie osiagnelo tego wieku wskutek

wczesniejszych emerytur, a wiec mniej wiecej jedna trzecia. Podobnie rzecz sie ma

w przypadku kobiet, przy ustawowym wieku emerytalnym 60 lat na 1871 tys. eme-

rytek mlodszych bylo 440 tys. Natomiast jesli chodzi o sedziwych emerytów, to jest

w wieku 80 lat i wiecej, kobiet bylo 110 tys. (5% wszystkich kobiet

emerytek),

mezczyzn 108 tys. (7% wszystkich mezczyzn emerytów).

Renty inwalidzkie. W reformach

emerytalnych

w 1997 r. obostrzono

zasady

przyznawania

rent inwalidzkich,

nazwanych rentami

z tytulu niezdolnosci

do pra-

cy. Prawo do renty oparto

na czynniku ekonomicznym,

to jest zdolnosci do pracy,

przyznajac je osobom,

które utracily te zdolnosc,

z eliminacja

czynnika uszczerb-

ku biologicznego.

Zastapiono

wprowadzony

w 1954 r. dwuinstancyjny

komisyjny

system

orzekania

poprzez

jednoosobowe

orzecznictwo

lekarza-orzecznika

Za-

kladu

Ubezpieczen

Spolecznych.

Orzecznictwo

to ograniczono

tylko do celów

161

rentowych, przekazujac je dla innych celów organom wlasciwym dla osób niepel-

nosprawnych przy powiatowych centrach pomocy rodzinie. Liczba rent z tytulu

niezdolnosci do pracy (inwalidzkich) w 2000 r. wyniosla 2596 tys. (bez rolników).

Pobierali je przede wszystkim mezczyzni -1456

tys., kobiet rencistek bylo 1138 tys.

W wieku

do 39 lat bylo tylko 199 tys. rencistów,

powyzej tego wieku ich liczba

gwaltownie rosla.Rentywypadkowew

ogólnej masie nie stanowily problemu

ubez-

pieczeniowego.

Problem natomiast

nadal stanowi orzecznictwo rentowe. W 2000 r.

sprawy odwolawcze

do sadu ubezpieczen

spolecznych

od decyzji rentowych

z ty-

tulu niezdolnosci

do pracy (inwalidzkich)

stanowily az 39% ogólu rozpatrzonych

spraw przez te sady (107 tys.). Natomiast

stosownie

do ogólnego

kierunku

dzia-

lan wzrosla do 40 tys. liczba przyznanych swiadczen rehabilitacyjnych.

Wysokosc emerytur i rent. Jednoczesnie ze wzgledu na okreslony w ustawie

z 1991 r. sposób obliczania wysokosci swiadczen, zmienily sie ich relacje do plac:

przecietna

emerytura

pracownicza

wzrosla

z 58%

sredniego

wynagrodzenia

w 1989 r. do 76% w 1991 r. i 72% w 1994 r., renta

inwalidzka

zas odpowiednio

z 44% do 56% i 52%. Wskutek

tego doszlo nie tylko do znacznego

wzrostu

wy-

datków

na emerytury,

ale równiez

stalo

sie to dodatkowym

bodzcem

do prze-

chodzenia

wczesniejsza

emeryture

oraz

korzystania

rent

inwalidzkich

przez osoby niepelnosprawne.

Bylo to jednak

zgodne z populistycznymi

naciska-

mi politycznymi.

Wysokosc emerytur

i rent wyplacanych

w wyniku zmian zostala

przedstawiona

w tabeli

13.2.

Tabela

13.2.

Przecietna

wysokosc

emerytury

i renty w stosunku

przeciet-

nego

wynagrodzenia

pracowników

w kraju

(w %)

renta

inwalidzka

rodzinna

Swiadczenie

Rok

55,641,4

58,946,0

58,149,1

64,150,2

76,256,1

72,652,2

71,951,5

73,852,8

72,851,7

70,849,6

69,549,1

68,148,5

54,849,2

52,837,8

54,038,8

36,6

44,2

48,6

49,0

57,0

58,8

59,0

62,0

61,7

60,2

59,7

58,7

47,2

45,3

46,4

emerytura

Zródlo:

Roczniki

statystyczne

GUS.

162

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: