6. Zmiany w gospodarce światowej i dalsze kształtowanie ubezpieczenia społecznego.pdf

6. Zmiany w gospodarce

swiatowej

i dalsze ksztaltowanie

ubezpieczenia

spolecznego

6.1. Zmiana sytuacji gospodarczej

i zwiazane

z nia

zmiany

ubezpieczenia

spolecznego

Sytuacja gospodarcza. Kryzysy gospodarcze

z lat 1973 i 1979, tzw. kryzysy naf-

towe,

spowodowane

czterokrotnym

wzrostem

ceny ropy,

przyniosly

nowe

zja-

wisko

okreslane

jako

stagflacja,

czyli jednoczesne

pojawienie

sie

wysokiej

inflacji i bezrobocia.

Oba te czynniki sa szczególnie

niekorzystne

dla ubezpiecze-

nia

spolecznego.

Z jednej

strony

wzmagaja

potrzebe

waloryzacji

swiadczen,

przede

wszystkim dlugookresowych,

z drugiej, przy spadku wplywów ze skladek,

generuja

wydatki

na lagodzenie

skutków

bezrobocia,

zwlaszcza

na zasilki

dla

bezrobotnych,

a takze wczesniejsze

emerytury

i wieksza liczbe rent inwalidzkich.

W poprzednich

dwudziestu

latach rozwój gospodarczy

zapewnial

szybkie tempo

rozwoju ubezpieczenia

spolecznego.

W latach szybkiego wzrostu

gospodarczego

1960-1975 podstawowym

czynnikiem wzrostu wydatków na emerytury

byl w Eu-

ropie wzrost przecietnej

realnej

wysokosci swiadczen

(równiez,

chociaz wolniej,

w okresie

1975-1981),

dopiero

w nastepnej

kolejnosci

zmiany

demograficzne

(starzenie

sie ludnosci)

i rozszerzenie

zakresu

podmiotowego

kregu

uprawnio-

nych. W latach

siedemdziesiatych

pod

haslem

uelastycznienia

wieku

emerytal-

nego wprowadzono

w wielu krajach mozliwosc wczesniejszego

przechodzenia

emeryture

z pewnym jej obnizeniem.

Jednoczesnie

znacznie

wzrastaly

wydatki

na ochrone zdrowia.

J ak juz wspomniano,

rozszerzenie

systemu

ubezpieczenia

spolecznego

prowadzacych

samodzielnie

dzialalnosc

gospodarcza

na wlasne

ryzyko i odpo-

wiedzialnosc

w systemie

zaopatrzeniowym

zwykle powoduje

przyznawanie

swiadczen

przyslugujacych

wszystkim na podstawie

obywatelstwa

oraz pozosta-

wienie ich wlasnej przezornosci

decyzji o dodatkowym

ubezpieczeniu

w prywat-

nych zakladach

ubezpieczeniowych

na zasadach

komercyjnych.

Natomiast

w sy-

stemie ubezpieczenia

spolecznego

nastepuje

wieksze lub mniejsze wyodrebnienie

ich z ogólnego

systemu i ewentualne

dalsze zróznicowanie,

zwlaszcza w zaleznos-

ci od branzy. Dotyczy to przede

wszystkim rolników.

Odrebne

systemy ubezpie-

czenia rolników funkcjonuja glównie we Francji, w Niemczech i we Wloszech.

Pewne trudnosci sprawia ustalanie dochodu prowadzacych samodzielnie dzialal-

nosc jako podstawy wymiaru skladek. W takiej sytuacji stosuje sie system skladki

zryczaltowanej

lub powiazanej

z wysokoscia

placonego

podatku

dochodowego

albo tez oparty

na deklarowanym

dochodzie

z mozliwoscia

wykorzystania

ele-

mentów mieszanych. Trudnosci

te wiaza sie równiez z wystepujacym

zwykle ogra-

niczeniem

swiadczen w razie choroby,

szczególnie

krótkotrwalej,

która

z reguly

nie powoduje

utraty

dochodu,

tak jak to ma miejsce w przypadku

pracowników,

oraz lekkiego

stopnia

inwalidztwa.

Osoby samodzielnie

pracujace

poza tym po-

zostaja

z reguly wylaczone z zakresu

ubezpieczenia

na wypadek

bezrobocia.

W krajach

Europy

Zachodniej

jeszcze po 1980 r. nastepowal

wzrost wydat-

ków na swiadczenia

zabezpieczenia

spolecznego,

liczonych

w produkcie

krajo-

wym brutto.

Szczególnie

szybki wzrost wydatków realnych w dekadzie

lat osiem-

dziesiatych

mial miejsce w krajach

poludniowej

Europy

i osiagnal

4% rocznie,

przede

wszystkim ze wzgledu na wydatki na emerytury

oraz ochrone

zdrowia,

wiazalo sie z przyspieszeniem

rozwoju ubezpieczenia

spolecznego

nadrabiajacego

pewne opóznienie

w stosunku

do krajów Europejskiej

Wspólnoty

Gospodarczej.

W krajach

europejskich

w 1980 r. przecietna

wysokosc emerytury

samotne-

go robotnika

przemyslowego

liczona jako procent

pobieranego

wynagrodzenia,

czyli tzw. stopa zastapienia,

wynosila odpowiednio:

Wlochy 69%, Austria

i Szwe-

cja 68%,

Francja

66%,

Niemcy

49%,

Holandia

44%,

Szwajcaria

37%,

Wielka

Brytania 31 %.

Wobec

zwolnienia

tempa

rozwoju

gospodarczego

w wyniku kryzysu ener-

getycznego

wydatki

na swiadczenia

zaczely budzic

zaniepokojenie.

W krajach

Europy

Zachodniej

oraz w Stanach

Zjednoczonych

rozgorzala

dyskusja

co do

wysokosci obciazen

socjalnych,

w tym obciazen

na rzecz swiadczen

ubezpiecze-

niowych. Sprawa ta miala charakter

glównie polityczny i stanowila

element

prze-

targowy poszczególnych

partii

o róznym

zabarwieniu.

Wzrost

kosztów

leczenia

i bezrobocia.

Wzrost wydatków

nastepowal

równiez

w zakresie

ubezpieczenia

chorobowego,

glównie wskutek

podwyzki

kosztów

le-

czenia pokrywanego

przez

to ubezpieczenie.

Przyczyn bylo wiele: rozwój

tech-

niczny medycyny,

dzieki czemu,

rozporzadzajac

skomplikowana

aparatura,

za-

czeto wykonywac nieznane

dotychczas

badania

laboratoryjne

oraz stosowac

no-

we metody

leczenia;

rozszerzenie

kregu

leczacych

sie i wzrost ich potrzeb;

ros-

naca urazowosc

w wyniku wypadków

komunikacyjnych;

rosnace

koszty zwiazane

z oplacaniem

personelu

medycznego

wskutek

ogólnego wzrostu

plac i swiadczen

socjalnych,

skrócenia

czasu ich pracy.

Jednoczesnie

zmniejszyly

sie wplywy ze

skladek,

a w systemach

zaopatrzenia

- wplywy z podatków,

co wobec stalej ten-

dencji wzrostu

kosztów

leczenia

i zasilków dodatkowo

zaostrzylo

sytuacje.

Wzrost

bezrobocia

do rozmiarów

nieznanych

od wielkiego

kryzysu gospo-

darczego

lat trzydziestych

stal sie podstawowym

problemem

spolecznym

w wy-

soko rozwinietych

krajach

o gospodarce

rynkowej. Posrednio

dotyczyl on kwestii

ubezpieczenia

spolecznego

tak w zakresie utraty dochodu

ze skladek, jak i zwiek-

szenia wydatków

na swiadczenia

oraz z powodu

traktowania

swiadczen ubezpie-

czeniowych jako srodka polityki zatrudnienia,

prowadzacego,

choc w kosztowny

sposób,

do zmniejszania

podazy pracy. Swiadczenia

dla bezrobotnych

w krajach

EWG

w 1981 r. jako

odsetek

swiadczen

zabezpieczenia

spolecznego

wynosily:

Dania

14,8%, Belgia

13,5%, Wielka

Brytania

11,2%, Holandia

8,8%, Francja

8%, RFN 4,5%, Wlochy 2,7%"podczas

gdy w 1970 r. w zadnym z wymienionych

krajów

nie przekroczyly

4%. Swiadczy to o istotnej

zmianie

sytuacji. Bezrobo-

ciem dotkniete

zostaly, jak zwykle w takich

okolicznosciach,

przede

wszystkim:

kobiety,

mlodziez

przed

podjeciem

pierwszej

pracy,

ogól pracowników

w za-

awansowanym wieku.

Na poczatku

lat osiemdziesiatych

systemy ubezpieczenia

na wypadek

bez-

robocia,

chociaz bardzo

zróznicowane,

istnialy we wszystkich wysoko rozwinie-

tych krajach

gospodarki

rynkowej. W krajach Azji, poza Izraelem,

brak bylo tego

typu ubezpieczenia,

a pewne jego formy pojawily sie w szesciu krajach

Ameryki

Lacinskiej

i w dwóch krajach

afrykanskich.

W Szwecji i Danii ubezpieczenie

pozostawalo

tradycyjnie

dobrowolne

w kasach

pomocy

wzajemnej

dotowanych

przez panstwo,

w Wielkiej

Brytanii

natomiast

bylo oparte

na powszechnym

za-

opatrzeniu.

W RFN

i Holandii

w razie braku

prawa

do swiadczen

ubezpiecze-

niowych, zwlaszcza wskutek

przekroczenia

okresu

zasilkowego,

urzedy

posred-

nictwa pracy wyplacaly okreslone

zapomogi.

We Francji

od 1958 r. zostala

po-

wolana

specjalnego

typu kasa w drodze

miedzybranzowego

ukladu

zbiorowego

pracy

obejmujacego

ogól pracowników,

we Wloszech

kosztami

ubezpieczenia

znacznie

obciazono

pracodawców.

Wspólne

dla systemów ubezpieczenia

na wypadek

bezrobocia

jest silne ich

powiazanie

z odpowiednimi

organami

panstwa

(urzedami

posrednictwa

pracy)

oraz ograniczenie

wyplat zasilków tylko do pracowników,

a wiec z wylaczeniem

samodzielnie

pracujacych

i mlodziezy przed podjeciem

pierwszego

zatrudnienia.

W stosunku

do osób w zaawansowanym

wieku

uruchomiono

na szeroka

skale

system specjalnych swiadczen przedemerytalnych.

W zwiazku z kryzysem i wzrostem bezrobocia na poczatku lat osiemdziesia-

tych na 77 krajów, w odniesieniu do których rozporzadzano danymi, w 33 nasta-

pila stagnacja badz recesja swiadczen liczonych w stosunku do produktu krajo-

wego brutto. Poszczególne kraje zastosowaly rózne srodki majace za zadanie po-

mocw sfinansowaniu swiadczen. Podniesiono skladki w Belgii, Francji, RFN, pod-

dano rewizji zasady waloryzacji i sposobu obliczania wysokosci swiadczen we Fran-

cji, RFN,

Holandii,

Danii,

Stanach

Zjednoczonych

Ameryki,

zwiekszono

udzial

uprawnionych

w kosztach

leczenia we Francji,

RFN,

Belgii i Wielkiej Brytanii.

Znaczny,

a budzacy

zaniepokojenie

udzial

obciazen

rzecz

swiadczen

ubezpieczeniowych

lub zaopatrzeniowych

byl w tym okresie

charakterystyczny

dla krajów

gospodarczo

wysoko

rozwinietych.

Swiadczy to o osiagnieciu

przez

nie wysokiego

poziomu

rozwoju

spolecznego.

Rozwój zabezpieczenia

spolecznego. Jednoczesnie

jednak

nastepowal

dalszy

rozwój form i zakresu

ludnosci

objetej

swiadczeniami.

Dotyczylo

to równiez no-

wych panstw,

powstalych

w wyniku

dekolonizacji

i zmian

politycznych.

Ujecie

liczbowe rozrostu

tego zakresu

daje bardzo

ograniczone

mozliwosci

rozpozna-

nia. Próbe

takiego

ujecia przedstawiono

w tabeli

6.1.

Tabela

6.1. Liczba

panstw

posiadajacych

okreslony

system

zabezpieczenia

spolecznego

w wybranym

roku

5 77

2362

123

112

120

784

3469

6688

597

3568

2234

135

167

134

136

164

1949

1958

1969

1979

1989

1999

Rodzaj

1940

Zródlo:

Soc/al

Secur/ty

Programs

Throughout

the

Wor/d,

Washington

1999,

s. XLI.

Poniewaz

liczba panstw na przestrzeni

lat rosla, powyzsze dane wskazuja,

rozwój

zabezpieczenia

nastepowal

równiez

w tych nowo

tworzacych

sie pan-

stwach Afryki i Azji. Wazna

informacja

jest to, jakie

rodzaje

zabezpieczenia

prowadzone

w pierwszej

kolejnosci.

Impulsem

rozwoju

bylo przede

wszystkim

ubezpieczenie

wypadkowe.

Uwzglednione

systemy nie moga

byc utozsamiane

z modelem

ubezpieczenia

spolecznego,

moga posiadac

równiez inna forme.

Za-

kres ludnosci

objetej

systemem

moze byc bardzo

waski, a rozmiar

swiadczenia

ograniczony.

Dane

te moga dotyczyc zorganizowanych

swiadczen

typu pomocy

spolecznej,

np. w zakresie

zasilków rodzinnych

lub systemu

emerytalnego

tylko

funkcjonariuszy

panstwowych.

Niemniej jednak

wskazuja one na upowszechnia-

nie sie realizacji

idei zabezpieczenia

spolecznego.

6.2. Srodki zaradcze

podjete

w krajach anglosaskich

Sytuacja gospodarcza

zaistniala

po kryzysie naftowym zaniepokoila

glównie

kraje anglosaskie,

które

podjely

dzialania

konieczne

do utrzymania

w równowa-

dze wydatków

zabezpieczenie

spoleczne.

Realizacje

tych

dzialan

podjeto

w duchu

tradycyjnym,

ozywionym

na nowo przez kierunki

neoliberalne

w eko-

nomii politycznej.

Zmiany te z kolei rzutowaly

na kraje o typowym modelu

ubez-

pieczenia

spolecznego.

Stany

Zjednoczone

Ameryki.

Szybkiemu

wzrostowi

wydatków

zabezpieczenia

spolecznego

w latach

1950-1976

w Stanach

Zjednoczonych

towarzyszyl wzrost

przecietnej

placy realnej

(w latach

1947-1967

o 50%).

W nastepnym

okresie

ulegl pewnej

stabilizacji

ze wzgledu

na zmiane

struktury

wydatków

polegajaca

na zwiekszeniu

wydatków

na emerytury

i zmniejszeniu

ich na inne swiadczenia.

Po kryzysie naftowym

starsi zyskali wiecej niz mlodzi,

pracownicy

bardziej

wy-

ksztalceni

wiecej niz mniej wyksztalceni,

rodziny

pelne

wiecej niz matki

samot-

nie wychowujace

dzieci, biali wiecej niz kolorowi.

Wobec

spadku

plac realnych

wzroslo zatrudnienie

zameznych

kobiet.

Zmniejszyl

sie odsetek

osób starych zy-

jacych ponizej

przyjmowanej

granicy ubóstwa

z 59 do 12%, a pracujacych

mez-

czyzn w wieku 70 lat zycia z 44 do 18%. Mimo rzuconego

hasla walki z ubóstwem

przez prezydentów

partii

demokratycznej

Kennedy'ego

i Johnsona

(1961-1968)

w rzeczywistosci

najwyzsze

tempo

zwiekszenia

wysokosci

swiadczen

nastapilo

dopiero

w latach

1969-1977 za prezydentury

Nixona i Forda

z partii republikan-

skiej. W kolejnych

latach,

w zwiazku

z recesja

gospodarcza

po kryzysie nafto-

wym, za prezydentury

Cartera

(1977-1980)

z partii

demokratycznej

tempo

spadlo

w stosunku

do tempa

wzrostu

produktu

krajowego

brutto

i podnioslo

sie w pierwszym okresie prezydentury

Reagana

(1981-1989)

z partii republikan-

skiej. Wydatki

na zabezpieczenie

spoleczne

wzrosly w Stanach

z 4,9% produktu

krajowego

brutto

do 14% w 1984 L, na emerytury

zas z 0,3 do 6,5%, co swiadczy

zarówno

o niskim ich poziomie,

jak tez o istotnym

zapóznieniu

w stosunku

Europy.

Nalezy przypomniec,

ze w Stanach

Zjednoczonych

wprowadzono

sys-

tem

emerytalny

dla pracowników

w 1935 L, renty

rodzinne

w 1939 L, a renty

w 1957 L Pózniej

inwalidzkie

dopiero

system rozszerzono

na rolników,

osoby

samodzielnie

pracujace,

sluzbe

domowa

i wojskowych.

W zwiazku

z tym, aby

w 1983 L podniesiono

zachowac

równowage

systemu

emerytalnego,

skladke,

opózniono

przeprowadzenie

waloryzacji,

objeto

ubezpieczeniem

pozostale

ok.

10% pracowników,

których ten system nie obejmowal,

oraz nowo zatrudnianych

istnial od 1920 L osobny

pracowników

federalnych

(dla tych ostatnich

system),

rozszerzono

uprawnienia

wdów i rozwódek.

Przewidujac

brak dostatecznej

po-

do 67 lat od 2027 L (do

dazy pracy w przyszlosci,

podniesiono

wiek emerytalny

66 od 2009 L). Dokonano

tego z wieloletnim

wyprzedzeniem

odnoszacym

sie do

osób nowo zatrudnianych,

z zachowaniem

nabytych

praw dotychczasowych

pra-

cowników.

Przy

przecietnych

zarobkach

krajowych

emerytura

wyniosla

42%,

a przy stanowiacych

1,6 przecietnych

zarobków

tylko 35%.

System

emerytalny

stal sie silnie degresywny i ograniczony

pulapem.

Pulap ten wynosi obecnie

oko-

lo 230% zarobków

robotnika

produkcyjnego

w przemysle

przetwórczym.

Zarob-

takie

pod

koniec

lat

dziewiecdziesiatych

ksztahowaly

sie

przecietnie

poziomie

27 tys. dolarów

rocznie.

Skladka na ubezpieczenie

emerytalne

stanowi

12,4% wynagrodzenia

i jest

platna

w polowie

przez

pracodawce

i pracownika,

samodzielnie

zarobkujacy

wplacaja

calosc skladki.

Skladka

musi pokrywac

wy-

datki bez dotacji

budzetu.

Prowadzi

sie biezacy rachunek

aktuarialny

z wyprze-

do 2013 L pozwoli na utworzenie

dzeniem

75 lat. Skladka wplacana

rezerwy fi-

do 2032 L zostanie

Od 1983 L

nansowej,

która, jak sie przewiduje,

wyczerpana.

swiadczenia

zostaly objete zakresem

podatku

dochodowego,

co w pewnym stop-

niu wskazuje

na ich podobienstwo

do swiadczen

opieki spolecznej.

Wynikalo

z faktu, iz powstaly w latach wielkiego kryzysu gospodarczego

okresu miedzywo-

jennego

w celu zmniejszenia

podazy

pracy

ludzi

starych.

Amerykanski

system

emerytalny,

aczkolwiek

zbudowany

na zasadzie

ubezpieczeniowej,

podobny

jest

w istocie do systemów zaopatrzeniowych,

poniewaz

stosuje sie w nim silna degre-

sje swiadczenia

do wysokosci podstawy,

która

dodatkowo

pozostaje

ograniczona

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: