Notatka.doc

Justyna Surdyk, Małgorzata Szafrańska. Natalia Tomczynska

Błąd w wychowaniu – istota, klasyfikacja, charakterystyka. Wychowanie błędne a nieskuteczne.

1. Definicja błędu wychowawczego[1]

Błąd wychowawczy to „zdarzenie, które zachodzi w konkretnej sytuacji wychowawczej i jest związane z zachowaniem wychowawcy w toku interakcji z wychowankiem; jest to zachowanie, które stanowi realną przyczynę (lub ryzyko) powstania szkodliwych dla rozwoju wychowanka skutków (…). Błąd wychowawczy można rozpatrywać w kategoriach zaburzeń procesu wychowawczego (błędnego wychowania) i wówczas poszukuje się jego źródeł w postawach wychowawców, które mają wpływ na cały proces wychowania, bądź też zajmuje się zaburzeniami w rozwoju i funkcjonowaniu jednostki stanowiącymi konsekwencje błędnego wychowania.

Antonina Gurycka prezentuje podejście do procesu wychowania, zgodnie z którym błąd można określić analizując przebieg sytuacji wychowawczych, przede wszystkim przebieg interakcji wychowawczej między wychowankiem a wychowawcą. Zakłada, że w wychowaniu pojawia się wiele błędów sytuacyjnych, których źródłem nie zawsze są postawy wychowawcze. Błąd jest faktem zachodzącym w ramach interakcji, jakie zachodzą między wychowawcą a wychowankiem w czasie procesu wychowania definiowanego jako ciąg sytuacji wychowawczych zmierzających do określonego celu, których efektem jest doświadczenie zdobywane przez wychowanka. Należy także zwrócić uwagę na względność błędu wychowawczego biorąc pod uwagę kontekst społeczny, psychologiczny i normatywny, a także kontekst „uprzedniego doświadczenia” partnerów interakcji. Bowiem to samo zachowanie wychowawcy może być uznane za błąd, bądź za  zachowanie prawidłowe (np. podniesiony głos wychowawcy dla jednego wychowanka oznacza zagrożenie, a dla drugiego jest normalnym zjawiskiem). Podsumowując swoje założenia A. Gurycka podaje następującą definicję błędu wychowawczego: „Są to takie, zaburzające przebieg interakcji wychowawczej, zachowania wychowawcy, które mają niekorzystny wpływ na doraźne funkcjonowanie i (lub) rozwój wychowanka bądź też mimo pozornie nie zaburzonej interakcji mają niekorzystny wpływ na dalszy rozwój dziecka”.

2. Istota wychowania[2]

Istotą wychowania jest przebieg interakcji zachodzących między wychowawcą a wychowankiem, należy pamiętać, że w tej interakcji często tkwi konflikt. Wychowawca ma w tej interakcji pozycję w dużej mierze dominującą, jest to pozycja osoby, która więcej wie, jest dojrzalsza niż swój wychowanek i powołana do wywierania jakiegoś wpływu. Według tego założenia wychowanek powinien spostrzegać siebie jako istotę podległą jednak wiadomo, że tak nie jest, ponieważ istnieje taki czynnik jak aktywność własna dziecka, które chce ją rozwijając i domaga się respektowania jej przez innych. Np. pytania dziecka, zmuszające dorosłego do natychmiastowej odpowiedzi na nie, lub tez próby włączenia dorosłego w swoje sprawy i zabawy. Dopóki wychowanek i wychowawca potrafią razem ustalić swoją linię działania i traktują swą rolę podmiotowo, interakcja odbywa się bez zakłóceń. Jednak w momencie, gdy któryś z nich straci kontrolę nad tymi zasadami, wtedy więź między nimi zostaje albo naruszona albo zerwana, a jej odbudowanie okazuje się być bardzo trudne. Należy więc zwrócić uwagę na ważna cechę procesów wychowawczych takich jak kolizyjność i konfliktowość. Na ich właśnie tle rodzą się błędy wychowawcze.

3.Klasyfikacja i charakterystyka błędów wychowawczych

Antonina Gurycka dokonując kategoryzacji błędów wychowawczych za podstawę przyjęła zachowania wychowawcy, których skutkiem są negatywne doświadczenia pojawiające się u wychowanka. Wyróżnia trzy wymiary tych zachowań:

1. ekstremalna emocjonalna akceptacja dziecka („żar”) oraz ekstremalne emocjonalne odrzucenie dziecka („lód”),
2. nadmierna koncentracja na dziecku oraz nadmierna koncentracja na sobie,
3. nadmierna koncentracja na zadaniu dziecka oraz niedocenianie zadań dziecka.

Na podstawie powyższych wymiarów zostało wyznaczonych dziewięć błędów wychowawczych: rygoryzm, agresja, hamowanie aktywności, obojętność, eksponowanie siebie, uleganie, zastępowanie, idealizacja dziecka oraz niekonsekwencja związana z wystąpieniem kilku błędów naraz. Tworzą one pewną sekwencje błędów poprzez przechodzenie od jednego wymiaru do drugiego, co A. Gurycka przedstawiła graficznie w postaci  „koła błędów” w wychowaniu.

Analizując koło można zauważyć, że:

·         rygoryzm jest wyznaczony przez nadmierną koncentrację na dziecku i nadmierną koncentrację na zadaniu,

·         agresję wyznacza nadmierna koncentracja na zadaniu oraz ekstremalne odrzucenie emocjonalne dziecka („lód”),

·         hamowanie aktywności wyznaczone zostało przez ekstremalne odrzucenie emocjonalne dziecka („lód”) i niedocenianie zadań,

·         obojętność wyznacza niedocenianie zadań oraz nadmierna koncentracja na sobie,

·         eksponowanie siebie jest wyznaczone przez nadmierną koncentracje na sobie i niedocenianie zadań,

·         uleganie (bezradność) wyznacza niedocenianie zadań oraz ekstremalna akceptacja emocjonalna dziecka („żar”),

·         zastępowanie (wyręczanie) jest wyznaczone przez ekstremalną akceptację emocjonalną dziecka („żar”) i nadmierną koncentrację na zadaniu,

·         idealizacja dziecka została wyznaczona przez nadmierną koncentrację na zadaniu i nadmierną koncentrację na dziecku,

·         niekonsekwencja – cechuje się występowaniem w czasie jednej sytuacji wychowawczej kilku błędów niepokrewnych ze sobą (nie sąsiadujących ze sobą w kole), np. rygoryzm, hamowanie aktywności, obojętność (błąd ten jest związany z współwystępowaniem kilku błędów naraz)

Można również wyróżnić błędy, które da się wyodrębnić ze względu na jedno z kryteriów (wymiarów):

1. - błędy „zimne” – rygoryzm, agresja, hamowanie aktywności, obojętność;

- błędy „ciepłe” – idealizacja dziecka, zastępowanie, uleganie,

2. - nadmierna koncentracja na dziecku – zastępowanie, idealizacja dziecka, rygoryzm, agresja;

- nadmierna koncentracja na sobie – hamowanie aktywności, obojętność, eksponowanie siebie, uleganie,

3. - nadmierna koncentracja na zadaniu dziecka – zastępowanie, idealizacja dziecka (m.in. jego zadań), rygoryzm, agresja;

- niedocenianie zadań dziecka – hamowanie aktywności, obojętność, eksponowanie siebie, uleganie.[3]

Antonina Gurycka  charakteryzując błędy wychowawcze, bierze pod uwagę dwa czynniki: pierwszy dotyczy spostrzegania dziecka przez wychowawcę (reprezentacja dziecka w świadomości wychowawcy jako partnera interakcji), drugi – bezpośrednich, najczęstszych skutków błędów wychowawczych. Czynniki, które są istotne dla pojawienia się błędu związanego z reprezentacją dziecka jako partnera interakcji to:

·         uprzedmiotowienie dziecka – reprezentacja, która utożsamia dziecko z zadaniem (rygoryzm), z ideałem (idealizacja) oraz z przeszkodą (agresja);

·         spostrzeganie dziecka jako słabego, niepełnowartościowego, gorszego od siebie – negatywne ocenianie wykonywanych przez dziecko zadań, jego aktywności (hamowanie aktywności), odczucie niskiej wartości dziecka, jego potrzeb i spraw (obojętność), porównywanie siebie do dziecka na jego niekorzyść wynikającą z przeceniania walorów własnej osoby na tle „słabszego” wychowanka (eksponowanie siebie), przekonanie, że dziecko jest zbyt słabe, zmęczone, niezdolne i nieporadne, by wykonać jakiekolwiek zadanie (zastępowanie);

·         odczuwanie sytuacji dziecka i swojej jako nadmiernie trudnej – spostrzeganie otoczenia jako źródła zagrożenia dla dziecka (idealizacja, zastępowanie) oraz utożsamianie dziecka z niebezpieczeństwem, zagrożeniem dla rodzica (agresja, uleganie, eksponowanie siebie, obojętność). [4]

4. Wychowanie błędne a nieskuteczne[5]

a) wychowanie skuteczne

Proces wychowawczy to dynamiczna struktura czterech czynników:

- Cel wychowawczy procesu, nadający kierunek i synchronizację wewnętrzną całemu procesowi

- Sytuacje wychowawcze, które aranżuje wychowawca, by zrealizować swój cel wychowawczy

- Doświadczenia, które wychowanek zdobywa, uczestnicząc w tych sytuacjach, a więc zapis w trwałej pamięci reprezentacji zdarzeń, w których uczestniczył

- Zmiany zachodzące w osobowości wychowanka

Wychowanie jest wtedy skuteczne gdy w pamięci trwałej wychowanka powstały zapisy reprezentacji zdarzeń zgodne pod względem treści tych reprezentacji z założonym celem wychowawczym.

b) wychowanie błędne ( wychowanie błędne nie równa się z nieskutecznym ! )

Wychowanie błędne to takie, które dostarcza doświadczeń niezgodnych z celem. W Leksykonie Pedagogika, „błąd wychowawczy” ujmowany jest jako zastosowanie nieadekwatnej do sytuacji strategii wychowania; efektem wystąpienia błędu wychowawczego jest zaburzenie czy nawet zerwanie interakcji  między wychowawcą a wychowankiem, co prowadzi do realnego lub potencjalnego zagrożenia dla prawidłowego rozwoju.

Wychowanie błędne jest trudne do jednoznacznego określenia- w zależności od wielu kontekstów to samo zachowanie wychowawcy może być błędem lub zachowaniem prawidłowym np.: uwaga zwrócona dziecku w cztery oczy lub w obecności wielu ludzi lub też np.. ojciec dał klapsa rozbawionemu dziecku- jeśli by przyjąć, że klaps jest błędem wychowawczym to powiemy, że ojciec popełnił błąd, ale w tym przykładzie dziecko po klapsie od taty rzuciło mu się na szyje i zaczęło go obcałowywać mówiąc nie gniewaj się tatusiu; zachowanie to wskazuje, że klaps został przez dziecko przyjęty jako dobre ostrzeżenie i nie zerwał wzajemnej interakcji, a więc nie tyle wzór zachowania wychowawcy a efekt działań stanowi podstawę identyfikacji błędu.

Przykład wychowania błędnego – wychowanek nie poradził sobie z zadaniem, czuje się niezaradny, zdobył, więc niekorzystne dla swego rozwoju doświadczenie.

Do błędów wychowawczych, jakie może popełnić nauczyciel-wychowawca można zaliczyć:

1) nieprzestrzeganie zasady indywidualizacji w procesie nauczania i wychowania,

2) nieprzestrzeganie zasady obiektywizmu i bezstronności w ocenianiu uczniów,

3) małą znajomość swoich uczniów i ich sytuacji rodzinnych,

4) brak umiejętności nawiązywania kontaktów z rodzicami,

5) niekonsekwencja w zakresie wymagań stawianych wychowankom oraz egzekwowanie ich spełniania,

6) brak poszanowania godności osobistej ucznia, nietaktowne i brutalne traktowanie,

7) nierówne postrzeganie uczniów,

8) uprzedmiotowienie dziecka,

9) postrzeganie dziecka jako słabego, niepełnowartościowego i gorszego od siebie, hamowanie aktywności dziecka,

10) wpajanie dziecku przekonania o jego nieporadności i małej wartości,

11) odczuwanie sytuacji dziecka i swojej jako nadmiernie trudnej,

12) obciążanie odpowiedzialnością ucznia za zachowanie jego rodziców wobec nauczycieli,

13) niski poziom kultury etycznej nauczyciela,

14) niedostateczne merytoryczne przygotowanie nauczyciela do zawodu, brak kompetencji pedagogicznych,

15) mało pozytywny osobisty stosunek do pełnionej przez siebie roli wychowawcy.

c) wychowanie nieskuteczne

Wychowanie nieskuteczne ma miejsce wówczas gdy zamierzony cel nie ma odzwierciedlenia w doświadczeniu, zdarzenie realizowane poprzez sytuację wychowawczą nie utrwaliło się w pamięci wychowanka lub utrwalił się w sposób tyko powierzchowny. Przykład wychowania nieskutecznego – wychowanek nie próbował swych sił, a więc nie zdobył żadnego doświadczenia.

Schemat 1. Wychowanie błędne a wychowanie nieskuteczne

5. Przyczyny i skutki błędów wychowawczych[6]

·         przyczyny

A. Gurycka wskazuje na kilka czynników warunkujących powstanie błędnych zachowań i ich szkodliwości:

a) Właściwość osobowości człowieka – wiąże się ze stosunkiem do ludzi (partnerów interakcji). Struktura i właściwość osobowości wpływa na liczbę i rodzaj popełnianych błędów.

b) Postawy wychowawcze wychowawców – posiadanie prywatnych teorii wychowania, często różnych od teorii oficjalnych.

c) Czynniki sytuacyjne, które tworzą sytuację trudną (czynniki utrudniające i zakłócające przebieg interakcji), np.: presja czasu, trudność wykonywanych zadań, kontrola zewnętrzna, hałas, opór wychowanka: świadomy (bunt, odmowa) i nieświadomy (niezdolność zrozumienia zadania).

d) Napięcie wytwarzane między tym, czego oczekuje wychowanek a postrzeganiem zachowań realnych wychowawcy oraz świadomość popełnienia błędu przez wychowawcę w oczach wychowanka.

e) Samoocena wychowanka (sądy wartościujące o własnej osobie występujące w samowiedzy człowieka) – zarówno podwyższanie jak i zaniżanie samooceny jest niekorzystne dla rozwoju dziecka.

f) Umiejscowienie kontroli – wewnętrzne poczucie kontroli (człowiek przypisuje sobie przyczyny zjawisk, w sobie widzi siłę sprawczości, jest odpowiedzialny za swoje czyny); zewnętrzne poczucie kontroli (działanie, powodzenie upatrują w otaczającym świecie, nie mają poczucia odpowiedzialności za siebie, a winą za swoje niepowodzenia obarczają innych).

g) Zdolność wychowanka do decentracji interpersonalnej czyli do wczuwania się w sytuację innych, w ich przeżycia i role, umiejętność spojrzenia na tę samą sytuację z różnych punktów widzenia, przy jednoczesnym utrzymaniu spójności sytuacji. Zatem szkodliwość błędu będzie większa u osób o niskiej decentralizacji interpersonalnej, którzy mają mniejszą zdolność do przyjęcia perspektywy wychowawcy i zrozumienia jego sytuacji.

·         skutki

Wg Guryckiej podstawowym bezpośrednim skutkiem błędu wychowawczego jest niekorzystny obraz wychowawcy powstający w umyśle dziecka” . Autorka wyodrębnia następujące niekorzystne dla rozwoju dziecka skutki :

a) reprezentacja w świadomości dziecka zdarzenia wychowawczego jako niesatysfakcjonującego

b) obraz wychowawcy jako niekompetentnego, niesprawiedliwego

c) obraz siebie jako skrzywdzonego bądź winnego co rzutuje na obniżeniu jego poczucia wartości

d) uprzedmiotowienie dziecka

e) tworzenie mu realnie trudnych sytuacji

f) wpajanie lęku przez spostrzeganie wokół siebie licznych zagrożeń

W wyniku tych skutków u wychowanka występuje generalizacja wywołanych w nim uczuć na inne zdarzenia wychowawcze lub życiowe i tak np. wychowanek zbuntowany wobec swego wychowawcy np.  przejawia agresję w stosunku do innych wychowawców lub odmawia aktywności w innych podobnych sytuacjach. Co może skutkować zaburzeniem w rozwoju lub nieodwracalnymi skutkami powodującymi niepożądane zmiany i zaburzenia osobowości u dziecka.

6. Błędne i „właściwe” zachowania wychowawcy [7]