Afryka POŁOŻENIE - na półkuli pn i pd , większa część jest na wsch. Skrajnymi pkt. kontynentu są przylądki: Biały na pn (37025?N), Igielny(Agulhas) na pd (34051?S), Almami (płw. Zielonego Przylądka) na zach (17033?W), Hafun (płw. Somalijski) (51023?E). Powierzchnia wraz z wyspami: 30,3 mln km2, bez wysp 29,6 mln km2
GRANICE MORSKIE :Od pn oblewają Afrykę: M. Śródziemne(oddziela od Europy), łączy się z O. Atlantyckim przez Cieś. Gibraltarską. Od pd, wsch i pn wsch, czyli od Przyl. Igielnego po pn kraniec Zat. Sueskiej, oblewają wody O. Indyjskiego oddziela on A od Antarktydy. Od Płw. Arabskiego oddziela A Zat. Adeńska i M. Czerwone. Cieś. Bab al.-Mandab rozdziela A i Płw Arabski i łączy Zat. Adeńską z M. Czerwonym. Madagaskar jest oddzielony Kanałem Mozambickim. Długość linii brzegowej: 30,5 tys. km. GRANICE LĄDOWE: z Azją: przez Przesmyk Sueski szer. 120 km, gdzie powstał Kanał Sueski poprowadzony z wykorzystaniem mis jezior: Manila, Timsah, Wlk. Jeziora Gorzkiego.
TYPY WYBRZEŻY: mało zróżnicowane, najcz wyrównane, wysokie cofające się klifowe;zbliżony do riasowego(pd Afryka);akumulacyjne(nadarz. niziny zach. Afryki, wybrz. Zatoki Gwinejskiej, mierzejewo-lagunowe(Zach Afryka), deltowe(delta Nilu, Nigru); namorzynowe(mangrowe)(na pn od ujścia Konga, miedzy równikiem a zwr. koziorożca); koralowe(wsch str kont)
Ukszt poziome: Afryka jest kontynentem słabo rozczłonkowanym;95% stalego lądu, dł. linii brzegowej 30,5 tys. km; jedynym większym półwyspem jest Płw. Somalijski, Barka; w Zach- Płw Zielonego Przylądka; wyspy stanowią zaledwie 2% pow., największe: Madagaskar, Komory, Maskareny, W. Kanaryjskie, Wyspy Zielonego Przylądka, Sokotra.Inne wyspy:Komory, Mafia, Zanzibar, Pemba, Kerkenna, św.Tomasza, Madera. Największa odległość od morza wynosi w Afryce ponad 1500 km.Niewiele zatok- Gwinwjska, Benien, Biafra, Wielorybia, Św.Heleny, , Fałszywa, Delagoa, Wlk i Mała sytra(Śródzieme)
Ukszt pionowe: depresje- 0.1%, 0-300-22,4%, 300-500-27% 500-1000-18.6%, 1000-2000-20.2%, pow 2000-1,7%. Kont z najw udziałem wyżyn. Zaznacza się wzrost wys w kier pd ? wsch. Można wyróżnić część wyżynno ? nizinną ? pn-zach Afr; część wyż pd- wsch. Przewaga terenów o wys pow 300m- 75,8. Średnia wys- 660m. Najniżej poł punkt-depresja jez Assal w Etiopii, najw- Kilimandżaro-5895. Wyżynny blok Afryki, wznoszący się stromymi progami nad wąskim pasem nizin nadbrzeżnych, od pn. jest ograniczony górami Atlas, a od pd. - G. Przylądkowymi. Charakterystyczne dla Afryki (z wyjątkiem Afryki Wschodniej) jest występowanie rozległych kotlin i niecek rozdzielonych wyżynnymi wzniesieniami; środk. część północnej Afryki zajmują masywy górskie Ahaggar i Tibesti oraz przylegające do nich od pd. wyż. Adrar des Iforas i Air; ten górski obszar otaczają kotliny i niecki: od pd.-zach. kotlina górnego Nigru (zamknięta od pd. wyżynami Górnej Gwinei z masywem Futa Dżalon), od zach. niecka pustyni Al-Dżuf, od pn.-zach. kotlina Wielkiego Ergu Wsch., od pn.-wsch. niecka Pustyni Libijskiej, od pd. Kotlina Czadu (od wsch. ograniczona wyż.: Ennedi, Darfur, od pd.-zach. - Dżos); najdalej na wsch. jest położona Kotlina Białego Nilu, między wyż.: Darfur, Wschodnioafrykańską i Azande. W środk. części Afryki leży rozległa Kotlina Konga, oddzielona od Kotliny Czadu wyż. Adamawa, a od Kotliny Białego Nilu wyż. Azande; wsch. obrzeżenie Kotliny Konga stanowią góry Mitumba. W Afryce Południowej 1/3 część obszaru zajmuje kotlina Kalahari, otoczona pasem wyżyn południowoafryk.: od zach. wyżynami Nama, Damara, od pd.-wsch. i wsch. wyżynami Weldów (w Oranii i Transwalu) oraz płaskowyżami Matabele i Maszona, a od pd. płaskowyżem Górnego Karru; od Kotliny Konga oddzielają ją wyż.: Lunda i Bije. W Afryce Wschodniej ciągnie się system Wielkich Rowów Afrykańskich (od obniżenia rz. Zambezi do M. Czerwonego); rozdziela on wysoko położone zrębowe wyżyny i masywy górskie, ponad którymi wznoszą się potężne stożki wygasłych lub czynnych wulkanów (Kilimandżaro, 5895 m, Kenia, 5199 m, Meru, 4567 m, Elgon, 4321 m). Na północy Afryki Wschodniej leży wysoko wydźwignięty blok Wyż. Abisyńskiej i Wyż. Somalijskiej, rozdzielonych Rowem Abisyńskim.
BUDOWA GEOLOG: stary blok lądowy, który nosi ślady odmłodzenia w wyniku ruchów tekt, cechą jest ‘przyrastanie’ nowych elementów do starych tarcz i platform. Jest najlepiej zachowaną częścią pra-Gondwany. Cały niemal cokół zbudowany ze skał krystalicznych. Podłoże ? szereg prekambryjskich tarcz skonsolidowanych w archaiku i paleoz.. W starszym paleoz. Ruchy górotw stworzyły orogeny: saharydy, w Afr środk- kongolidy, na połud.katangidy- w czasie tych ruchów potężne intruzje w wyniku złoża bogactw (złoto, platyna, żelazo, mangan, chrom, miedź, uran). W dewonie geosynklina G. Przylądkowych. W paleoz. Pd i środk część zlodowacona, po tym okresie rozwój bagien (tworzenie w. Kam), w permie orog herc- masyw Kabyli, trzony wys atlasu i Antyatlasu. W nast. Okr do triasu- osady lądowe-piaski iły. Koniec jury gwałtowne er. Wulk rezultatem powst maarów wypeł nieb tufami- w utw tych wyst złoża diam. W kredzie trans. Morska a pod koniec ruchy pionowe. We wsch Afr w wyniku ożyw dział endogenicznej pęknięcia sk. Ziemsk. W czasie orog alp sfałd g. atlas
KLIMAT:czynniki *położenie geograf. w szerok. równikowych i podzwrotnikowych *charakter rzeźby: wysoko położony kontynent,wyżyny na wsch i kotliny *prądy morskie: chłodne- O.Atlantycki: P.Kanaryjski, Benguelski o małych opadach. Ciepły: P.Gwinejski, O.Indyjski, P.Mozambicki, Madagaskar, Sohalijski (zmienny prąd) *ośrodki baryczne o kierunkach wiatru. Niskie ciśnienie. Wysokie ciśnienie: wyż Azorski i Środkowoazjatycki. Pd część wyż Pd-Atlantycki i wyż Pd-Indyjski, przewaga pasatów *zróżnicowanie opadów-położenie geograficzne, dominujące wiatry; najwyższe st równikowa (Afryka Pn); duże opady-Madagaskar położenie i bariery gór, zwarte kontury i znaczna wysokość kont. klimaty:równikowe(20N-15-20S), tem śr roczna i mies- pow 20, amplituda-do50; wybitnie wilgotny(Kotlina Konga, Zatoka Gwinejska, Zach. Wyż.Gwinejska, wch Madagaskar)cechy monsunowe-sezonowośc opadów, 1500- 2000mm, wilgotny(W.Abisyńska,N.Mozambicka, śr.Madagaskar)2 krótkie pory bezdeszczowe; suchy i wyb.suchy(na pn od równika, między 15-20N,W. Wschodnioafrykańska i Somalijska,Zach Madagaskar)200-500mm; zwrotnikowe(na pn i pd od równikowych), 200 mm, m najz-20-10, duże dobowe amplitudy, latem-pow 40C; zwr.suchy(K.Kalahari) zwr. kont. skrajnie suchy(Sahara, zapadlisko Danakilskie, pd-zach Afryka)pośredni i wilgotny1000mm(Afryka pd-wsch, pd Madagaskar; podzwrotnikowy(pn i pd krańce)opdy zimą, temp w m. najz 10i pow(morski) 0 i pon(kont, suchy), morski(Atlas, Przylądkowe) deszczowa zima; cieple, suche lato, pośredni, kontynentalny suchy i skrajnie suchy(pn Afryki)
WODY Około 51% powierzchni Afryki należy do zlewiska O. Atlantyckiego (w tym ok. 15% do M. Śródziemnego), a ok. 18% do zlewiska O. Indyjskiego; ponad 30% pow. kontynentu stanowią obszary bezodpływowe (większa część Sahary, zach. część Kalahari, część obszaru w obrębie Wielkich Rowów Afrykańskich); na obszarach o klimacie zwrotnikowym skrajnie suchym typowe są suche doliny, tzw. wadi, wypełniające się wodą tylko podczas epizodycznych deszczów. Na 1/3 części powierzchni kontynentu występują rzeki stałe związane z wilgotną strefą równikową oraz podrównikowymi i podzwrotnikowymi strefami wilgotnymi; gł. rz.: Nil (z Kagerą), Kongo, Niger, Zambezi, Oranje, Limpopo, Senegal; komunikację na wielkich rzekach Afryki ogranicza występowanie licznych wodospadów i katarakt. Liczne jeziora: reliktowe-Czad(płytkie, usiane wyspami, otoczone bagnami, zmienna pow:12-26 tys km2), Mai Ndombe(Kotlina Konga), Jez. Wiktorii(najw- 69tys km2, płytkie, z licznymi wyspami, urozmaicona linia.brzeg.), Bangweulu; tektoniczne:Tanganika(najgłębsze), Niasa; wulkaniczne- Tana; solniska i słone bagna(końcowa faza zaniku słonych jezior)-wyst w Atlasie, u jego podnóża i w głębi Sahary.Lodowce występują tylko na wierzchołkach Kilimandżaro, Kenii i Ruwenzori (pow. ok. 240 km2).
GLEBY Poszczególne strefy glebowe mają przebieg równoleżnikowy, jedynie na pd oraz na Madagaskarze pasy glebowe mają przebieg zbliżony do południkowego. W środkowej części: strefa czerwonych i czerwonożółtych gleb ferralitowych wykształcone pod wilgotnymi lasami równikowymi ? gl. kwaśne, mało zasobne w min. składniki pokarmowe i ubogie w próchnicę. W wilgotnych obniżeniach gleby są oglejone, a w dolinach są gleby aluwialne. Na wyżynach , z dłużej trwającą porą suchą, gdzie w podłożu występują piaszczyste zwietrzeliny, a lasy zrzucają liście i są sawanny występują czerwone gleby ferralitowe. Wsch część: Ze starych zwietrzelin skał krystalicznych rozwinęły się ubogie gleby czerwone, ze zwietrzelin bazaltów powstały żyźniejsze gleby ciemnoczerwone, z młodych utworów wulkanicznych powstały andosole, a z osadów jeziornych i aluwiów ? czarne gleby tropikalne(wertisole). W górach, pod wilgotnymi lasami są próchnicze gleby czerwonożółte, przechodząc powyżej 2000 m w górskie gleby brunatne, zastępowane wyżej przez torfiaste gleby łąk wysokogórskich. Dalej od równika: pod wilgotnymi lasami i sawannami są czerwone gleby ferralitowe i ferrisialitowe. W suchszej części sawann , na płk. pd na wyż. Lunda, w kotlinie Kalahari i na Niż. Mozambickiej są czerwone buroziemy bogate w węglan wapnia i siarczany, chlorki. W kotlinach Czadu, Górnego Nilu, Niż. Somalijskiej z osadów jeziornych i drobnoziarnistych aluwiów rzecznych wytworzyły się wertisole, a lokalnie (Kotlina środkowego Nigru) gleby glejow i, aluwialne, w dolinie Bahr al.-Ghazal i Kotlinie Bodele ? sołonczaki. Pustynie i półpustynie (Sahara, Namib, Kalahari) pokryte są pokrywami piaskowymi (egri), żwirowymi (serir) i otoczaków (regi), pokrywy gruzowe (hamady). Lokalnie w kotlinie Kalahari, na pograniczu sawann i półpustyń na pn są czerwone buroziemy pustynne. W strefach podzwrotnikowych: pod roślinnościa typu śródziemnomorskiego są gleby cynamonowe
ROŚLINNOŚĆ: układ strefowy, typy roślinności w pn i śr części- przebieg równoleżnikowy, pd i Madagaskar- południkowy; 3 państwa: holarktycznego, przylądkowego, paleotropikalnego; Roślinność Afryki jest bardzo bogata i różnorodna; w obszarze śródziemnomorskim (północne wybrzeża Afryki i góry Atlas) rosną wiecznie zielone twardolistne lasy i zarośla typu makii, a z roślin uprawnych oliwki; dalej na południe skąpa, skrajnie kserofityczna roślinność pustynna Sahary (z drzew gł. uprawy palmy daktylowej w oazach Sahary i nad Nilem) przechodząca w półpustynną i sawannową (trawiastą z akacjami, baobabami i in.). Po obu stronach równika bardzo różnorodne formacje roślinne: na obszarach suchych i gorących (Sudan i część Afryki Wschodniej) różne typy sawanny; na obszarach o dużych opadach (gł. wybrzeże Zatoki Gwinejskiej i dorzecze Konga) wiecznie zielone lasy galeriowe i bujne, wilgotne, wiecznie zielone lasy równikowe z palmą oliwną, rafią (Raphia), lianami i epifitami; dalej na południe formacje suchorośli, lasy monsunowe (całkowicie zielone tylko w porze wilgotnej), sawanny i półpustynie przechodzące w pustynie (z endemitem –welwiczią). W najwyższych partiach górskich (np. na Ruwenzori i Kilimandżaro) spotyka się drzewiaste lobelie i ogromne kaktusy (tzw. starce); na nizinnych wybrzeżach morskich międzyzwrotnikowej Afryki formacje namorzynów (mangrowe). Południowe krańce Afryki porasta specyficzna roślinność o bardzo bogatym składzie gatunkowym, na wyżynnych półpustyniach krainy Karru występują osobliwe „żywe kamienie”; w rejonie nadbrzeżnym efektownie kwitnące byliny oraz zimozielone, twardolistne lasy i zarośla, przypominające śródziemnomorską makię, lecz utworzone z krzewów, gł. z rodziny srebrnikowatych.
ZWIERZĘTA Pod względem bogactwa przyrody żaden inny kontynent nie dorównuje Afryce. Pełne spektrum klimatów: od gorących po zimne - rozwija niezwykle różnorodną roślinność. Umożliwiło to powstanie wielu gatunków zwierząt: mnóstwo ssaków, np. antylop, gazel i innych kopytnych. Bogaty jest również świat ptaków - ponad 1500 gatunków. Afrykę zamieszkują: najszybsze zwierzę lądowe - gepard, największy ptak - struś i największe zwierzę lądowe - słoń. Tereny trawiaste Na afrykańskich stepach i sawannach występuje ponad 20 gatunków ssaków roślinożernych: antylopa końska, antylopa karłowata. padlinożercy: hieny i sępy. Najczęściej spotykane zwierzęta; Lew Zebra Żyrafa Sekretarz Mrówkojad Tereny podmokłe siedlisko m.in krokodyli, hipopotamów, gatunków żyjących na terenach zalewowych, np. antylop, kob, a także ryb okonia nilowego a także rybę tygrysią. Najczęściej spotykane zwierzęta: Hipopotam Ryby Cichlidae Flaming. Tereny pustynne:drop, stepówka. Najczęściej spotykane zwierzęta: Antylopa Scynk piaskowy, Stepówka Fenek Tereny górzyste. Najczęściej spotykane zwierzęta: Dżelada Góralek skalny Wojownik , Lobelia Lasy deszczowe Lasy deszczowe Roślinożercy, np. goryle, świnie i jeżozwierze, a inne zwierzęta, takie jak łuskowce leśne, żywią się w koronach drzew. Najczęściej spotykane zwierzęta: Dujker żółto-pręgi Żaneta północna Goryl
AMERYKA PÓŁNOCNA
POŁOŻENIE: na pół zachodniej(nie licząc części wysp archipelagu Aleutów-na wsch) i północnej od strefy okołobiegunowej do podzwrotnikowej. Leży pomiędzy O. Atlantyckim na wschodzie i O. Spokojnym na zachodzie. Północ przyl. Murchisona na Płw. Boothia(71,59N); południe- Przyl. Mariato na płw. Azeuro(7,12N); zachód- Przyl. Księcia Walii na Płw.Seward(168,05W); wschód- Przyl.Saint Charles na Płw Labrador (55,40W). Rozciągłość połud-7,2tys km (z wyspami 8,5tys km); równoleżnikowa 5,6tys km. Powierzchnia 24,2mln km2-16% pow lądów Ziemi, 4,8%ogólnej pow globu.
MORSKIE GRANICE: od pn: M.Arktyczne, M. Beauforta, M.Lincolna, M.Baffina, C.Duńska(Europa), Basen Labrad., C.Hudsona, Z.Hudsona, Z.Foxe’a; od wsch: M.Labrad., Z.św.Wawrzyńca; pd i wsch: Z.Meksykańska, Z.Campeche, C.Jukatańska, M.Karaibskie,:pd i zach:O.Spokojny(Z. Panamska, Z.Kaliforn., Z kr. Charlotty i Alaska(pn)
TYPY WYBRZEŻY: a) nad M.Baffina,Z.Hudsona-niskie wybrzeże akumulacyjne
*fiordowe-zatopione, głębokie, W.Grenlandii, W.Eesmea,Z.Baffina, wsch Labradoru
b)wsch wzdłuż O.Atlantyckiego *fiordowe-Z.Św.Wawrzyńca *niskie mierzejowo-lagunowe: O.Atlantycki np.Laguna Hateras
c)południe *niski-Jukatan,Z.Meksykańska *klifowe-Z.Honduraska *w.koralowe-M.Karaibskie,Antyle *namorzynowe-Kuba i inne wyspy M.i W.Antyle
d)zach *wysokie,klifowe wyrównane-Kordyliery *w pn Kordylierów fiordowe *M.Beringa-wybrzeża niskie i riasowe
GEOLOGIA
Jednostki tektoniczne:
-platformy prekambryjskie -kaledonidy i hercynidy -platforma paleozoiczna-kordyliery -zlodowacenie plejstoceńskie
Trzon tworzy platforma amerykańska-płyta amerykańska, karaibska, kokosowa, pacyficzna.Budowa tektoniczna ciągnie się od obszaru Grenlandii do Appalachów.
BUDOWA SKAŁ a)tarcze-archaiczne i proterozoiczne, sk.krystaliczne- występują w pn części tarczy kanadyjskiej: gnejsy, kwarcyty ,łupki krystaliczne, sk.magmowe, gabra.b)syneklizy- sk.osadowe, okruchowe, węglanowe związane zw.organicznymi, sk.kenozoiczne, sk.morenowe, sk.lessowe; N.Meksykańska- s.morskie
Kaledonidy i hercynidy-stare góry na pn i wsch Grenlandii: G.Inuiti,Appalachy Pn, G. Skandynawskie.
Sk.kaledońskie-sk.paleozoiczne okruchowe,sk.magmowe:gnejsy,kwarcyty,łupki krystaliczne
Appalachy Pd-sk.osadowe z górnego paleozoiku:gnejsy,antyklinorium i synklinorium tworzą:
-p.paleozoiczna:Floryda,Jukatan zbudowane ze skał osadowych,sk.mezozoiczne i kenozoiczne,sk pochodzenia morskiego,sk.wapienne
-Kordyliery system fałdowy,orogeneza alpejska: część zach i środk, mezozoiczne i kenozoiczne skały,wewnętrzne skały metamorficzne, okruchowe i morskie,sk.wulkaniczne
-sk.czwartorzędowe-zlodowacenie plejstoceńskie,pn część,wielkie jeziora do Missisipi i Mirourii pokryte śniegiem,w górach Kordylierach też zlodowacenie,sk lessowe,sk morenowe
UKSZTAŁTOWANIE POZIOME Silnie rozwinięta linia brzegowa 75,5tys km. Na południu wyróżnia się Z.Meksykańską oraz zatoki: Honduraska, Moskitów. Na zach znajduje się Z.Kalifornijska odcięta od oceanu Płw.Kalifornijskim, Z.Królowej Charlotty oraz Z.Alaska. Na północy najbardziej wcięta w ląd Z.Hudsona. O wielkim rozczłonkowaniu lądu decydują wyspy Arch.Arktycznego porozdzielane zatokami (Boothia,Foxea) i cieśninami m.in.Kanałem Parryego (cieśninami: McClurea, Barrowa, Lancastera). Wschodnie i połud-wsch wybrzeża rozczłonkowane zatokami i cieśninami: Davisa, Hudsona, Ungawa, Cabota, Św.Wawrzyńca, Fundy. Wyspy zajmują koło 4mln km2-16,7%całkowitej pow. Największą wyspą jest Grenlandia(2,2mln km2) odzielona od kontynentu M.Labradorskim, a od wysp Arch.Arktycznego M.Baffina i cieśninami łączącymi je z M.Lincolna. Arch.Arktyczny (1,3mln km2) obejmuje prawie 50wysp,z których najw. jest Ziemia Baffina(507tys km2).Inne wyspy: Nowa Fundlandia, Wielkie Antyle, Bahamy, Vancouver, Arch.Aleksandra,Aleuty. Półwyspy zajmują 2,1mln km2(8,7pow ogólnej).Największy jest Labrador (1,5mln km2)i drugorzędny Płw. Ungawa. Inne to: Alaska, Seward, Boothia, Kalifornijski, Jukatański.
PIONOWE Pod względem wysokości 2miejsce po Azji. Śr wys 781m.n.p.m. bez wysp 677m. Najwyższy pkt kont. to McKinley(6194m.n.p.m)w górach Alaska w pn Kordylierach. Najniżej położony-Badwater w Dolinie Śmierci w Kordylierach Środkowych(86m.p.p.m).Wnętrze kont równinne z przewagą rozległych nizin i płaskowyżów. Od zach ograniczają je Kordyliery. Na północy równiny sięgają po pasmo Innuidów biegnące przez Wyspy Królowej Elżbiety.Na północnym wsch granicę równin wyznacza krawędź tarczy kanadyjskiej urywająca się nad C.Davisa i M.Baffina,a na połud-wsch Appalachy. Północna część tego obszaru- wyspy Arch.Arktycznego, Jałowe Równiny, N.Hudsońska, Płaskowyż Laurentyński mają młodą rzeźbę polodowcową. Na zach Płaskowyż Laurentyński przechodzi w N.Mackenzie,a na południu urywa się Skarpą Laurentyńską, która opada ku N.Laurentyńskiej i nizinom otaczającym Wielkie Jeziora. Między Kordylierami a Appalachami rozciągają się Wielkie Równiny oraz Niziny Wewnętrzne. Wielkie Równiny są wyżynnym przedgórzem Kordylierów. Wysokości w obrębie N.Wewnętrznych nie przekraczające 500m obniżają się ku południowi. Wyjatkiem są W.Centralne (Góry Ouachita,900m) wyznaczające na zach południową granicę N.Wewnętrznych,za którą jest N.Zatokowa. Na wsch Appalachów leży N.Atlantycka. Po zach części kont niziny rozciągają się wzdłuż wybrzeży od M.Beringa po Z.Panamską. Między N.Wewnętrznymi a N.Atlantycką wznosi się łańcuch Appalachów. Najwyższym pasmem Appalachów są G.Błękitne (Mitchell,2037m). Na zach są Kordyliery-od Alaski po Przesmyk Panamski i obejmują Wielkie i Małe Antyle. Na wsch G.Skaliste sąsiadują z Wielkimi Równinami. Kordyliery Pasyficzne sięgają O.Spokojnego. W środkowej części Kordylierów występują kotliny: W. Jukońska, Kolumbii, Wielka Kotlina, W.Kolorado, W. Meksykańska.
KLIMAT: czynniki: poł. w strefie międzyzwr, w zasięgu cyrkulacji pasatowej; wyst Andów i Niziny Amazonki, wyże południowoatlantycki, Południowopacyficzny; prądy: zimne:Peruwiański, Falklandzki, ciepłe brazylijski; klimat równikowy wyb. wilgotny(Niż.Amazonki, cz. Gujańskiej i Braz.)opady całoroczne-1500-2000mm, temp25-27C, k.podrównikowy wilgotny(Niż. Orinoko, W.Gujańska cz. W.Braz. Niż.Boliwijska)opady1000-2000mm, naj latem, zima- pora sucha;k.posrównikowy suchy z jedna porą deszczową (pn skraj i Nordeste, Galapagos) opady-500mm. klmat zwrotnikowy(na pd od równika- 30S), wilgotny(wsch), wyb. suchy(Zach), wilgotny(pd Wyż.Braz.)2000mm; pośredni(Niż. La Platy)400-800mm, suchy kont. wysokogórski(Altiplano)200-300mm; wyb. suchy 10mmm, duza wilg(Kord Nadbrzeżna; podzwrotnikowa(30-40S)morski1000-1500mm, pośredni(wsch Pampa)kontynent(Zach Pampa), suchy kont(Andy), wybitnie suchy
umiarkowany40-50,53S)ciepłe na pn, zimne na pd, wybitnie morski Zach stoki Andów)5000mm, ponad 300 dni z opadami, pośredni,kont, wyb, suchy(zaw. str Andów, morski(Falklandy)
podbiegunowy(pd skraj) 1000 mm; w górach i na wyżynach odmiany górskie
WODY Wpływa na to rzeźba, najwięcej rzek na obszarach nizin i wyżyn.
Rzeki:Na obszarach górskich rzeki krótkie. Zlewiska: O.Atlantycki-71%, O.Spokojny-22% *obszary bezodpływowe w Kordylierach,Jukatan-7%. Ameryka śr: Missisipi- Missouri(6000 km), pn:McKenzie,Jukon, Rzeka św.Wawrzyńca(zamarza na 4 mies)Zach:Koloradio, Rio Grande, Sacramento, San Jaoqin. pd: Lerma, Grijalva, Usumacinta,Jeziora: pochodzenia lodowcowego-geneza tektoniczne, związane z tarczą kanadyjską. Liczne na pn Wielkie Jeziora, najw z nich to: to Górne(82,1tyskm2), Michigan(57,9), Huron(59,8). Na północny zachód od Wielkich Jezior ciągną się jeziora o genezie tektoniczno-lodowcowej: Leśne, Manitoba, Winnipeg, Reniferowe, Athabaska, W.J.Niewolnicze i Niedźwiedzie.Tektoniczne(centrum): Nikaragua, Managua. Wulkaniczne: J.Kraterowe w G.Kaskadowych. Reliktowe: Wielkie Jezioro Słone. Lodowce występują na Grenlandii- wyspy Archipelagu Arktycznego i Kordyliery. Największa pow na Grenlandii (1,8mln km2).Lodowce górskie występują w górach Alaska, Górach Wrangla, Chugach, G.Św.Eliasza, G.Nadbrzeżnych. Lodowce: Beringa (203km dł, 5,8tys km2), Malaspina (113km, 4,5tys km2), Hubbard(122km, 3,4tys)
Gleby Związane z strefą roślinną i klimatyczną
a)tundra arktyczna-słabo wykształcone gleby inicjalne b)tundra-dominują gleby tundrowe.Pod tundrą mszystą wieczna zmarzlina-pn. Pd-karłowate brzozy,gleby tundrowo glejowe i torfowo tundrowe c)tajga.glejowe gleby zmarzlinowe-podgórze na Labradorze; g.bielicowe pod t.świerkowo-modrzejową; g.lokalne brunatne,g.torfowe d)l.liściaste-gl.brunatne leśny, g.płowe e)prerje- wysokie g.szare leśne,łąkowe czarnoziemy, na zach czarnoziemy prerjowe i dalej g.kasztanowe f)l.iglaste (Appalachy) g.brunatne kwaśne i bielicowe; pd Appalachy i Koldyriery lasy iglaste g.bielicowe, łąkowe, tundrowe górskie. Śr Kordyliery: bielicowe i zbielicowane g.brunatne. Kotliny-szare gleby luźne, góroziemy, gl.zasolone, solniska w dolinach rzecznych g.aluwialne. Pd Kordyliery kamieniste gl.pustyń i lokalne gl.piaszczyste. Góry Z.Meksyk. brunatne gleby,anasole. g)lasy wiecznie zielone- g.czerwone i czerwonożółte, g.ferralitowe. Na Florydzie rzędziny, na bagnach g.glejowe i torfowo glejowe.
ROŚLINNOŚĆ Państwo holarktyczne (pn część do Z.Meksykańskiej):
a)tundra-Arch.Arktyczny,pn kontynentu Labrador:morawy arktyczne,porosty,krzewinkib)pustynia arktyczna- Grenlandia: karłowate brzozy i wierzby c)borealne lasy iglaste od M.Barentsa (tajga) zach: świerk,jodła,nad Wielkimi Jeziorami sosny Banksa; wschód: (Labrador) modrzew, świerk czerwony, lasy liściaste (topola,klon czerwony),na obszarach zabagnionych (torfowiska, torfowce, tużyce, liczne krzwinki, borówka bagienna, żurawna) d)tundra górska- Kordyliery,wsch- prerje stepy, związany z wpływem O.Atlantyckiego. Lasy liściaste (Appalachy, N.Wewnętrzne): dęby, tulipanowce, orzesznik amerykański, kasztanowiec, brzozy, buki, na Florydzie i nad Z.Meksykańską l.sosnowe kiprysynki. Missisipi-bagna w Appalachach-lasy iglaste:świerki,jodły. W pn części lasy iglaste: świerk. Na zach koło Kordylierów preria niskotrawiasta. Roślinność w Kordylierach zróżnicowana zależy od w.n.p.m ,rzeźby terenu,opadów. Na Wsch: daglezja, tuja, choinka, świerk w G.Skalistych. Lasy liściaste: sosna żółta zach Kordylierów e)roślinność twardolistna- zach Kordylierów: Sierra Nevada f)pustynie i półpustynie: trawy, kaktusy, cereus, krzewy kreozotowe, K.Kolorado, W.Meksykańska zarośla kolczastych krzewów espinal Państwo neotropikalne a)l.namorzynowe- obszary nadmorskie,niskie wybrzeża b)wilgotne lasy równikowe-pnącza c)lasy równikowe-kotliny międzygórskie zrzucają liście-sawanny
ZWIERZĘTA a)kraina arktogea *dzielnica arktyczna: renifer, niedźwiedź biały, lis polarny,wilk ,piżmowół ,sowy polarne, białe kuropatwy, gęsi, morsy, foki *d.kanadyjska: bizon, jeleń, renifer, karbu, śnieżne barany, niedźwiedź czarny i szary, gronostaje, wydry, kuny, dzięcioły, sowy, białogłowy *d.sonorska od Atlantyku do O.Spokojnego: stepy, lasy lisciaste, prerie Kordyliery Środ
-lasy: jelenie, wilki, pumy, dziki, indyk, kolibry, aligator
-prerijestrefa.przejściowa: bizony, kojoty, pumy, jaguary, pancerniki, mrówkojady, jadowite jaszczurki
b)kraina neogea *d.środkowoamerykańska-kontynent: pumy, jaguary, tapiry, jelenie, pekary, pancerniki, mrówkojady, leniwce, papugi, kolibry, czaple, lamingi, płazy i gady
*d.antyjska-wyspy: nieliczne gryzonie,żółwie olbrzymie, jaszczurki morskie, lengwany
AMERYKA POŁUDNIOWA
POŁOŻENIE: Na półkuli zach po obu stronach równika.80% pow znajduje się na półkuli południowej. Przez Przesmyk Panamski i Archipelag Antyli łączy się z Am.Północną, na południu przez łuk Antyli Południowych łączy się z Antarktydą (dzieli C.Drakea). Od Europy i Afryki oddziela O.Atlantycki, od Azji i Australii O.Spokojny, a od Antarktydy M.Południowoantylskie. Najbliższym kontynentem jest Antarktyda(1000km odległości).OD Europy 6000km,od Afryki 3000km. Skrajne Punkty: Północ- Przyl.Galinas na Płw.Paraguana(12,25N). Południe-Przyl.Froward na Płw.Brunswick(53,54S). Zachód- Przyl.Parinas(81,20W). Wschód-Przyl.Branco(34,47W). Rozciągłość południowa- 7400km, równoleżnikowa 5200km. Pow.17,8mln km2 co stanowi 11,6%lądowej pow.Ziemi.
Granice lądowe Granica tylko z A.Północną przez Przesmyk Panamski.Przez przesmyk z półn na połud przebiega K.Panamski.
Morskie granice: Otaczają wody 2oceanów: Atlantycki i Spokojny. Wybrzeże północne oblewają wody M.Karaibskiego(5649m) należącego do O.Atlantyckiego. Półn-wsch i połud-wsch wybrzeża wody O.Atlantyckiego z głębokimi basenami: Gujańskim, Brazylijskim, Argentyńskim. Szelf między wybrzeżem Patagonii a Falklandami/Malwinami zajmuje M.Argentyńskie. Południowy skraj kontynentu oblewają wody C.Magellana łączącej O.Atlantycki z O.Spokojnym, a na południe od przyl. Horn i wysp Diego Ramirez- wody C.Drakea łączącej M.Południowoantylskie należące do O.Atlantyckiego z otwartym O.Spokojnym.Zachodnie wybrzeże kont w całości obmywa O.Spokojny.Stoki Andów niemal bezpośrednio przechodzą tam w stoki głębokiego(do 8km) Rowu Atakamskiego.
Charakter wybrzeży:
-Z.Darien i Wenezuelska-wybrzeża niskie, zabagnione z lasami namorzynowymi
-M.Karaibskie -wysokie klifowe
-mierzejowo lagunowe(m.in.Tacarigua) wzdłuż brzegów rafa koralowa
-atlantyckie wybrzeże północno-wschodnie (niskie,zabagnione,lasy namorzynowe)
-delta Orinoko i Amazonki-deltowe
-rafy koralowe na M.Karaibskim wybrzeże koralowe
-wybrzeże północno-wschodnie mało urozmaicone między Przyl.Penas a Sao Roque. Od Płw.Paria po Z.San Marcos wybrzeże jest niskie, narastające, zabagnione, lasy namorzynowe
-wybrzeże południowo-wschodnie; między Przyl.Sao Roque i Frio dominuje niskie, narastające wybrzeże mangrowe. W kierunku południowym wysokie, klifowe typu dalmatyńskiego z drobnymi wyspami i zatokami. Do Z.San Matias wybrzeże niskie mierzejowo-lagunowe z lagunami: Patos, Mirim, Mangueira. Wyjątkiem są klifowe Rio de la Plata oraz niskie deltowe wybrzeże ujścia rzeki Colorado. Skaliste klify z wąskimi, żwirowymi plażami rozwinęły się na wybrzeżu Patagonii.Rozcinają je ujścia rzek sływających z W.Patagońskiej (Chubut,Deseado,Chico) do C.Magellana. Ziemia Ognista,Wyspa Stanów i Falklandy/Malwiny mają wybrzeża fiordowe.
Wybrzeże od Przy.Horn do Z.Panamskiej to mocno rozczłonkowane w.fiordowe z dużą liczbą wąskich zatok i kanałów i wyspami. Od Z.Coronados po Z.Guayawuil wybrzeże jest wyrównane-brzegi wysokie,cofające się, ze stromymi klifami i wąskim pasem plaży. Lokalnie występują pokrewne typu dalmatyńskiego. Z.Guayaquill lasy namorzynowe.
...
karolina0215