Wokół Małego Dziecka - PORADNIK.pdf - Wokół Małego Dziecka - majaremi

PORADNIK DLA RODZICÓW

fundacja DZIECKO W CENTRUM

ZNACZENIE PIERWsZyCH LAT żyCIA DZIECKA

Z wielką przyjemnością przekazujemy Państwu publikację ze

zbiorem tekstów dotyczących ważnych zagadnień w rozwoju

małego dziecka. Doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą,

poparte współczesną wiedzą na temat ich rozwoju, przekonuje

nas o potrzebie promowania wzorów pozytywnego rodzicielstwa

oraz podnoszenia świadomości społecznej w zakresie prawidłowej

opieki nad małymi dziećmi. Chcemy jak najszerzej propagować

wiedzę o znaczeniu pierwszych miesięcy i lat życia małego

człowieka dla jego aktualnego i dalszego rozwoju. To właśnie

te najwcześniejsze doświadczenia, które wynosimy z kontaktu

z rodzicami i najbliższymi osobami, kształtują nasz sposób

odczuwania świata i to, jak radzimy sobie ze wszystkim, co nas

w życiu spotyka. Te pierwsze relacje wpływają na późniejsze

związki, na przyjaźnie i miłości, a także na sposób wychowywania

dzieci. Dlatego zależy nam, by w ramach projektu „Wokół

małego Dziecka” wspierać małe dzieci, ich rodziców i opiekunów

w nawiązywaniu dobrych relacji.

Co się dzieje w mózgu małego

dziecka i co z tego wynika?

słAWoMiR JAbłoński

Pierwsze kontakty z dzieckiem jako

podstawa jego dalszego rozwoju

MAgdAlenA Czub

EmOCjE mAłEgO DZIECKA

Ukojone emocjonalnie dzieci

wyrastają na spokojnych dorosłych

AnnA Roszyk

Trudne emocje – co robić, gdy małe

dziecko się złości?

MAgdAlenA WitkoWskA / AnnA sMogoRzeWskA

WyCHOWANIE TO WyZWANIE

mamy nadzieję, że niniejsza publikacja pomoże Państwu lepiej

zrozumieć uczucia i potrzeby maluchów, udzieli odpowiedzi na

niektóre nurtujące wielu rodziców wątpliwości oraz zachęci do

zadawania dalszych pytań i szukania rozwiązań, a wszystko po

to, byście mogli Państwo stwarzać swoim dzieciom optymalne

warunki rozwoju, znajdując w tym równocześnie jak najwięcej

radości i satysfakcji dla siebie.

Dzieciństwo rodzica – ważne

doświadczenia

AnnA Roszyk

Stres rodzica

PAulinA gołAskA / AnnA Roszyk

Klapsom mówimy „NIE”!

Czyli o tym, jak wychowywać

świadomie i z szacunkiem

AgAtA kAtRusiAk / AnnA kiC / AnnA Roszyk

Zapraszamy do zapoznania się z ofertą projektu „Wokół

małego Dziecka” i do kontaktu z nami. Będziemy

Państwu wdzięczni za wszelkie opinie, sugestie

i propozycje, które pozwolą nam rozwijać działalność

naszej Fundacji tak, by jak najpełniej uwzględniała

aktualne potrzeby rodziców i opiekunów małych dzieci

oraz była na nie adekwatną odpowiedzią.

ZABAWA A EDUKACjA mAłEgO DZIECKA

Kilka słów o zabawie

AgnieszkA WoJCieChoWskA

Edukacja małego dziecka w domu

MAłgoRzAtA nAskRęt / JustynA deMCzyszAk

W imieniu zespołu projektu „Wokół małego Dziecka”

marzena Afeldt

ZNACZENIE PIERWsZyCH LAT żyCIA DZIECKA

N iejednokrotnie można usłyszeć, że lu-

razy więcej neuronów niż zawiera mózg nowo-

narodzonego dziecka (Blakemore, Frith, 2008;

zob. Tab. 1). Proces ten przebiega momentami

bardzo gwałtownie, osiągając tempo nawet do

pół miliona nowych neuronów w ciągu minuty.

jednocześnie od 7 tygodnia ciąży zaczynają one

tworzyć połączenia między sobą. Neurony, które

w tym burzliwym okresie nie wytworzą połączeń

z innymi komórkami nerwowymi, zostają wyeli-

minowane. Oznacza to, że około połowa wytwo-

rzonych neuronów zostaje zniszczona. Czy nie

jest to zbytnia rozrzutność? Chyba nie, skoro

skutecznie porządkuje początkowo niedokład-

ne połączenia w naszych mózgach. Podobnie

rzecz się ma z samymi połączeniami między

neuronami w mózgu, czyli z synapsami. Chociaż

zaczynają one powstawać jeszcze w okresie pre-

natalnym, to największą ich liczbą w korze mó-

zgowej dysponuje dopiero dwuletnie dziecko.

Połączenia utworzone między neuronami nie

są całkowicie dokładne i dlatego nasz organizm

początkowo wytwarza o wiele za dużo synaps.

Następnie, w procesie zwanym przycinaniem

lub przerzedzaniem, eliminuje te połączenia,

które są nieprzydatne.

dzie wykorzystują tylko niewielką część

możliwości mózgu i żeby to zwiększyć,

należy od najwcześniejszych lat inten-

sywnie trenować nasze mózgi poprzez zmu-

szanie ich do wykonywania czasami bardzo

dziwnych ćwiczeń np. żonglowania piłeczkami.

W konsekwencji rodzice zarówno małych dzieci,

jak i dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym

coraz częściej zastanawiają się nad tym, jakie

dodatkowe zajęcia powinni zorganizować swoim

pociechom, aby ocalić ich mózgi od zagrożenia

bezczynnością. Zastanówmy się, czy w świetle

badań naukowych rzeczywiście ma uzasadnie-

nie intensywne stymulowanie pracy mózgu we

wczesnych etapach rozwoju człowieka.

Ostatnim, bardzo ważnym etapem budowania

mózgu w pierwszych latach życia jest mielini-

zacja włókien nerwowych. Włókno nerwowe

to wypustka neuronu zakończona połączeniem

(synapsą) z innym neuronem. mielinizacja po-

lega na tworzeniu na powierzchni włókien ner-

wowych osłonek z substancji tłuszczowej zwanej

mieliną. Osłonki sprawiają, że impulsy nerwowe

przesyłane są wzdłuż włókien nerwowych dużo

szybciej. Proces mielinizacji usprawnia zatem

pracę mózgu.

Co się dzieje

w mózgu

małego

dziecka

i co z tego

wynika?

Co STErUjE rozwojEm mózgU

małEgo DzIECKa?

Przyjrzyjmy się teraz, w jakiej kolejności w cza-

sie nasze geny układają główne procesy rozwoju

Sławomir JabłońSki

mechanizmy rozwoju mózgu są zaprogramowa-

ne przez geny. Okazuje się jednak, że dają one

naszym mózgom całkiem dużą swobodę roz-

woju. Program budowy układu nerwowego za-

pisany w genach nie zawiera bowiem informacji

ani o tym, gdzie dokładnie powinna znaleźć się

w naszym mózgu każda komórka nerwowa (czyli

neuron), ani o tym, z jakimi innymi neuronami

musi się w toku rozwoju połączyć. geny okre-

ślają przede wszystkim zasady rozwoju układu

nerwowego i wbrew pozorom nie są „książką ad-

resową” określającą dokładne położenie każde-

go neuronu. W jaki więc sposób organizm czło-

wieka radzi sobie z uporządkowaniem około 100

miliardów komórek nerwowych, z których każda

tworzy od 10 do 15 tysięcy połączeń?

Od co najmniej

kilkunastu już lat

jesteśmy zasypywani

doniesieniami z badań

nad mózgiem człowieka.

W chwili, gdy czytasz

ten tekst, w setkach

laboratoriów na całym

świecie naukowcy

zastanawiają się nad

tym, co wynika ze zdjęć

mózgu, które właśnie

przed chwilą otrzymali.

› ryS. 1.

koordynacJa w czaSie róznych proceSów rozwoJu mózgu S. 1.

przycinanie synaps i mielinizacja

(do okresu dojrzewania)

powstawanie neuronów

powstawanie synaps

1 8 d z i e ń

c i ą ż y

7 t y d z i e ń

c i ą ż y

1 8 t y d z i e ń

c i ą ż y

n a r o d z i n y

2 r o k ż y c i a

koniec powstawa-

nia komórek nerwo-

wych (neuronów)

początek gwałtownego

przyrostu liczby

połączeń między

neuronami (synaps)

w korze mózgu

najwyższa liczba

połączeń między

neuronami

(synaps) w korze

mózgu

początek powsta-

wania komórek

nerwowych (neu-

ronów)

początek

powstawania

połączeń mię-

dzy neuronami

(synaps)

sposób wydaje się dosyć prymitywny i mało

oszczędny: w okresie prenatalnym pomiędzy 18

dniem a 18 tygodniem ciąży powstaje około dwa

główne etapy rozwoJu mózgu w okreSie prenatalnym

› tab. 1.

ZNACZENIE PIERWsZyCH LAT żyCIA DZIECKA

kora mózgu

– zewnętrzna warstwa

półkul mózgowych

kora wzrokowa zaczyna zyskiwać przewagę nad

pniem mózgu. stopniowo hamuje ona ruchy

ustawiające oczy tak, by oglądany przedmiot

znajdował się nieco z boku i wprowadza charak-

terystyczne już dla dorosłego patrzenie wprost

na interesującą rzecz. gwałtowny wzrost liczby

synaps w korze wzrokowej skutkuje również tzw.

nadostrością widzenia. W okresie największego

nasilenia tego procesu czyli około 8–10 miesiąca

życia dziecko jest w stanie widzieć przedmioty

nawet 10 razy mniejsze niż dorosły (Eliot, 2003).

bilizuje się na poziomie charakterystycznym dla

człowieka dorosłego (Blakemore, Frith, 2008).

› ryS. 2.

budowa mózgu

pień mózgu

widok z boku od leweJ Strony

Podobne zjawisko obserwujemy w rozwoju zdol-

ności słyszenia. Do około 10–12 miesiąca życia

niemowlęta doskonale odróżniają głoski dowol-

nego języka, ale później tracą tę zdolność i po-

traią różnicować już tylko głoski języka ojczyste-

go (Blakemore, Frith, 2008). Te i inne zjawiska

związane z przycinaniem połączeń nerwowych

nazywane są precyzyjnym dostrajaniem mó-

zgów niemowląt. mimo że w ich wyniku nastę-

puje utrata pewnych zdolności na skutek usu-

nięcia zbędnych połączeń nerwowych, to jednak

umożliwiają one sprawniejsze funkcjonowanie

mózgu w konkretnym środowisku.

mózgu, czyli tworzenie neuronów,

synaps oraz proces mielinizacji włó-

kien nerwowych. W momencie narodzin dziecko

dysponuje nieomal wszystkimi neuronami, jakie

kiedykolwiek w życiu będzie mieć, a połączenia

między nimi dopiero się tworzą lub są przyci-

nane. Oznacza to, że w pierwszych latach życia

rozwój mózgu jest zaprogramowany tak, by do-

pasować liczbę i charakter połączeń nerwowych

do bodźców płynących ze środowiska zewnętrz-

nego. Następnie połączenia, które mózg dziec-

ka wykorzystuje do pracy i które dzięki temu

przetrwały proces przycinania, zostają udosko-

nalone. Otrzymują osłonki i szybciej przewodzą

impulsy nerwowe. Rozwojem mózgu małego

dziecka sterują więc i geny, i bodźce odbierane

ze środowiska.

poruszających się przedmiotów),

kora mózgu zajmuje się złożoną inter-

pretacją informacji wzrokowej (np. rozpoznawa-

niem przedmiotów, twarzy, kierowaniem wzroku

zgodnie z wolą patrzącego). Dziecko przychodzi

na świat wyposażone w podstawowe zdolności

widzenia, ale głównie te, którymi steruje pień

mózgu. Do około 2 miesiąca życia widzi nieostro,

najlepiej w odległości zbliżonej do 20 cm oraz

w peryferyjnej części pola widzenia. Oznacza to,

że aby mogło w miarę wyraźnie zobaczyć jakiś

przedmiot, musi on znajdować się bardzo blisko

niego i nieco z boku. Ponadto noworodek nie

spostrzega głębi, czyli widzi dwuwymiarowo,

oraz nie odróżnia barw. Co ciekawe, takie wła-

ściwości widzenia nie wynikają z niedojrzałości

oczu, lecz są głównie skutkiem niedojrzałości

kory mózgowej.

Prawie jednocześnie z tworzeniem synaps w ko-

rze wzrokowej rozpoczyna się ich przerzedzanie

zgodnie z zasadą: to, co nie jest wykorzystywane

przez mózg, trzeba usunąć. Pierwsze wyraźne

efekty dopasowania układu synaps do bodź-

ców płynących ze środowiska zewnętrznego

obserwujemy około 6 miesiąca życia, kiedy od-

powiednio „przycięte” synapsy pozwalają korze

wzrokowej odróżniać informacje przekazywane

z oka lewego i prawego. Dzięki temu dziecko za-

czyna widzieć przestrzennie, spostrzegać głę-

bię. Poprawia się też ostrość jego wzroku oraz

koordynacja ruchu gałek ocznych. Proces ten

nie jest możliwy bez odbierania bodźców wzro-

kowych, ponieważ wtedy mózg nie ma okazji się

przekonać, które bodźce pochodzą z jednego

oka, a które z drugiego. Prawdopodobnie rów-

nież skutkiem przycinania synaps w korze wzro-

kowej jest wyraźna zmiana w zdolności różnico-

wania twarzy około 6 miesiąca życia. Do tego

czasu niemowlęta bardzo dobrze radzą sobie

z różnicowaniem wszelkich rodzajów twarzy, są

nawet w stanie odróżniać twarze małp, co spra-

wia olbrzymią trudność dorosłym. Po 6 miesią-

cu życia dzieci stopniowo tracą tę zdolność, ale

ciągle pozostają sprawne w różnicowaniu twarzy

ludzkich. Przycinanie synaps w korze wzrokowej

trwa aż do 10 roku życia, kiedy to ich liczba sta-

Niemowlęciu wychowującemu się wśród ludzi

nie jest przecież potrzebna zdolność rozpozna-

wania twarzy małpich, a jedynie twarzy ludz-

kich. Nie jest mu również potrzebna zdolność

wychwytywania różnic w dźwiękach wszystkich

języków, lecz przede wszystkim w dźwiękach

mowy, którą posługują się jego opiekunowie.

jaK DzIała mEChaNIzm

DoPaSowywaNIa PołąCzEń

NErwowyCh Do jaKośCI

śroDowISKa?

Czy w oKrESIE Do 3 roKU

żyCIa TrzEba DoDaTKowo

STymUlować rozwój mózgU?

Od 2 miesiąca życia sytuacja zaczyna się szybko

zmieniać, ponieważ w korze mózgowej odpo-

wiedzialnej za widzenie (tzw. korze wzrokowej)

następuje gwałtowny wzrost liczby synaps i za-

czyna ona stopniowo przejmować kontrolę nad

widzeniem. To „zmaganie się” kory i pnia mózgu

w walce o panowanie nad wzrokiem dziecka

ma swój spektakularny wyraz w zachowaniu.

W bardzo krótkim okresie „równowagi sił” ob-

serwujemy zjawisko patrzenia przymusowe-

go, czyli trwającego u niektórych dzieci nawet

do 1,5 godziny bezruchu gałek ocznych (Eliot,

2003). Osoba obserwująca dziecko może ulec

złudzeniu, że noworodek wpatruje się w nią in-

tensywnie z niewiadomego powodu, a to „tylko”

Najlepiej poznanym mechanizmem rozwoju

mózgu jest ten odpowiedzialny za doskona-

lenie zdolności widzenia małego dziecka. Aby

dobrze widzieć, musimy mieć sprawne nie tylko

oczy, ale również układ nerwowy, który odczy-

tuje informacje z nich przesyłane. U dorosłego

kontrolę nad widzeniem sprawują dwie różne

części mózgu (zob. Rys. 2). Pień mózgu odpo-

wiada głównie za reakcje automatyczne (np.

regulacja ostrości wzroku, zwężanie źrenicy

oka, odruchowe odwracanie wzroku w kierunku

sarah-jayne Blakemore i Uta Frith (2008), zaj-

mujące się psychologią rozwoju oraz badające

rozwój mózgu, podkreślają, że przekonanie o ko-

nieczności dodatkowej stymulacji we wczesnym

okresie życia dzieci powstało na bazie trzech

ważnych odkryć naukowych.

Pierwszego z nich dokonano w latach siedem-

dziesiątych XX wieku, kiedy okazało się, że

w mózgach badanych kotów i małp liczba po-

łączeń nerwowych gwałtownie rośnie tuż po

Rozwój mózgu

doskonale stymulują

zwyczajne środowiska,

w których ludzie po

prostu zajmują się swoimi

dziećmi

ZNACZENIE PIERWsZyCH LAT żyCIA DZIECKA

urodzeniu, a następnie

w ciągu 2–3 lat szybko

spada, osiągając po-

ziom charakterystyczny

dla osobników dorosłych.

Czy oznacza to, że gdybyśmy

zapewnili ludzkim niemowlętom wię-

cej okazji do uczenia się, spadek liczby połączeń

byłby mniejszy? Niekoniecznie. Kiedy prześledzimy

na przykład rozwój zdolności widzenia, zauważy-

my, że nowe możliwości wzrokowe niemowląt

pojawiają się rzeczywiście w czasie gwałtownego

wzrostu liczby połączeń nerwowych. jednak

kiedy ich liczba spada, zdolność widzenia dalej

się doskonali. Nie możemy więc jednoznacz-

nie stwierdzić, że wzrost liczby połączeń ner-

wowych jest powodem wzrostu sprawności

widzenia. skoro utracie synaps w korze wzro-

kowej niemowląt towarzyszy wzrost możliwo-

ści wzrokowych, nie trzeba się tym specjalnie

przejmować. musimy też pamiętać, że badania

kory wzrokowej, o których była mowa, przepro-

wadzono na zwierzętach, które dużo szybciej niż

człowiek osiągają wiek dojrzały. Oznacza to, że

okres doskonalenia połączeń nerwowych u ludzi

jest dużo dłuższy i trwa prawdopodobnie co naj-

mniej do okresu dorastania.

nie stanie, nigdy nie

uzyska pełnej spraw-

ności? Niekoniecznie.

Z późniejszych badań wy-

nika, że zwierzęta ślepe na

jedno oko z powodu jego za-

słonięcia w pierwszych miesiącach

życia mogą prawie całkowicie odzyskać wzrok,

jeżeli zostaną poddane odpowiedniemu trenin-

gowi. Ponadto badacze zwracają uwagę, że bodź-

ce docierające do mózgu wcale nie muszą być

specjalnie wyszukane, by właściwie stymulowały

jego rozwój, oraz że są one powszechnie obecne

w wystarczającej ilości w typowych środowiskach.

(Blakemore, Frith, 2008).

stymuluje rozwój mózgu bardziej niż środowisko

zubożone (Blakemore, Frith, 2008).

pamiętać o tym i zachować odpowiednią ostroż-

ność, kiedy próbujemy wykorzystać te informa-

cje w praktyce wychowawczej lub edukacyjnej.

Nie ulega jednak wątpliwości, że oddziaływanie

środowiska rozwoju małego dziecka wpływa na

budowę i funkcjonowanie jego mózgu. Nasze

geny tak zaprogramowały rozwój kory mózgo-

wej, że ulega ona precyzyjnemu dostrojeniu do

otoczenia zewnętrznego. Dotychczas nie ma

naukowych podstaw, by sądzić, że wprowadza-

jąc specjalne dodatkowe bodźce do środowiska

dziecka w pierwszych miesiącach i latach życia,

„wyhodujemy” u niego jakiś niezwykły mózg. Nie

ma również dowodów na to, że przekroczenie

pewnego progu nasilenia dodatkowej stymulacji

jest dla mózgu jednoznacznie szkodliwe, choć

jest to prawdopodobne. Wiemy natomiast z całą

pewnością, że rozwój mózgu doskonale stymu-

lują zwyczajne środowiska, w których ludzie po

prostu zajmują się swoimi dziećmi. 

Dokładna analiza źródeł przekonania o ko-

nieczności dodatkowej stymulacji rozwoju we

wczesnym okresie życia dzieci wykazuje, że nie

jest ono zgodne z wynikami badań naukowych.

Zgodnie z nimi bowiem to typowe, naturalne

środowiska rozwoju przyczyniają się do rozwoju

mózgu w największym stopniu.

PoDSUmowaNIE

mimo że od wielu już lat na całym świecie pro-

wadzi się mnóstwo badań nad mózgiem, cią-

gle jeszcze więcej nie wiemy, niż wiemy o jego

rozwoju. Większość informacji o zmianach

w układzie nerwowym we wczesnych okresach

życia pochodzi bowiem z badań na zwierzętach,

a w stosunku do rozwoju mózgu ludzkiego dys-

ponujemy głównie przypuszczeniami. musimy

Trzecie odkrycie pochodzi z badań nad szczu-

rami. Porównywano w nich budowę mózgu

u szczurów z dwóch grup. Pierwsza wychowy-

wała się z innymi szczurami w klatkach wypo-

sażonych w kołowrotki i drabinki do wspinania,

a druga samotnie w klatkach bez dodatkowych

„atrakcji”. szczury z pierwszej grupy miały o 25%

więcej połączeń nerwowych w okolicach mózgu

odpowiedzialnych za odbiór bodźców ze środo-

wiska oraz szybciej uczyły się i były bardziej inte-

ligentne niż szczury z drugiej grupy. Na podsta-

wie tych wyników często wysuwany jest wniosek,

że im środowisko jest bogatsze w stymulujące

bodźce, tym lepiej rozwija się mózg. Czy oznacza

to, że powinniśmy dodatkowo wzbogacać śro-

dowiska, w których wychowujemy małe dzieci?

Niekoniecznie. Środowisko, w którym wychowy-

wały się lepiej rozwinięte szczury, było bogate

w bodźce zmysłowe, zapewniało okazje do za-

bawy oraz umożliwiało kontakt z innymi szczu-

rami. Bardziej przypominało więc ich naturalne

środowisko rozwoju niż „jednoszczurowa” klatka.

Wniosek płynący z opisanych badań należałoby

więc sformułować tak: naturalne środowisko

› tab. 2.

okreSy Szczytowego zagrożenia rozwoJu układu nerwowego (un) w okreSie prenatalnym przez niektóre czynniki*

o k r e S

c z y n n i k i

największa podatność zarodka/płodu na teratogeny, choroby, zbyt niską

lub zbyt wysoką temperaturę

1-3 mc

Drugie ważne odkrycie pojawiło się w latach

sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Ustalono,

że zakrycie na okres trzech miesięcy jednego

oka u nowonarodzonego kota powoduje utratę

znacznej liczby połączeń nerwowych w korze

wzrokowej odbierającej bodźce z tego oka i jego

ślepotę. Zjawisko takie nie występowało u doro-

słych kotów, które poddano identycznemu eks-

perymentowi. Czy oznacza to, że w pierwszych

miesiącach życia dziecko musi zostać poddane

ściśle określonej specjalnej stymulacji, by jego

mózg rozwijał się prawidłowo? Czy jeśli tak się

1-6 mc

największa podatność zarodka/płodu na cytomegalowirus i toksoplazmozę

• szczególna wrażliwość UN na promieniowanie jonizujące

• najwyższa podatność płodu na kortyzol (wywołuje np. rozszczep wargi)

3-4 mc

• najwyższa wrażliwość procesu migracji neuronów na wirusa grypy

• najwyższa wrażliwość rozwoju UN na natężenie światła dziennego

18 tydz.

5-9 mc

największa podatność płodu na wartość odżywczą diety matki

Wokół Małego Dziecka - PORADNIK.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: