opracowanie_theogonia_hezjod.pdf

Theogonia Hezjoda

1. Sylwetka autora 1 .

1.1. Pochodzenie autora i geneza powstania utworów.

Przypuszczenia co do daty narodzin Hezjoda wahają się od 850 do 700 p.n.e. (raczej

bliżej tej drugiej daty). O poecie wiemy na pewno, że był chłopem, żyjącym z pracy na roli

i z pełnym realizmem tę pracę opisującym. Nie powinno się go może nazywać „filozofem” (gdyż

tak o Hezjodzie zwykło się mówić - „chłopski filozof”), gdyż nim w pełnym znaczeniu tego słowa

nie był, można go jednak określić mianem „pobożnego mędrca” który zastanawia się nad sposobem

urządzenia boskiego świata i stara się swoje przemyślenia przekazać w sposób uporządkowany.

Hezjod był synem emigranta, Greka z eolskiej Kyme w Azji Mniejszej, który parał się

kupiectwem, jednak niezbyt mu to wychodziło. Jego ojciec przesiedlił się przez morze do Grecji

„właściwej” i osiadł w Askrze u podnóży Helikonu w Beocji , gdzie założył niewielkie

gospodarstwo na nieurodzajnej ziemi.

Poeta pasał trzody na stokach Helikonu i tam – jak sam pisze – miał pierwsze

poetyckie objawienie, którego źródłem miały być Narodziny bogów . Być może właśnie ten utwór

wykonał jako aojdos (śpiewak) podczas agonu (konkursu śpiewaczego) urządzonego przez władcę

Chalkidy na wyspie Eubei z okazji igrzysk pogrzebowych ku czci ojca królewskiego

– Amfidamasa . W nagrodę otrzymał spiżowy trójnóg.

Miał brata Persesa . Po śmierci ojca wyniknął między nimi spór o podział schedy,

rozstrzygnięty przez basileusów – miejscowych urzędników. Według Hezjoda ich postanowienie

było niesprawiedliwe i podyktowane przekupstwem, jakiego dopuścił się Perses. Przegrana

w procesie była impulsem do stworzenia poematu Prace i dni (gr. Érga káj heméraj ), pierwszego

w literaturze europejskiej eposu dydaktycznego, swoistego poetyckiego kalendarza trudu rolnika.

1.2. Inne utwory Hezjoda.

Oprócz Theogonii oraz Prac i dni powstały również takie dzieła jak:

• Tarcza (gr. Aspis ) – poemat epicki o walce syna Dzeusa i Alkmeny – Herakleksa

– z Kyknosem. Autorstwo tego utworu jest już jednak dziś podważane, może

z wyjątkiem początku, który jednak mógł być częścią niezachowanych Ehoi ;

• Katalog kobiet albo Ehoje (gr. Ehójaj ) – swego rodzaju kontynuacja Theogonii ,

mówiąca o kobietach, które w związkach z bogami wydały na świat bohaterów,

przodków arystokratycznych rodów greckich. Poszczególne ustępy zaczynały się

od słów E hóje („Albo jak ta”). Utwór nie został jednak zachowany, znali go

jedynie starożytni;

• Rady Chejronowe ( Chéjronos hypothékaj ), przypisujące mądremu mitycznemu

centaurowi i wychowawcy bohaterów zalecenia moralne;

• Wesele Keyksa ,

• Melampodia – opowieść o mitycznym wieszczu Melampusie,

• Astronomia , Ornitomancja – rzecz o wróżbach z lotu ptaków.

Autorstwa ostatnich czterech nie można potwierdzić. Wiadomo, że były stylem

zbliżone do Hezjodejskiej twórczości. Obecnie zachowały się jedynie szczątkowe fragmenty oraz

tytuły tych dzieł.

1 W oparciu o wstęp Jerzego Łanowskiego do książki „Narodziny bogów ( Theogonia ), Prace i dni, Tarcza” oraz

„Słownik pisarzy antycznych” (red. Anna Świderkówna, Warszawa 1982, Wiedza Powszechna).

1.3. Hezjod a Homer.

Grecy uważali Hezjoda za najwybitniejszego po Homerze epika, niektórzy nawet

stawiali go przed Homerem ze względu na przesłania moralne twórczości „chłopskiego filozofa”.

Świadectwem tego jest utwór Spór Homera z Hezjodem (gr. Agón Homéru káj Hesiódu ), autorstwa

Panedesa czy też Daneoesa , w którym obaj poeci brali udział w agonie ku czci Amfidamasa . Król

oddał w tym sporze pierwszeństwo Hezjodowi, z uwagi na to, iż ten był piewcą pracy, a nie

przelewu krwi. Historia tego agonu to – rzecz jasna – legenda, a tzw. „sąd Panedesa” (lub „sąd

Daneoesa”) stał się przysłowiowym określeniem głupiego rozstrzygnięcia.

Obaj epicy często przedstawiali bogów jako okrutnych intrygantów, co nie przeszło

bez echa. Zganił ich za to między innymi poeta-filozof Ksenofanes z Kolofonu, pisząc w VI w.

p.n.e. w Szyderstwach (gr. Sílloj ):

Wszystko to bogom przypisać ważyli się Homer i Hezjod,

co pośród ludzi za wstyd i za hańbę uchodzi ostatnią:

kraść, cudzołożyć i wzajem szalbierstwem godzić na siebie.

2. Religia w starożytnej Grecji 2 .

Religia (czy też religie – każde miasto-państwo praktykowało bowiem własną religię,

miało własnych bogów, kulty i legendy) starożytnej Grecji nie miała swojej świętej księgi i niemal

we wszystkim różniła się od znanych dziś wielkich światowych religii monoteistycznych. Istotne

jest jednak, że Grecy nie mieli czegoś takiego jak zakaz modlitw do innych bogów (znane

chrześcijanom „Nie będziesz miał cudzych bogów obok Mnie!” z Wj 20,3). Byli nawet zachęcani

do tego, aby, przebywając w innym mieście, pomodlić się do wyznawanych tam bóstw.

W dziejach religii greckiej obserwujemy zatem ciągły ruch, przyjmowanie nowych

przedmiotów kultu, bóstw, obrzędów, ich scalanie się oraz przenikanie. Została ona

„uporządkowana” na przestrzeni wieków od IX do VI p.n.e. przez Hezjoda oraz Homera, jak pisze

Herodot z Halikarnasu .

Należy pamiętać, że utożsamianie pojęć „religia” oraz „mitologia” jest niewłaściwe.

Zbiór legend o bogach i bohaterach to jedynie część składowa religii, na którą powinny złożyć się

także opis obrzędów, wykładnia modlitw i składanych ofiar.

Co możemy napisać o samym micie? Mit (gr. mýthos – opowieść) może określać

i baśń, i legendę świątynną, i poetycki wykład świata, jaki jawi się człowiekowi. Nie ma on

określonego kształtu, mity często bywają przeinterpretowywane. Ich zadaniem jest wytłumaczenie

człowiekowi jego miejsca na świecie, stosunek do sił władających światem, nakazy i zakazy

moralne, wreszcie powstanie i istnienie świata, jego przemiany oraz kres. Poematy, które o tym

mówią, to kosmogonie i teogonie – najszacowniejszą z nich jest Theogonia Hezjoda.

3. Theogonia – najstarszy teogoniczny epos grecki.

3.1. Tematyka utworu.

Theogonia porusza temat powstania świata, opisuje kolejne generacje bóstw i ich

związki z przyrodą i człowiekiem, przejawiające się również w boskim pochodzeniu rodów

władców.

W utworze Hezjod wspomina nie tylko o bóstwach jednego miasta-państwa.

Przeciwnie, opisuje całość greckich kultów lokalnych:

• Dzeusa oraz innych bogów ze starego mitu i tradycji,

2 Jest to zagadnienie pojawiające się we wstępie Łanowskiego, więc zdecydowałam się je tu umieścić. Warto zwrócić

uwagę, iż ten wstęp – gdyby ktoś miał ochotę sobie poczytać, a nie chciałoby mu się uganiać za pozycją książkową

po bibliotekach – można znaleźć na stronie internetowej http://www.wiw.pl/kulturaantyczna/eseje/hezjod_01.asp .

• postacie nieujęte w mitach,

• postacie w rodzaju Nimf i Cyklopów,

• ubóstwione elementy świata przyrody (np. Ziemia, Niebo, Rzeki, Źródła),

• siły boskie - dájmones (np. Śmierć, Sen).

1022 wersy Narodzin bogów zawierają 400 imion, przydomków w funkcji imion.

Niemal połowa z nich ( 236 ) występuje w tekście tylko raz, pozostałe zaś są powtarzane łącznie

ponad 800 razy (samo imię Dzeusa pojawia się 65 razy, należy tu wspomnieć także o 10

określających pana Olimpu patronomikach). Utwór jest zatem nasycony imionami.

3.2. Okoliczności powstania Theogonii .

Powszechnie przyjęte jest, że Narodziny bogów są utworem najwcześniejszym – nie

tylko dlatego, że, wedle wypowiedzi samego autora, inicjację poetycką przeprowadziły Muzy, gdy

on sam pasł trzody na stokach Helikonu, ale również z tej przyczyny, iż Prace i dni są wyraźnym

nawiązaniem do pewnych kwestii wspomnianych w Theogonii . Może tu posłużyć za przykład

postać Pandory, która w Narodzinach bogów pojawia się jedynie jako kobieta, a imię otrzymuje

dopiero w Pracach i dniach .

Spekulacje na temat tego, z jakiej okazji poemat powstał oraz gdzie mógł być

pierwszy raz wykonany są najróżniejsze, jednak nie znajdują poparcia stąd Jerzy Łanowski nie

uznał za zasadne przywoływanie ich, a postanowił zająć się omówieniem kompozycji utworu.

3.3. Kompozycja Theogonii .

a) Przedśpiew (gr. proójmion ), zawierający hymn do Muz i inwokację, obejmuje wersy

od 1 do 115 . Na samym początku hymnu widzimy Muzy u ołtarza Kroniona, tzn.

Dzeusa. Przedśpiew zapowiada najistotniejsze momenty tekstu, tj. zwyciężenie

Kronosa i późniejszą władzę Dzeusa. Boskie pochodzenie Muz jest podkreśleniem

zarówno boskiego pochodzenia władzy, jak i natchnienia pieśniarzy ( aojdów ).

b) Theogonia właściwa dzieli się na opisy powstania-zrodzenia kolejnych generacji

bogów, przeplatając to opisem „potyczek o władzę”. Występuje więc jedna oś akcji,

ale dwa przeplatające się wątki:

• podawanie listy rodów boskich i ich pokrewieństw od pierwszych istot

stworzonych (Chaos, Gaja-Ziemia, Eros-Miłość) przez cztery kolejne pokolenia

skrótowo określane jako:

• dzieci Chaosu i dzieci Gai,

• dzieci Nocy i dzieci Morza,

• wnuki Morza i wnuki Uranosa,

• krąg Dzeusa i bogów olimpijskich;

• następstwo bóstw we władzy nad światem:

• okaleczenie Uranosa przez Kronosa,

• oszukanie Kronosa przez Dzeusa,

• tytanomachia, pokonanie Tyfona przez Dzeusa, objęcie przez niego władzy

i ustalenie nowego olimpijskiego porządku świata;

Z oboma wątkami związane są różne – bardziej rozwinięte - opowieści, m.in.

narodziny Afrodyty, pokonanie potworów, wywód o rzece Styks, pochwała Hekate,

historia o podstępach Prometeusza i „ulepieniu” kobiety, opis Podziemia.

c) Po „boskich” związkach bogów czwartej generacji następuje lista związków bogów

z Nimfami i śmiertelniczkami,

d) Drugie proójmion – związki bogiń ze śmiertelnikami.

e) Trzecie dwuwierszowe proójmion (zamiast zakończenia) – przejście do Katalogu

kobiet , skierowane do Muz olimpijskich.

3.4. Nastrój Theogonii.

Czymś, co niewątpliwie rzuca się w oczy podczas czytania Narodzin bogów jest

wszechobecna groza, przejawiająca się w majestatyczności przyrody, potędze surowych mocy

bóstw, opisach postaci epitetami w rodzaju „straszliwy”, „srogi”, „zuchwały”. Pojawiające się

postacie rzadko jawią się jako dobre i miłe – jedyne wyjątki to może starzec morski Nereus („bez

fałszu i dobry i nigdy nie zapomina/co to prawość – zna tylko słuszne i zacne zamiary”), Afrodyta

(„kochająca śmiech), Charyty („cudnie spod brwi spoglądające”), Hekate.

Panteon Hezjoda jest w porównaniu z Homerowskim zdecydowanie surowszy

i pierwotniejszy. Opisy stosunków fizycznych ograniczają się do suchych komunikatów w rodzaju

„wejść w łoże” bądź „złączyć w miłości”, brak tu pierwiastków uczuciowości.

Sposobami utrzymania władzy przez bogów są Przemoc, Siła oraz Podstęp (jeśli

chodzi o ostatnie: podstępem Kronos kastruje Uranosa, podstępem Reja ratuje Dzeusa, podstępem

Dzeus wybawia rodzeństwo i obala Kronosa, podstępami podchodzi Dzeusa Prometeusz). To także

wpływa na nastrój utworu.

3.5. Forma poetycka Theogonii .

Hezjod użył wszystkich środków, jakie może dać poezja katalogiczna:

• litanie imion,

• porównania homeryckie,

• dziesiątki epitetów stosowane m.in. w opisach walk.

3.6. Theogonia a chronologia mitu greckiego.

Utwór Hezjoda prawdopodobnie kończy się przed wojną trojańską, zawiera aluzje i

nawiązania do wyprawy Argonautów, związków Odyseusza z Kirke i Kalypso, historii Heraklesa,

postaci Sfinksa (ale bez wspomnienia o losach Lajosa i Edypa). Poeta skupił się zatem na swym

literackim zamierzeniu wypowiedzianym w pierwszym proójmion – sławieniu nieśmiertelnego rodu

bogów:

jak się [...] narodzili bogowie, szczęścia rozdawcy,

jak podzielili bogactwo, jakie rozdali zaszczyty

i jak najpierw posiedli Olimp o jarach rozlicznych.

3.7. Szczegółowe streszczenie Theogonii 3 :

a) opis helikońskich Muz:

• dzierżą „wielki i boski” szczyt Helikonu,

• tańczą wokół ołtarza Kroniona (Zeusa),

3 Może się wydawać nieco suche i pełne powtórzeń, ale takie są też Narodziny bogów. Gdyby cokolwiek było

niejasne, to umieszczam tu adres do e-booka: http://chomikuj.pl/Kubanek90/Filozofia/Hezjod+-

+Teogonia,195555755.pdf . Zapraszam też do mnie, może uda mi się zadowalająco naświetlić pewne kwestie w

oparciu o treść utworu.

• chwalą nieśmiertelnych (m.in. Dzeusa, Herę, Atenę, Apollona, Artemis,

Posejdona, Temidę, Afrodyt, Hebe...),

• uczyły niegdyś Hezjoda śpiewu, gdy ten wypasał owce u stóp Helikonu, kazały

mu opiewać ród nieśmiertelnych i je same, dały mu też wawrzyn (symbol

oczyszczenia i zwycięstwa, atrybut niektórych bogów, Sławy, Muz oraz wielkich

poetów i wieszczów),

• narodziły się ze związku Dzeusa i Mnemosyne, a imiona ich: Klio, Euterpe,

Thalia, Melpomene, Terpsychora, Erato, Polihymnia, Urania, Kalliope (ta jako

najznaczniejsza),

• największym od nich darem jest przyciągająca uwagę zdolność pięknego

przemawiania.

Dalej opis powstania świata.

b) powstanie Chaosu, Ziemi (Gai) oraz Erosu (Miłości),

c) powstanie Erebosu i Nocy z Chaosu,

d) powstanie Eteru i Dnia z Nocy i Erebu (Ereb + Noc → Eter, Dzień 4 ) ,

e) Ziemia → Uranos, Góry, Morze,

f) Ziemia + Niebo → Okean , Kojos, Krejos, Hyperion , Japet, Theja, Reja , Temida ,

Pamięć-Mnemosyne , Fojbe, Tethys, Kronos , Cyklopi (Brontes, Steropes, Arges),

Sturęcy (Kottos, Briaeros, Gyges),

g) Uranos chowa potomstwo w głębi Ziemi,

h) spisek Ziemi z potomstwem. Kastracja Uranosa przez Kronosa sierpem od Gai,

i) Ziemia + krwawe krople z urżniętych jąder Uranosa → Erynie, Giganci, Nimfy,

j) z części rodnych Uranosa, rzuconych w morze, rodzi się Afrodyta (inne określenia:

Kythereja , bo do Kythery przybiła, Kyprogeneja , bo zrodziła się na Cyprze,

Filomedeja , gdyż wyszła z jąder), towarzyszą jej Eros i Himeros-Żądza,

k) Uranos → Tytani,

l) Noc → Śmierć Nagła, Thanatos, Sen (Hypnos?), Szyderstwo, Strapienie,

Hesperydyny, Mojry, Kery (Klotho, Lachesis, Atropos – przydzielają ludziom dobro

i zło, ścigają ich występki), Nemesis, Ułuda, Miłowanie, Starość, Zwada,

m)Zwada → Wysiłek, Zapomnienie, Głód, Boleści, Bójki, Walki, Morderstwa,

Mężobójstwa, Kłótnie, Słowa Kłamliwe, Na-dwie-strony-rozprawy, Bezprawie, Szał,

Przysięga.

n) Pontos → Nereus,

o) Pontos + Ziemia → Thaumas, Forkyr, Keto, Eurybia,

p) Nereus + Doryda → pięćdziesiąt cór,

q) Thaumas + Elektra (córka Okeanosa) → Iryda, Harpie (Aello, Okypete),

4 Pozwoliłam sobie tak oznaczyć związki i narodziny różnych postaci, bo pisanie po raz kolejny „powstanie (…) z”

doprowadzało mnie do szału. ;)

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: