Aspekt prawny
W polskim prawodawstwie pojęcie sekty nie istnieje. Ustawodawca polski w żadnym z obowiązujących aktów prawnych nie podał znaczenia tego terminu i nie dokonał wykładni autentycznej. Pojęcie to, z uwagi na brak występowania w przepisach prawa, nie jest w polskim języku prawniczym stosowane w odniesieniu do żadnej z religii - obowiązujące w Polsce prawo każdemu gwarantuje wolność wyznania, głoszenia i sprawowania kultu religijnego (bez różnicy czy wyznanie jest formalnie zarejestrowane czy też nie), szczególnie jeśli chodzi o swobodę odbywania praktyk religijnych. Z tego względu, w polskim prawodawstwie, podobnie nie są używane pojęcia wyznania legalnego i wyznania nielegalnego (wolność wyznania gwarantuje Ustawa o Gwarancji Wolności Sumienia i Wyznania z 17.05.1989 r.). Ustawa stwierdza jednocześnie, iż działalność związków wyznaniowych nie może naruszać przepisów chroniących bezpieczeństwo publiczne, porządek, zdrowie lub moralność publiczną, władzę rodzicielską albo podstawowe prawa i wolności innych osób. W przypadku naruszenia tych norm odpowiednie służby państwowe, w szczególności policja, podejmują stosowne działania na ogólnych zasadach. Działania władz polskich wobec nowych ruchów religijnych były dotychczas w pełni spójne z rekomendacją Rady Europy z dnia 22 czerwca 1999 na temat nielegalnej działalności sekt.
Zmiany w Ustawie o Gwarancji Wolności Sumienia i Wyznania z 17.05.1989 r., wprowadzone w 1997 i mające ograniczyć patologie występujące w tych ugrupowaniach religijnych i związkach wyznaniowych, które wykorzystywały niedoskonałość przepisów prawa, doprowadziły do zmiany niektórych jego zapisów :
Do zarejestrowania nowego związku wyznaniowego niezbędne jest 100 osób (poprzedni wymagano 15 osób), a ich podpisy muszą być poświadczone notarialnie. Konieczne jest podanie więcej informacji o grupie (np. opisanie dotychczasowych form życia religijnego i metody działania oraz podać dokładne adresy i numery dokumentów założycieli).
Przedłużenie czasu, w jakim Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji musi rozpatrzyć wniosek o zarejestrowanie, do jednego miesiąca. W tym okresie minister może zażądać wyjaśnień odnoszących się do treści wniosku, lub zwrócić się do odpowiednich organów
państwowych (policja) o sprawdzenie prawdziwości podawanych informacji.
MSW lub prokurator mogą zwrócić się do Sądu Wojewódzkiego o weryfikację, czy działalność danego związku wyznaniowego jest zgodna z polskim prawem. Dotyczy to także związków już zarejestrowanych. Negatywna decyzja sądu oznacza wykreślenie z rejestru.
Do punktu stwierdzającego, że działalność związku wyznaniowego nie może naruszać bezpieczeństwa publicznego, praw i wolności innych osób oraz moralności publicznej, dodano także zapis, że nie może naruszać władzy rodzicielskiej (zapis ten wywołał zarzuty wśród krytyków, iż jest w istocie "antysektowy").
Zapis, że za wypełnianie funkcji religijnych nie uznaje się oddziaływania poprzez badania i eksperymenty psychologiczne.
Restrykcje w postaci braku zwolnienia od cła wyrobów akcyzowych i samochodów, które zarejestrowane związki wyznaniowe mogły sprowadzać bez opłat celnych.
Sekty a religia
Termin sekta oznacza najczęściej podgrupę religijną, różniącą się od innych grup swoistymi praktykami religijnymi oraz swoistym doborem pism kanonicznych. W ujęciu teologicznym dotyczy grupy wyznaniowej, która oddzieliła się od macierzystej organizacji kościelnej dla zaznaczenia swojej odrębności w kwestiach doktryny, liturgii i organizacji wspólnoty religijnej tworząc nową wspólnotę wyznaniową, wysoce ekskluzywną. Najczęściej wśród wyznawców tradycyjnego kościoła termin "sekta" ma znaczenie pejoratywne, choć współczesna teologia i język Kościoła na określenie "odłamu" lub "oderwania" nie używa słowa "sekta", lecz "schizma". W Kodeksie Prawa Kanonicznego (Kan. 751) kościoła katolickiego funkcjonuje terminologia która jest używana w odniesieniu do zagadnienia odstępstwa od jego doktryn i dogmatów:
Herezja - to uporczywe, mimo przyjęcia chrztu, zaprzeczanie jakiejś prawdzie wiary lub powątpiewanie w nią
Apostazja - całkowite porzucenie wiary chrześcijańskiej
Schizma - odmowa uznania zwierzchnictwa Biskupa Rzymskiego lub utrzymywania wspólnoty z członkami Kościoła, uznającymi to zwierzchnictwo
Niekiedy mianem sekty określa się także grupy nie będące wyznaniami w sensie religioznawczym. Mówi się o sektach ekonomicznych, politycznych czy terapeutycznych. Grupy tego rodzaju nazywane mogą być sektami jeżeli cechują się ekskluzywizmem, podobnym do panującego sektach religijnych. Podobne mogą być też metody werbowania, utajniania części informacji o sobie itp. Niektórzy za sektę uznają masonerię . Natomiast za przykład sekty ekonomicznej często uważa się Amway.
Określenie sekta (w ujęciu konwencjonalnym) używane jest również bez wydźwięku pejoratywnego dla określenia grup istniejących wewnątrz religii nie posiadających jednej organizacji kościelnej. Zdaniem niektórych osób, większe i zazwyczaj dominujące Kościoły nadużywają terminu "sekta" w stosunku do związków wyznaniowych w celu ich zdeprecjonowania. Obawy te nie znajdują potwierdzenia w oficjalnych dokumentach Kościoła, np. Stolica Apostolska w wydanym w 1986 raporcie "Sekty albo nowe ruchy religijne. Wyzwanie duszpasterskie" dystansuje się od zwykłego zwalczania sekt, nakazując dialog z nowymi ruchami religijnymi w duchu tolerancji i szacunku dla osoby ludzkiej. Dokument jednocześnie stwierdza iż dialog ten może być utrudniony gdyż zachowania i metody niektórych z sekt mogą wywierać destrukcyjny wpływ na osobowości, przyczyniać się do dezintegracji rodzin i społeczności, zaś ich doktryny często bywają bardzo odległe od nauczania Chrystusa i Kościoła. Same związki wyznaniowe, czy wspólnoty religijne, nie przyjmują określenia sekta. Według Joachima Wacha każde wyznanie religijne w początkowym okresie rozwoju miało charakter sekty. W trakcie instytucjonalizowania się religii wszelkie formy sprzeciwu wobec działań podejmowanych przez Kościół mogą mieć formę ruchu w postaci sekt, bądź też przybierają formy zakonów, jeżeli są akceptowane przez kościół.
W ujęciu ewangelicznych chrześcijan, komentatorzy wywodzący się z tego nurtu, zauważają, że słowo greckie "hairesis", przetłumaczone w Biblii wyrazem "sekta", występuje w Dziejach Apostolskich sześć razy (w liście do Galacjan (5,20), w liście do Piotra (2,1), oraz w liście do Koryntjan (11,19), lecz tłumaczone jest w tych tekstach jako "stronnictwo". (W polskich tłumaczeniach występują także zwroty "sekta", "heretyctwo", "herezja", "kacerstwo".)
W kulturowym kontekście Indii i hinduizmu termin "sekta" nie ma wydźwięku pejoratywnego. Określenie "sekta" wykorzystywane jest[potrzebne źródło] tam w odniesieniu do każdego odłamu religijnego, "sekty" nazywane są sampradaja. Sekty hinduistyczne charakteryzują się przede wszystkim skupieniem wokół jednego aspektu tej religii czy jej teologii (na przykład na Wisznu czy Śiwie). Mają także własne dyscypliny i praktyki jogiczne, teologię oraz bóstwo uznawane za najwyższe, jednak są związane z resztą hinduizmu pod względem wierzeń i popularnych ogólno-hinduistycznych praktyk religijnych.
Sekty a Kościół
Kościół prawosławny
W kościele prawosławnym wyodrębniono cztery podstawowe nurty religijne o charakterze heterodoksyjnym. Pierwszy obejmuje nurty historyczne, które powstały przed utworzeniem odłamu staroobrzędowców, obejmuje on sektę judaizantów (XV wiek), subotników, subotników-talmudystów, subotników-karaimitów i strzygolników (XIV wiek).
Drugim są staroobrzędowcy. Trzeci stanowią sekty typowo racjonalistyczne. Główne sekty tego nurtu to duchoborcy, sekta założona w XVIII wieku w Rosji. Odłamem duchoborców są mołokanie (nazwa pochodzi od używania mleka w okresie postu). Na gruncie połączenia zwyczajów typowo prawosławnych i protestanckich powstała także sekta sztunda (XIX wiek). Typowo racjonalistyczną sektą prawosławną był kierunek religijny zwany tołstoizmem, stworzony przez rosyjskiego pisarza Lwa Tołstoja, który na potrzeby nowego ugrupowania napisał własną ewangelię. Czwarty nurt wyłonił sekty mistyczne, byli to przede wszystkim chłyści (XVII-XIX wiek), których doktryna została potępiona w 1734 przez synod prawosławny i wyklęta w 1910. Odłamami chłystów stały się sekty nowochłystów i joanitów (XIX wiek), a także sekta prawosławna skopców (XIX wiek).
Współcześnie działalność niektórych sekt wywodzących się z prawosławia, budzi sprzeciw cerkwi prawosławnej. 18 czerwca 1993 Święty Synod Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego wyklął członków sekty Białe Bractwo (założonej w 1990 w Kijowie), prowadzącej działalność w Rosji i na Ukrainie, z powodu głoszenia fałszywych proroctw o końcu świata, poniżania godności osoby ludzkiej oraz napaści na cerkwie.
Kościół katolicki
Genezę współczesnego znaczenia pojęcia sekta Kościół katolicki wywodzi od nauk apostoła Pawła, który używał greckiego terminu αιρεσις (szkoła, partia, kierunek), jego zdaniem kto przyłączał się do jakiegokolwiek αιρεσις, odłączał się od Ciała Chrystusowego (Kościoła).
Zdaniem apologetów Kościoła Katolickiego, powstałe na bazie chrześcijaństwa sekty, charakteryzują się następującymi cechami :
odrzucanie ekumenicznego dialogu
uzupełnianie Biblii o różne dodatkowe objawienia lub też interpretacja całości Biblii na podstawie jakiejś jej części
redukowanie możliwości zbawienia wyłącznie do członków danej sekty
brak ciągłości w historii chrześcijaństwa
odrzucanie wiary w Trójcę Świętą i Jezusa Chrystusa jako Zbawiciela
orientacja eschatologiczna znamionująca prawie wszystkie sekty
Krytycy Kościoła Rzymskiego zarzucają mu[potrzebne źródło], przytaczając ich zdaniem kontrowersyjne i niejasne zapisy Katechizmu Kościoła Katolickiego, działania charakterystyczne dla sekt:
nadawanie nadzwyczajnych tytułów i uprawnień niektórym członkom Kościoła; duże kontrowersje wzbudzają wśród krytyków niektóre tytuły używane w stosunku do papieży, jak np. Vicarius Christi (Zastępca Chrystusa) ;uprzywilejowanie niektórych członków Kościoła do specjalnych czynności dokonywanych pomiędzy Bogiem a wiernymi;
uznawanie, iż interpretacji Pisma Świętego mogą dokonywać tylko ludzie Kościoła (tzw. Urząd Nauczycielski Kościoła), papież i biskupi;
uznawanie, zgodnie z nadanym Kościołowi przez Ducha Świętego charyzmatem nieomylności, nieomylności nauczycieli (pasterzy) kościoła w sprawie wszystkich treści nauki katolickiej i moralności;
Zdaniem krytyków Kościoła Katolickiego[potrzebne źródło, powyższe zasady funkcjonowania Kościoła Rzymskiego całkowicie uzależniają jego członków od pośrednictwa tych kapłanów, którzy zgodnie z zapisami Katechizmu Kościoła Katolickiego zostali wybrani do pewnych czynności i pośredniczą w wykonaniu tych czynności pomiędzy Kościołem a wszystkimi wiernymi, oraz zmuszają ich do podporządkowania się papieżowi w sprawach wiary.
Sekty w socjologii
Pierwszymi socjologami, którzy zdefiniowali sekty w opozycji do Kościoła był niemiecki religioznawca Max Weber i protestancki teolog Ernst Troeltsch. Weber uważał, iż Kościół uznaje się za dysponenta i "administratora wiecznych darów zbawczych", natomiast sekta jest wspólnotą rezygnującą z uniwersalizmu i dobrowolnym stowarzyszeniem osób religijnie kwalifikowanych. Jego zdaniem, sekta bardziej ceni sobie uzależnienie emocjonalne niż intelektualne. Z kolei Troeltsch uważał iż sekta kontestuje, w przeciwieństwie do Kościoła, określony porządek społeczny i realizuje własne ideały religijne i etyczne, a drogą do doskonalenia się nie są sakramenty, a osobiste doświadczenia. Troeltsch stwierdza ponadto, że sekty to odróżniające się od oficjalnego Kościoła grupy, które zachowują określone elementy idei chrześcijańskiej, kultywują je w oderwaniu od innych, czyniąc to jednak w taki sposób, że w konsekwencji przeciwstawiają się doktrynie Kościoła i wyłamują się ze wspólnoty, którą on stanowi.
Zdaniem socjolog E. Baker, sekty odróżnia od Kościoła to, iż hierarchia kościelna jest wynikiem długiego procesu instytucjonalizacji, gdy w sektach wytwarza się ona dzięki silnej charyzmie przywódcy sekty, często założyciela. Najczęściej struktura hierarchiczna w sektach jest płaska, ze względu na stosunkowo małą liczebność członków. Baker twierdzi ponadto, iż sekty odrzucają zasady moralne społeczeństwa, w którym się ukształtowały, podczas gdy Kościół adaptuje je do własnych zasad. Dodatkowo w sektach krytykowana jest hierarchia kościelna, podobnie jak bogactwo, któremu przeciwstawia ascetyczny styl bycia. Zdaniem Baker asceza i wyzbycie się bogactwa jest jedną z najczęstszych zasad, które muszą być zaakceptowane przez członków sekty.
Socjolog G.M. Vernon zaakcentował opozycyjność sekt, rygoryzm i fundamentalizm, jako cechy charakterystyczne, oraz odrzucanie każdej obcej doktryny religijnej jako z założenia błędnej. Inni socjologowie R.E. Park i E.W. Burges stwierdzili iż sekty są organizacjami religijnymi będącymi w stanie permanentnej "wojny ze światem" i istniejącym porządkiem moralnym. M. Yinger wyróżnia także sekty o agresywnym nastawieniu do otoczenia, które np. odmawiają obowiązku służby wojskowej, składania przysięgi, płacenia podatków, uczestnictwa w wyborach czy obowiązku posyłania dzieci do szkoły.
Sekta destrukcyjna i zagrożenia
Według raportu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji RP: "Raport o niektórych zjawiskach związanych z działalnością sekt w Polsce" z 2000 roku[3] za sektę destrukcyjną uznać można każdą grupę, która posiadając silnie rozwiniętą strukturę władzy, jednocześnie charakteryzuje się znaczną rozbieżnością celów deklarowanych i realizowanych oraz ukrywaniem norm w sposób istotny regulujących życie członków; która narusza podstawowe prawa człowieka i zasady współżycia społecznego, a jej wpływ na członków, sympatyków, rodziny i społeczeństwo ma charakter destrukcyjny.[3] W raporcie MSWiA wymienione jest podobne stanowisko Podkomisji Nadzwyczajnej ds. Grup Psychomanipulacyjnych Komisji Rodziny Sejmu RP, która podaje następujący opis sekty destrukcyjnej:
"zbiór ludzi o charakterze totalitarnym, naruszający podstawowe prawa człowieka lub zasady współżycia społecznego, która poprzez stosowanie technik psychologicznych i socjologicznych, wykorzystanie fizyczne, psychiczne lub materialne powoduje uzależnienie osoby od tej grupy lub jej przywódcy, a jej wpływ na jednostkę, rodzinę lub społeczeństwo ma charakter destrukcyjny".
W wyżej wymienionym raporcie, mimo braku określenia definicji sekty w prawodawstwie polskim, podjęto także próbę stworzenia definicji sekty kryminogennej, którą określono następująco:
"zespół ludzi powiązanych ze sobą wspólnym, z reguły uformowanym przez nich światopoglądem oraz stałymi bądź okresowymi formami kultowymi, pseudokultowymi oraz organizacyjnymi, zaś cele działania tego zespołu bądź formy realizacji wynikające z ich światopoglądu, zachowań kultowych lub pseudokultowych, nie są uznane przez państwo oraz są sprzeczne z prawem lub z zasadami współżycia społecznego"
Nadużyciom i zagrożeniom wynikającym z działalności niektórych sekt sprzyjały także niedoskonałości przepisów kodeksu karnego, które nie zapewniały dostatecznej ochrony przed sprzeczną z prawem działalnością niektórych ugrupowań religijnych, a niekiedy służyły nawet ochronie ich interesów[24]. W 2001 polskie Ministerstwo Sprawiedliwości podjęło m.in. próbę zdefiniowania przestępstwa psychomanipulacji, zakończoną jednak niepowodzeniem. Istnieje bowiem ryzyko, iż zbyt daleko posunięte obostrzenia w polskim prawodawstwie (w omawianym zakresie), przyczyniać się mogą do powstania innego rodzaju zagrożeń, w postaci precedensów umożliwiających prześladowanie obywateli ze względu na wyznawaną przez nich wiarę.
Według definicji opracowanej przez jeden z polskich ośrodków pomocy ofiarom sekt destrukcyjnych - Centrum Przeciwdziałania Psychomanipulacji - sekta to grupa, w której zachodzi jednocześnie wysoki poziom totalności (kontroli życia członków) i psychomanipulacji.
Ośrodek ten podaje zestaw dziewięciu pytań, mających pomóc w rozpoznaniu, czy mamy do czynienia z sektą destrukcyjną. Dotyczą one:
zakresu władzy przywódcy grupy,
stosunku do spraw finansowych (nacisk na gromadzenie funduszy jest negatywnym sygnałem),
swobody rezygnacji z członkostwa,
istnienia obowiązku zakładania rodzin wewnątrz grupy,
stopnia izolacji od informacji z zewnątrz,
istnienia postawy niechęci lub wrogości wobec społeczeństwa, instytucji, ludzi spoza grupy oraz istnienia przekonania o jedyno zbawczości nauk grupystosunku do oświaty i kształcenia pozareligijnego.
Takie ujęcie tematu jest jednak wykorzystywane przez mniejszości wyznaniowe do wykazywania, iż opisywane cechy posiada także Kościół rzymskokatolicki, stąd też jest krytykowane również ze strony Kościoła.
Psychologowie w licznych publikacjach dotyczących działalności wybranych sekt (określanych zamiennie takimi określeniami jak "nowe ruchy religijne", "ruchy parareligijne", "sekty", "ruchy kultowe", "kulty") ostrzegają, iż efektem nieprzemyślanego uczestnictwa w ich działalności, zamiast rozwoju - może się stać destrukcja osobowości przejawiająca się w zniszczeniu dotychczasowych cech osoby, jej funkcji w rodzinie i społeczeństwie. Oznakami destrukcji osoby uczestniczącej w takiej działalności może być gwałtowna zmiana wyznawanych przez daną osobę wartości, obniżenie potencjału i elastyczności umysłowej, oraz zachowanie przejawiające się posługiwaniem się ustalonymi stereotypami reakcji psychicznych.
Społeczny odbiór sekt
Współczesna socjologia nie określiła jednoznacznych kryteriów klasyfikacji sekt. Obecnie, z powodu potocznego pejoratywnego znaczenia tego terminu (głównie na skutek działalności sekt destrukcyjnych i terrorystycznych), bardzo rzadko jest ono używane w znaczeniu etymologicznym. W celu natomiast uwolnienia np. nowo powstających grup religijnych (pozostających poza tradycyjnymi i współcześnie dominującymi wyznaniami) od wartościujących negatywnie sformułowań, socjologia stworzyła m.in. pojęcie "nowe ruchy religijne". Od połowy lat 80. XX wieku, odkąd aktywność takich grup znacznie wzrosła, wokół ich nazewnictwa toczą się jednak intensywne dyskusje i spory. Charakterystyczne są dwa skrajne stanowiska. Pierwszy, tradycyjny pogląd, wychodzi z założenia iż na gruncie socjologii powinno się nadal stosować określenia "sekta" i "kult" w stosunku do powstających grup religijnych o stosunkowo krótkiej historii. Drugi pogląd, konsekwentnie upowszechnia w ich miejsce określenie "nowy ruch religijny" (np. profesor socjologii Eileen Barker). Nie wyczerpuje to jednak zagadnienia np. w stosunku do mniejszościowych grup wyznaniowych czerpiących choćby z tradycji wierzeń etnicznych (wobec których termin "nowe ruchy wyznaniowe" jest nieadekwatny), które często również klasyfikowane są jako sekty.
Według badań opinii publicznej, przeprowadzonych przez OBOP w 1999, Polacy negatywnie wypowiadają się o sektach. Ponad połowa Polaków uważa iż sekty mogą stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa, pogląd ten wyraża 60 procent respondentów. 83 procent społeczeństwa opowiada się za zakazem działalności sekt które łamią prawo, 64 procent jest za zakazem działalności wszelkich sekt, 76 procent badanych obawia się, że wyznawcy sekt mogą spowodować w Polsce cos złego. Jednocześnie większość społeczeństwa wykazuje tolerancję religijną - 92 procent badanych uważa iż każdy powinien wyznawać taką religię jaką chce, 78 procent uważa iż "każda religia prowadzi do Boga, tylko różnymi drogami", a 22 procent uważa iż w kraju powinni być jedynie katolicy.
Zdecydowana większość społeczeństwa uważa za sekty ugrupowania satanistyczne, pogląd ten wyraża 94 procent badanych. 28 procent uznaje za sekty Krysznowców, a 19 procent jest zdania iż za sektę należy uważać Świadków Jehowy. Kolejne 8 procent za sektę uważa Zielonoświątkowców, 5 procent Mariawitów, 4 procent Buddystów i 2 procent Luteran. 1 procent respondentów wyraża pogląd iż do sekt należą wyznawcy Judaizmu.
Za najczęstszą przyczynę wstępowania do sekt, Polacy uważają działalność przywódców tych ugrupowań religijnych, którzy wykorzystują ludzkie słabości do manipulowania i podporządkowania sobie innych - opinię tę wyraża 90% społeczeństwa. Ponad 80% badanych jest zdania, że motywem wstępowania do sekt bywa też chęć doznania nowych wrażeń i przygód. Wśród innych przyczyn wymieniana jest również często deprywacja psychiczna potencjalnych członków sekt - większość respondentów twierdzi bowiem, ze członkami sekt zostają osoby słabe, zagubione, poszukujące zewnętrznego oparcia (82% badanych) oraz osoby poszukujące sensu życia którego nie mogły odnaleźć w tradycyjnych Kościołach (73% badanych).
Innymi motywami wstępowania do sekt jest, według badania OBOP, potrzeba afiliacji i więzi z grupą - członkami sekt zostają osoby poszukujące wspólnoty osób podobnie myślących (77% respondentów) oraz osoby mające w sektach przyjaciół i znajomych (79% respondentów). Według badanych istotnymi przyczynami wstępowania do sekt jest także brak ciepła i zainteresowania w domu rodzinnym (69% respondentów) lub rygorystyczne środowisko w którym jednostka dorastała - według badania OBOP członkami sekt zostają osoby nadmiernie kontrolowane przez rodziców (46% procent badanych). 41 procent uważa iż członkami sekt zostają osoby za sprawą szatana.[28]
W przypadku wstąpienia do sekty, osoby bliskiej lub dorosłych podopiecznych, większość badanych (rodzice lub opiekunowie tych osób) deklarują iż sami staraliby wydostać daną osobę z sekty (62% badanych). 47 procent szukałaby w tym celu pomocy u specjalistów np. psychologa, 31% interweniowałaby na policji, a 26% szukałaby pomocy w Kościele.
ZIBI861