leszczyna szkodniki.pdf

Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 50 (4) 2010

AKTUALNE PROBLEMY WYSTĘPUJĄCE W UPRAWACH

MAŁOOBSZAROWYCH NA PRZYKŁADZIE LESZCZYNY

M AGDALENA G ANTNER

Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Katedra Entomologii

Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin

magda.gantner@up.lublin.pl

I. WSTĘP

Według danych FAO, w roku 2007 powierzchnia uprawy leszczyny na świecie wy-

nosiła 567 265 ha, a zbiory orzechów laskowych kształtowały się na poziomie

776 890 ton. Rozpatrując ostatnie dziesięciolecie widać wyraźnie pozytywny trend

rozwoju tej uprawy sadowniczej, której powierzchnia w porównaniu z rokiem 1998

wzrosła o 13,9%, a zbiory o 19,2%, przy redukcji wysokiej zmienności plonowania

notowanej wcześniej. W tym czasie liczba krajów producentów orzechów laskowych,

według oficjalnych statystyk FAO, wzrosła z 24 do 30. Wśród nich znalazły się takie

kraje, jak np. Chorwacja, Francja, Portugalia i Ukraina, a także Polska. Ponadto

9 dodatkowych państw, nie uwzględnionych przez FAO, stało się znaczącymi produ-

centami orzechów laskowych, a niektóre z nich, takie jak m.in. Chile, zaczęły w tym

czasie odgrywać istotną rolę na światowych rynkach. Największymi producentami

orzechów laskowych nadal pozostają Turcja i Włochy. Wytwarzają one 4/5 światowej

produkcji, która w ostatniej dekadzie wzrosła we wszystkich krajach, od 17,7% w Tur-

cji, 3,9% we Włoszech i 28,1% w Stanach Zjednoczonych, do aż ponad 193% w Azer-

bejdżanie. Było to związane głównie ze wzrostem powierzchni uprawy leszczyny, cho-

ciaż w niektórych krajach, takich jak Hiszpania, USA, Gruzja i Włochy odnotowano

niewielki spadek areału przy jednoczesnym wzroście plonów z hektara (tab. 1).

Interesująco przedstawiają się również dane dotyczące średniej wydajności plantacji

leszczyny. Przy średniej światowej, która za lata 2004–2006 wyniosła 1,48 t/ha, Turcja

uzyskała jedynie 1,32 t/ha, podczas gdy USA, Chiny i Włochy odpowiednio 2,93;

1,98 i 1,83 tony z hektara. Powyżej średniej światowej plonowała również leszczyna

w Gruzji (1,59 t/ha), natomiast w takich krajach, jak: Azerbejdżan, Hiszpania i Iran

wydajność plantacji, podobnie jak w Turcji, była stosunkowo niska i wyniosła odpo-

wiednio1,25, 1,23 i 0,89 tony z hektara. Szczególnie imponująco przedstawiają się

plony uzyskiwane na terenie Stanów Zjednoczonych, które dwukrotnie przewyższają

światowe tendencje i świadczą o wysokim potencjale plonotwórczym leszczyny. Na

taką zmienność plonowania leszczyny w wymienionych krajach wpływa wiele czynni-

ków, takich jak: stanowisko, odmiany, odpowiedni system nasadzeń, a nade wszystko

1584

Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 50 (4) 2010

właściwa pielęgnacja w szerokim tego słowa rozumieniu (Fideghelli i Salvador De

2009).

Tabela 1. Produkcja orzechów laskowych (niełuskanych) i powierzchnia uprawy leszczyny na

świecie (źródło: FAO) i w Polsce (źródło: GUS)

Table 1. Hazelnut production (in shell) and cultivated area in main producing countries (source:

FAO) and in Poland (source: GUS)

Produkcja – Production

[t]

Powierzchnia – Area

[ha]

Kraj

Country

2007

[ha]

2007/1998

[%]

2005/2007/1996–1998

[%]

2005/2007

Turcja – Turkey

563 333

+17,7

400 000

+20,4

Włochy – Italy

120 244

+ 3,9

68 288

+0,8

Stany Zjednoczone

Ameryki – USA

31 631

+28,1

11 500

– 5,0

– 30,3

Hiszpania – Spain

21 709

+41,7

20 000

Azerbejdżan

Azerbaijan

27 817

+193,5

17 378

– 1,1

Iran – Iran 17 963 +49,3 19 500 +96,3

Gruzja – Georgia 15 831 + 5,9 7 700 – 3,7

Chiny – China 14 167 +30,8 9 000 +5,9

Pozostałe 1 – Other 1 19 639 +24,2 13 898 +11,5

Świat – World 831 653 +19,2 567 265 +13,9

Polska – Poland 3 433 +343,3 3 131 +313,1

1 pozostałe: Białoruś, Bułgaria, Kamerun, Cypr, Dania, Francja, Grecja, Węgry, Kirgistan, Mołdawia, Mongo-

lia, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Tadżykistan, Tunezja, Ukraina

1 other: Byelorus, Bulgaria, Cameroon, Cyprus, Denmark, France, Greece, Hungary, Kirgistan, Moldavia,

Mongolia, Poland, Portugal, Romania, Slovakia, Tadzhikistan, Tunisia, Ukraine

Rys. 1. Powierzchnia uprawy leszczyny w Polsce w latach 1998–2007 (źródło: GUS)

Fig. 1. Cultivation area of hazelnut in Poland in 1999–2007 (source: GUS)

Aktualne problemy występujące w uprawach małoobszarowych

1585

W Polsce na przestrzeni ostatnich kilku lat również obserwuje się wyraźny wzrost

zainteresowania uprawą leszczyny. Według danych GUS, powierzchnia jej uprawy

w roku 2007 wynosiła 3 131 ha, co rozpatrując okres ostatniego dziesięciolecia daje

wzrost o ponad 300% (tab. 1, rys. 1) (Internet 1). Wyraźnie wzrosły również zbiory

orzechów laskowych w naszym kraju, które w roku 2007 GUS oszacował na 3 433 ton.

Coraz częściej zakładane plantacje leszczynowe są na tyle duże, że mogą stanowić

główne źródło dochodu, a nie jak do tej pory, dodatkowe. Do zaistniałej sytuacji przy-

czyniły się przede wszystkim dopłaty z funduszy Unii Europejskiej, w wysokości około

105 € do hektara w skali roku oraz niesłabnący popyt wewnętrzny i zadawalające ceny

skupu orzechów laskowych. Specjalizacja wielu gospodarstw w uprawie leszczyny była

też często związana ze spadkiem opłacalności uprawy jabłoni i coraz większymi pro-

blemami ze zbytem jabłek. Leszczyna wymaga o połowę mniejszych nakładów pracy,

nie ma również potrzeby budowania chłodni. Ponadto analiza plonowania leszczyny w

naszym klimacie, zdecydowanie obala opinię specjalistów z zakresu nauk sadowni-

czych, że granica towarowej uprawy tego gatunku przebiega daleko na południe od

naszego kraju. Według danych uzyskanych z Wojewódzkiego Ośrodka Doradztwa

Rolniczego w Końskowoli, średni plon orzechów laskowych określony na 5 plantacjach

produkcyjnych w rejonie Lublina w latach 1990–1997 wyniósł do 1,7 t/ha, a więc był

podobny do średniej wydajności włoskich plantacji (około 1,7 t/ha) i wyższy niż prze-

ciętne plony orzechów laskowych w Turcji (0,9 t/ha) za tamten okres (Wojciechowska

1999; Piskornik 2004). W ciągu 20 lat, od 1980 do 2000 roku, dzięki pracy wielu

ośrodków, tak naukowych, jak i wdrożeniowych, plony uzyskiwane z jednego krzewu

leszczyny wzrosły z 1,09 do 4–5 kg. Owocujące już od kilku lat i prawidłowo prowa-

dzone pod względem agrotechnicznym i pielęgnacyjnym, polskie plantacje leszczyny,

w latach 2005–2007 plonowały na poziomie prawie 2,0 t/ha, a więc wyższym niż poda-

na wcześniej średnia światowa, kształtująca się na poziomie 1,48 t/ha.

Mimo jednak dynamicznego wzrostu areału powierzchni leszczyny uprawnej

w naszym kraju, w świetle kryteriów Unii Europejskiej jest to nadal uprawa o charak-

terze małoobszarowym. Pociąga za sobą pewne problemy, które wynikają głównie

z przesłanek ekonomicznych, a co za tym idzie, braku zainteresowania prowadzeniem

badań i ich wdrażaniem.

II. PROBLEMY AKTUALNIENIA DOBORU ODMIAN LESZCZYNY

W POLSCE

Większość odmian leszczyny uprawianych dotychczas w Polsce należy do grupy tak

zwanych odmian stołowych (wielkoowocowych), o dużych lub bardzo dużych orze-

chach, które przeznaczone są głównie do bezpośredniego spożycia. Dobra, deserowa

odmiana leszczyny powinna mieć orzechy stosunkowo duże i dobrze wypełnione ją-

drem, którego udział w masie orzecha powinien stanowić około 50%, a więc skorupa

powinna być stosunkowo cienka (Piskornik i Piskornik 2004). W Polsce można obecnie

doliczyć się około 40 odmian szlachetnych. Są to odmiany stare, od dawna spotykane

w nasadzeniach oraz nowe, sprowadzone do Polski przed kilku laty w celach badaw-

czych. Do nasadzeń towarowych rozmnażano w szkółkach jedynie kilka odmian, przede

wszystkim te, które wytypowano do doboru w 1979 r. Są to: Kataloński, Olbrzymi

1586

Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 50 (4) 2010

Halle, Webba Cenny, Cosford, Lamberta, Garibaldi oraz inne spoza doboru, rozmnaża-

ne w niektórych szkółkach, jak: Wczesny Długi, Cud z Bollwiller, Truchsessa, Mogul-

nus, Warszawski Czerwony, Syrena, Trapezuński, Nottinghamski, Siewka Jeviego. Na

liście Krajowego Rejestru Odmian według stanu z dnia 1.03.2010 r. znajdują się nastę-

pujące odmiany: Barceloński, Cosford, Halle (od 1991 roku), Kataloński, Nottingham-

ski i Webba Cenny (od 1998 roku) oraz Olga przyjęta do urzędowych badań w 2005

roku. Ich rejestr ulega jednak wygaśnięciu w listopadzie 2010 roku (tab. 2) (Internet 2).

Tabela 2. Odmiany leszczyny wpisane do krajowego rejestru (KR) według stanu na 01.03.2010

Table 2. Hazelnut cultivars entered in the national registry (KR) at 01.03.2010

Wygaśnięcie

wpisu

Expiry

of registration

Zacho-

wujący

Retaining

Odmiana

Cultivar

Data wpisu

Entry date

Nr wpisu

No of entry

Hodowca

Breeder

Barceloński

02.01.1991

01.11.2010

S 187

105

Halle

12.11.1991

01.11.2010

S 227

105

Kataloński

01.04.1998

01.11.2010

S 339

454

Nottinghamski

01.04.1998

01.11.2010

S 341

454

Webba Cenny

01.04.1998

01.11.2010

S 340

454

105 – Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa Skierniewice

454 – Wojewódzki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Końskowoli

Dodatkowo należy zauważyć, że spośród tych odmian niewiele jest spełniających

wymienione wcześniej warunki. Istnieje zatem pilna potrzeba przeglądu odmian istnie-

jących w naszym kraju i opracowanie nowego doboru z podziałem na odmiany wielko-

owocowe (deserowe) i odmiany dla przemysłu przy jednoczesnym ujednoliceniu na-

zewnictwa odmianowego w oparciu o istniejące dane. Polskie nazwy uprawianych

u nas odmian leszczyny pochodzą głównie z podręcznika prof. Franciszka Goca pt.:

„Uprawa leszczyny”, wydanego w roku 1957, gdzie nazewnictwo i opis odmian wzięto

z monografii Franza Goeschke, pt. „Die Haselnuss – ihre Arten und ihre Kultur”, wyda-

nej w 1887 roku w Berlinie. Nazwy odmian leszczyny użyte przez Goca stopniowo

ulegały modyfikacjom i zmianie. Brak aktualnych opracowań powoduje spore zamie-

szanie w obecnym nazewnictwie, a co za tym idzie wskazuje na potrzebę wprowadzenia

skutecznych sposobów identyfikacji odmian leszczyny uprawianych w Polsce. Problem

ten nie dotyczy tylko naszego kraju. Na świecie występuje ponad 500 odmian leszczy-

ny, a wśród nich tylko 15 ma znaczenie gospodarcze. Większość odmian pochodzi od

rodzimych gatunków leszczyny występujących w stanie naturalnym na danym terenie.

Ze względu na długą historię udomowiania leszczyny i nadal małą wiedzę dotyczącą

struktury genetycznej i pochodzenia tego gatunku, istniejące odmiany występują pod

wieloma homonimami i synonimami. Przez wieki w Turcji, Włoszech czy Hiszpanii,

a później w Kanadzie i USA leszczyna była rozmnażana przez sadzonki wegetatywne.

Otrzymane w ten sposób klony nie różnią się między sobą genotypowo, a często mają

nadane różne nazwy. Początkowo identyfikacja była oparta na analizie cech morfolo-

Aktualne problemy występujące w uprawach małoobszarowych

1587

gicznych (markery fenotypowe), jednakże metoda ta była zawodna i nieścisła, ponieważ

cechy te podlegają wpływom środowiska. Tak więc rozróżnienie blisko spokrewnio-

nych odmian i klonów jest bardzo trudne, zwłaszcza we wczesnym stadium rozwojo-

wym rośliny. Rozwój w ostatnich latach technik markerów molekularnych ułatwia iden-

tyfikację odmiany na podstawie analizy DNA. W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego

stulecia rozpoczęto w USA i we Włoszech badania mające na celu ustalenia markerów

genetycznych charakterystycznych dla leszczyny. W ciągu ostatnich kilku lat coraz

więcej ośrodków naukowych prowadzi te badania. Pozwalają one na identyfikację i ba-

danie pokrewieństwa genetycznego odmian leszczyny mimo jej dużej zmienności feno-

typowej. Dlatego też zastosowanie tej metody do przeglądu i opracowania nowego

rejestru odmian leszczyny byłoby ze wszech miar pożądane. Natomiast następną czyn-

nością powinno być pozyskanie odpowiedniego materiału bazowego do założenia no-

wych mateczników i produkowanie sadzonek zgodnie z aktualnymi wymogami. Uaktu-

alniony rejestr odmian leszczyny powinien ponadto uwzględniać zjawisko zróżnicowa-

nej odporności na agrofagi przy zachowaniu pożądanych cech plonotwórczych. W tym

celu konieczne jest uwzględnienie badań prowadzonych w ośrodkach naukowych

i wdrożenie ich do praktyki (Gantner 2007).

III. ZAGROŻENIA ZE STRONY AGROFAGÓW

W UPRAWIE LESZCZYNY I PROBLEMY WYNIKAJĄCE

Z WYCOFANIA NIEKTÓRYCH ŚRODKÓW OCHRONY CHEMICZNEJ

Małoobszarowy charakter uprawy skutkuje przede wszystkim brakiem możliwości

zapewnienia właściwej ochrony przed agrofagami, ze względu na zmniejszenie ilości

środków zarejestrowanych lub ich całkowite wycofanie. Brak zainteresowania rejestra-

cją nowych środków ochrony roślin przez przemysł fitofarmaceutyczny w uprawach

małoobszarowych wynika głównie z przesłanek ekonomicznych. Powoduje to wzrost

liczebności wyspecjalizowanych pokarmowo szkodników oraz chorób.

Na plantacjach leszczyny uprawnej w Polsce występują zarówno szkodniki typowe

dla tej uprawy, takie jak: słonkowiec orzechowy, wielkopąkowiec leszczynowy, zdob-

niczka leszczynowa i mszyca leszczynowa, jak i gatunki wielożerne – misecznik śli-

wowy, zwójka różóweczka, piędzik przedzimek, ogrodnica niszczylistka i naliściaki

(tab. 3). Największe straty w plonie orzechów laskowych powodują gatunki troficznie

związane z leszczyną, a zabiegi chemiczne je zwalczające, do tej pory skutecznie ogra-

niczały występowanie gatunków polifagicznych. Z roku na rok jednak kurczy się asor-

tyment akarycydów i insektycydów zalecanych do uprawy leszczyny. Już zgodnie

z Zaleceniami Instytutu Ochrony Roślin na lata 2008/2009 w ochronie leszczyny nie

dopuszczono żadnego środka, który można by stosować w zwalczaniu wielkopąkowca

leszczynowego. Szkodnik ten nie wymagał zabiegów corocznych, jedynie systematycz-

nej lustracji i dopiero po stwierdzeniu faktycznego zagrożenia zastosowania środków

chemicznych, po wykonaniu których sytuacja normowała się na około 3–4 lata. Zeszło-

roczne ankiety przeprowadzone wśród plantatorów Lubelszczyzny wyraźnie wskazują

jednak na wzrost zagrożenia ze strony tego szkodnika i problem ten będzie na pewno

narastał. W tym roku natomiast wycofano również preparaty zwalczające misecznika

śliwowego, a w przypadku najgroźniejszego szkodnika leszczyny, jakim jest słonko-

wiec orzechowy, środki zostały zawężone tylko do dwóch preparatów (Zalecenia Insty-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: