skarby_34.pdf

A rcheologiA • e tnogrAfiA • h istoriA • t rAdycjA • t urystykA • Z Abytki Nr 3(34)2012 maj-czerwiec issn 1898-6579

www.skarbypodkarpackie.pl

Czasopismo bezpłatne

2 N agrody

fot. Krzysztof Zieliński

konkurs „ Zabytek Zadbany ”

18 kwietnia br. w kościele Najświętszej Marii Panny w Stargardzie Szczecińskim, podczas obchodów Między-

narodowego Dnia Ochrony Zabytków ogłoszono wyniki konkursu Generalnego Konserwatora Zabytków „Zabytek

Zadbany”. Z województwa podkarpackiego zgłoszono 10 wniosków, czyli najwięcej w skali kraju.

N ominowane z naszego województwa były m.in. Mu-

„Architektura i konstrukcje drew-

niane” – Muzeum Kresów w Luba-

czowie za konsekwentną realizację

programu prac konserwatorskich

w zespole cerkwi św. Paraskewy

w Radrużu;

„Architektura przemysłowa i dzie-

dzictwo techniki” – Oddział Dwor-

ce Kolejowe Polskich Kolei Pań-

stwowych S.A. za kompleksowe

prace konserwatorskie przy dworcu

kolejowym w Przemyślu utrwalające

i eksponujące wartości zabytku.

zeum Kultury Szlacheckiej w Kopytowej k. Krosna, ze-

spół kościelny Sanktuarium Matki Boskiej Pocieszenia

w Jodłówce, zespół cerkiewno-cmentarny cerkwi św. Paraske-

wy w Radrużu, dworzec kolejowy w Przemyślu, wieża obronna

w Rzemieniu, zespół dworski w Łękach Górnych, zabytkowe

piwnice w Budynku Magistratu w Przemyślu oraz wolnostoją-

ca wieża przy archikatedrze w Przemyślu.

Laureatem nagrody w katego-

rii „Ochrona wartości zabyt-

kowej pojedynczego obiektu“

zostali Marta i Andrzej Kołde-

rowie, właściciele dworu w Ko-

pytowej k. Krosna za uratowa-

nie zagrożonego zabytkowego

dworu, przeprowadzone przy

nim kompleksowe działania kon-

serwatorskie oraz za wprowa-

dzenie funkcji Muzeum Kultury

Szlacheckiej.

Wyróżnienia w

* * *

„Zabytek Zadbany” jest corocznym konkursem ogłaszanym przez

Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Nadzór nad konkursem

sprawuje Generalny Konserwator Zabytków. Od 2011 r. procedurę kon-

kursową realizuje Narodowy Instytut Dziedzictwa. Konkurs skierowa-

ny jest do właścicieli, posiadaczy i zarządców zabytkowych obiektów

wpisanych do rejestru zabytków. Jego celem jest promocja opieki nad

zabytkami i upowszechnianie najlepszych wzorów właściwego utrzy-

mania i zagospodarowania obiektów. Charakter edukacyjny konkursu

polega na popularyzacji wiedzy dotyczącej właściwego postępowania

z zabytkami architektury podczas ich użytkowania oraz w trakcie prze-

prowadzanych remontów.

Ocenie Jury konkursowego, w skład którego wchodzą wybitni na-

ukowcy, konserwatorzy zabytków, podlegają jakość i zakres prac kon-

serwatorskich, restauratorskich lub budowlanych, a także wykona-

ne rewitalizacje zabytków architektury. Konkurs promuje właściwe

użytkowanie zabytkowych obiektów, ochronę „substancji zabytkowej”

podczas wykonywanych remontów, utrzymanie estetycznego wyglądu

budowli oraz ich otoczenia, które nierzadko również wpisane jest do

rejestru zabytków.

konkursie

otrzymali w kategorii:

„Rewaloryzacja przestrzeni kul-

turowej i krajobrazu w tym za-

łożenia dworskie i pałacowe”

– ks. Kazimierz Wójcikowski,

proboszcz parafii rzymskokato-

lickiej Matki Bożej Pocieszenia

w Jodłówce za kompleksowe pra-

ce konserwatorskie w przestrzeni

zespołu sanktuarium obejmujące

kościół, małą architekturę oraz

komponowaną zieleń;

Andrzej Kołder

dr Grażyna Stojak,

Wojewódzki Podkarpacki

Konserwator Zabytków

z siedzibą w Przemyślu

– W nagrodzie dla Państwa Kołde-

rów doceniono przede wszystkim

zrealizowane wzorcowo prace konserwatorskie, poprzedzone roz-

poznaniem historycznym i konserwatorskim. W wyniku tych ro-

bót oczyszczono piwnice, odsłonięto zamurowane szyje, wymie-

niono zdegradowane drewniane belki ścian, wymieniono strop

w salonie, wymieniono i wyremontowano podłogi oraz stolarkę,

zrekonstruowano formę dachu z zamianą eternitu na blachę.

Co istotne, przywrócono dworowi pierwotny układ wnętrz stosu-

jąc wysokiej klasy materiały, odtworzono ganki i portyk wgłębny.

Wartość obiektu podkreśla zabytkowe, cenne wyposażenie oraz

oczyszczony z samosiewów park z wyeksponowanym staro-

drzewem. Dwór użytkowany jest w sposób wzorcowy, otwarto

w nim Muzeum Kultury Szlacheckiej, a na co dzień stanowi dom

właścicieli. W skali naszego województwa dwór w Kopytowej jest

unikalnym przykładem przywrócenia do życia zdegradowanego

obiektu i nadania mu autentycznej formy. To wyłączna zasługa

właściciela, który z pieczołowitością podszedł do tematu, mając

na celu utrwalenie ginącej kultury szlacheckiej.

Odbudowany dwór w Kopytowej, od dwóch lat Muzeum Kultury Szlacheckiej

o d r edakcji

S piS treści

Drodzy Czytelnicy

H iStorie zapomNiaNe

Ratowanie świata ikon

Jacek Stachiewicz

Muszę posypać głowę popiołem i przyznać, że teksty etnograficzne

oraz tematyka związana z tym zagadnieniem nie gościły zbyt często

na łamach „Skarbów Podkarpackich”. Sprawa wydawała się oczywista,

przecież Łemkowie i Bojkowie odmieniani są przez wszystkie przypadki

na łamach wydawnictw i folderów dotyczących Podkarpacia. Miałem

jeszcze świadomość, że jest przecież jeszcze tyle czasopism i stron inter-

netowych tematycznie związanych z obszarem Beskidu. A poza tym –

tak mi się wydawało – gdzie znaleźć etnografa, których zechce pisać

bardziej popularne niż naukowe teksty?

Gdy więc konkurs na granty ogłoszony przez Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpac-

kiego określił tematykę etniczną, trzeba było zmierzyć się zarówno z tym zagadnieniem, jak i proble-

mem poszukania autorów. Suma summarum dostaliśmy środki na druk dwóch kolejnych numerów

„Skarbów”. Pierwszy, majowo-czerwcowy, który trafia właśnie do rąk Czytelników, poświęciliśmy et-

niczności na południe od A4, drugi (w przygotowaniu) przybliży to zagadnienie na obszarach na

północ od linii Rzeszów–Przemyśl. Podczas prac przygotowawczych udało się nam zaprosić do ze-

społu kilku etnografów i regionalistów. Ba, jest nawet szansa, że ta współpraca potrwa dłużej, nie

tylko przy okazji etnograficznych „Skarbów”. Z napisanych przez nich tekstów maluje się obraz regio-

nu zamieszkiwanego do 1947 r. przez Łemków i Bojków, Pogórzan oraz Zamieszańców. Nie jest to

idylliczny obraz, poznajemy ich dzieje i trudny codzienny los wręcz od kuchni. Ale poznajemy także

barwne obrzędy i rytuały zarówno od weselnego święta, jak i smutku pogrzebu. Towarzyszy temu

tekst o ceramice pokuckiej, z obszaru Huculszczyzny (obecnie w granicach Ukrainy), ale wtedy, gdy

tworzono prezentowane zbiory, znajdujące się dziś w Muzeum Historycznym w Sanoku, rejon ten był

jeszcze w granicach II Rzeczpospolitej.

Przy okazji pojawił się niezwykle ciekawy temat losów świątyń, generalnie cerkwi greckokato-

lickich, w latach 50. i 60. XX w. W czasach PRL-u dbano o dziedzictwo kulturowe bardziej w teorii niż

w praktyce. Efektem tego było godzenie się w majestacie prawa na największą falę zniszczeń drew-

nianej architektury od czasów – moim zdaniem – nawały tatarskiej w XVII w. Rozwinięciem wywia-

du z dr Barbarą Tondos jest krótki materiał o niszczeniu „świata drewna” i prezentacja skali destrukcji

zabytkowych drewnianych świątyń (cerkwi, kościołów, synagog i zborów) w ciągu ostatnich 130 lat.

Najbardziej pesymistyczny z tego zestawienia jest fakt, że najmniejsza liczba zburzonych obiektów

sakralnych przypada na lata I i II wojny światowej. I nie zmienią tego, niestety, nawet tak wspaniałe

działania, jakie realizują niezwykli ludzie zgromadzeni wokół Stowarzyszenia Magurycz.

Od lat trwa proces ratowania tego, co pozostało. Przykłady remontowanych dawnych cerkwi

i kościołów idą już w dziesiątki, ale nie mniej ważny jest także los setek, tysięcy ikon, wyrwanych

z cerkiewnych ikonostasów, i zapełniających w większości muzealne magazyny. Prezentujemy

kilka z nich, ze zbiorów Muzeum Historycznego w Sanoku, które w ostatnich czasie odmieniły

swój stan zachowania dzięki fachowym pracom konserwatorów tego muzeum. Porównanie zdjęć

stanu dzieł sprzed i po konserwacji unaocznia z jednej strony skalę ich destrukcji, z drugiej zaś

– możliwości współczesnej konserwacji, która potrafi przywrócić dziełu wygląd z czasu jego naj-

większej świetności.

d obra utracoNe

Przeszły czas drewna

Krzysztof Zieliński

e tNografia

Grupy etniczne Karpat

Jolanta Danak-Gajda

H iStoria i obrzędy

Na Łemkowyni, czyli wesele u Łemków

Bartłomiej Grzegorz Sala

t radycje zapomNiaNe

Z muzyką i tańcem

Bartłomiej Grzegorz Sala

ś wiat utracoNy

W bieszczadzkim świecie Bojków

Bartłomiej Grzegorz Sala

t radycje kuliNarNe

Kuchnia w górach Łemków i Bojków

Robert Bańkosz

e tNografia

Zamieszane nuty

Bartłomiej Grzegorz Sala

H iStoria i obrzędy

Śmierć na Łemkowynie

Tomasz Kosiek

r ękodzieło k arpat

Piec Dunikowskiego oraz cała reszta

Arkadiusz Komski

d obra uratowaNe

Kaplica „Kowalowa”

Szymon Modrzejewski

m uzealNictwo

„Sybilla” dla Sanoka

100-lecie harcerstwa krośnieńskiego

Wystawa odznak federacji piłkarskich świata

Krzysztof Zieliński

z pracowNi koNSerwatora

dwumiesięcznik bezpłatny

nr 3(34), V-VI 2012, Rzeszów

ISSN 1898-6579

Ikony pełne blasku

Katarzyna Winnicka

H iStorie zapomNiaNe

P o d k a r P a c k i e

W Rymanowie najstarsze

Andrzej Potocki

Wydawca: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”

Redakcja: 35-064 Rzeszów, Rynek 16 (II piętro), tel./fax: 017 852 85 26

e-mail: krzysiek@procarpathia.pl; www.skarbypodkarpackie.pl; www.procarpathia.pl

Redaktor naczelny: Krzysztof Zieliński

Współpraca: B. Adamska, R. Bańkosz, A. Bednarczyk, J. Danak-Gajda,

A. Komski, T. Kosiek, S. Modrzejewski, A. Potocki, B.G. Sala, J. Stachiewicz,

D. Szuwalski, E. Wawrzkiewicz, K. Winnicka

Opracowanie graiczne, łamanie: KORAW Dorota Kocząb

Druk: RESPRINT Rzeszów Nakład: 2000 egz.

Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych i zastrzega sobie

prawo redagowania nadesłanych tekstów. Kopiowanie i rozpowszechnianie

publikowanych materiałów wymaga zgody Wydawcy.

S potkaNie z dziełem

Refleks sztuki Rembrandta Barbara Adamska

Numer 1 czasopisma wydany w ramach projektu

Etnograficzne „Skarby Podkarpackie”

dofinansowanego ze środków budżetu

Województwa Podkarpackiego

Na okładce: Bojkinie, fotografia koloryzowana przez S. Trafalskiego,

w zbiorach Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

H iStorie zapomNiaNe

fot. Barbara Tondos i archiwum rodzinne

ratowanie

świata ikon

J acek Stachiewicz: – Jak Pani weszła w świat

podejrzane. Skoro ludziom odbierano stanowiska

za to, że ochrzcili czy posłali do pierwszej komu-

nii swoje dzieci, to jak w takiej atmosferze moż-

na było myśleć o wsparciu władzy dla ratowania

przed zniszczeniem obiektów sakralnych i ich wy-

posażenia. Cokolwiek się więc robiło, to w więk-

szości przypadków cichaczem, bez rozgłaszania,

gdzie i po co się jedzie. I zazwyczaj, przynajmniej

w pierwszych latach, za darmo, a jeśli już jakieś wy-

nagrodzenie było, to jedynie skromne diety.

Ale pisze też Pani, że wśród ludzi władzy byli

i tacy, którzy pomagali i na dowód wymienia na-

zwisko Leonarda Czopika. Tylko jedno, niestety…

No właśnie. To był wyjątkowy człowiek. Zajmo-

wał stanowisko kierownika Wydziału Kultury Wo-

jewódzkiej Rady Narodowej i miał świadomość,

że niszczenie dokumentów przeszłości jest naj-

skuteczniejszą drogą do zniszczenia narodu. Tymi

grupami etnicznymi skazanymi przez ówczesne

władze na zniszczenie byli Łemkowie i Bojkowie,

których siedziby uznano za matecznik UPA. Za-

cerkwi i ikon?

Barbara Tondos: – To było jesienią 1956 r.

Jeszcze przed magisterium, choć już po stu-

diach na Uniwersytecie Jagiellońskim, zostałam

wysłana do Osieka przez rzeszowskiego konserwa-

tora zabytków. Był tam XVII-wieczny drewniany

kościół, stare domy, strzelniczki na polach i chłopi

zaciekawieni nowymi wieściami z radia. Wszystko

zdumiewające, nowe, a potem szybko znikające.

Bodaj następny był zaśnieżony wyjazd z Czarnej

do Rosolina po dzwonnicę cerkiewną dla skanse-

nu, który jeszcze nie miał lokalizacji. Wieczorem

przyjechałam do Czarnej na nocleg, do rodziny

Tyszkiewiczów i o świcie wyruszyłam po dzwon-

nicę w dwie fury. Chłopi byli z lubelskiego, więc

załadowanymi sankami chcieli jechać prosto w dół.

Na szczęście ja, zakopianka, wiedziałam, że grozi

to połamaniem końskich nóg. Takie było pierw-

sze moje spotkanie z drewnianą cerkwią. Potem

przyszły następne, w trakcie prostych badań tere-

nowych i opowieści z trzecich, a nawet czwartych

ust, od ludzi, którzy jeszcze nigdy na oczy nie wie-

dzieli cerkwi. Takie przekazy budowały mit cerkwi,

fascynowały nieznaną urodą, egzotyką i tajemnicą.

Ówczesne władze chciały skazać mit sakralny na

zniszczenie poprzez zapomnienie.

W książce Losy cerkwi w Polsce po roku 1944

zamieściła Pani artykuł zatytułowany Ochrona

cerkwi na granicach legalności. Co w waszych

działaniach było „na granicach legalności”?

Trzeba by przywołać klimat tamtych lat, klimat

polityczny i społeczny. Od epoki stalinizmu nie

minęło jeszcze nawet pół dekady. Przyjechałam do

Rzeszowa po raz pierwszy w 1957 r., a więc tuż po

Październiku, który dał nam wszystkim nadzieję

na wolność, otwartość, okruchy demokracji, ale

Gomułka ten wolnościowy zryw zdusił i stłam-

sił. W przekonaniu rządzących krajem komuni-

stów największym ich wrogiem była religia, wiara,

obiekty i przedmioty kultu i wszystko, co się z tym

wiąże. Represyjne instytucje stalinowskie zmieniły

po Październiku swe nazwy, ale ludzie zostali i z ich

tępych łbów nie wywietrzały dogmaty wtłoczone

tam przez stalinowskich indoktrynerów. Wszyst-

ko więc, co wiązało się z wiarą i religią, traktowane

było a priori jako ideologicznie niesłuszne, a więc

Rozmowa z dr Barbarą Tondos,

historykiem sztuki

Dr Barbara Tondos, historyk

sztuki i badacz architektury

drewnianej, jest laureatem na-

grody im. Mariana Korneckiego

przyznanej w 2011 r. za wy-

bitne osiągnięcia w dziedzinie

ochrony zabytków architek-

tury drewnianej Małopolski.

Nagrodę przyznał Marszałek

Województwa Małopolskiego.

Wyboru dokonał Zarząd Woje-

wództwa z rekomendacji ka-

pituły nagrody. Zasiadający

w niej eksperci wyróżniają oso-

by, które dbają o utrzymanie

zabytków lub adaptują obiekty

do nowych funkcji związanych

z turystyką. Kapituła docenia

też osoby, które przez lata ba-

dają i dokumentują zabytki.

B. Tondos podczas inwentaryzacji ksiąg

liturgicznych w latach 60. XX w.

H iStorie zapomNiaNe

płacili za to wysiedleniem. Wskazywaliśmy palcem

zbrodnicze wysiedlenia stalinowskie, na przykład

Tatarów Krymskich czy Niemców Nadwołżań-

skich, a przecież to samo zrobiono u nas, w Biesz-

czadach i Beskidzie Niskim. Trzeba było zniszczyć

także całą warstwę religii i kultury wysiedleńców.

Skoro zaś wszyscy oni żyli od wieków w Polsce, ich

religia i kultura były przecież częścią naszej kultu-

ry. Skazując cerkwie na zniszczenie, skazywano na

unicestwienie część polskiej kultury. Nie mogliśmy

się z tak barbarzyńską ideą pogodzić.

W jaki sposób jeden człowiek, nawet na ta-

kim stanowisku, jak kierownik wydziału kultu-

ry, mógł się przeciwstawiać partyjnym dyrek-

tywom, skrzętnie przecież wcielanym w życie

przez bezwolnych aparatczyków?

A chociażby w ten sposób, że zadzwonił do dy-

rektora muzeum, np. w Sanoku i poprosił go, by po-

desłał nam samochód, którym mogliśmy przewieźć

do magazynów wyposażania cerkwi. Albo milczą-

co pozwalać na realizowanie diet dla ludzi, którzy

zajmowali się inwentaryzacją cerkwi i ich zabezpie-

czaniem. To nie były żadne spektakularne decyzje.

Drobne kwestie, zazwyczaj w formie prośby, niemal

nigdy w postaci polecenia czy rozkazu. Ale zsumo-

wane dawały nam możliwość działania.

Była Pani pierwszą osobą ze środowiska histo-

ryków sztuki, która zajęła się ratowaniem cerkwi

i ich wyposażenia?

Nie. Pierwsze działania zmierzające do zacho-

wania świata cerkwi prowadzono już w latach 40.

ubiegłego wieku. Trochę na ten temat można zna-

leźć w tekstach opublikowanych przeze mnie i moją

córkę po śmierci mojego męża, Jerzego Tura, mie-

dzy innymi w nr 38 „Almanachu Karpackiego Płaj”,

wydanego wiosną 2009 r. W latach 50. i 60. XX w.

szereg cerkwi było już uszkodzonych zębem czasu,

ale i rękę ludzką, a wyposażenie wielu z nich było

rozkradzione i zniszczone. Już wówczas ich ratowa-

nie było konieczne. Pierwsze składnice ikon utwo-

rzono w Sanoku, a następnie w Bieczu i grzechem

byłoby nie wymienić takich ludzi, jak Hanna Pień-

kowska, Bogdan Treter, Józef Dutkiewicz. Pełnej

wiedzy na ten temat jednak nie mam. Kierowałam

pracą grupy badaczy, nie zajmowałam się zarządza-

niem. Natomiast wiem, że obok tych prawdziwych

konserwatorów pojawili się pomagierzy, którzy

bardzo szybko zorientowali się, jaka jest w prze-

liczeniu na pieniądze wartość ratowanych zabyt-

ków cerkiewnych. W efekcie mnogość ich zniknęła

w prywatnych domach tych pomagierów albo tych,

którzy ikony od nich kupili. Niedługo później widać

je już było w salonach Desy i u handlarzy dziełami

sztuki. Rozpoczął się szaber, który z mniejszym lub

większym nasileniem trwał przez następne dekady.

Jak wyglądały cerkwie, gdy trafiła Pani do nich

po raz pierwszy w 1957 r?

W wielu przypadkach stawałam na ich progu

skamieniała z zachwytu. Wyglądały jakby wierni

dopiero co z nich wyszli po zakończeniu nabożeń-

stwa. Miały kompletne wystroje: obrusy na ołta-

rzach, w lichtarzach świece i nawet resztki kadzidła

Zdjęcie B. Tondos zrobione w latach 60. XX w., w czasie jednej z „wypraw inwentaryzatorskich”

Unikalne płaskorzeźby z rzędu Apostołów (I poł. XIX w.) z rozebranego w 1912 r. ikonostasu,

fotografia zrobiona podczas pierwszej „wizyty” w dawnej drewnianej cerkwi greckokatolickiej w Górzance

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: