Zamek Krzyżtopór w Ujeździe
Zamek Krzyżtopór w Ujeździe to pełna magii i tajemniczości ruina zagubiona wśród pól i wzgórz ziemi opatowskiej, z dala od głównych dróg i szlaków. Jest zabytkiem klasy międzynarodowej, wyjątkowym, chociaż mocno zniszczonym. Obok Ogrodzieńca są to największe ruiny w Polsce. Z rozległych przestrzeni Wyżyny Sandomierskiej wyrastają pod niebo mury potężnego zamku. Choć czasy jego świetności dawno minęły wielkość i siła tej budowli nadal robi wielkie wrażenie.
Do dzisiaj zachowało się aż 90% oryginalnych murów. Zamek zaliczony został do klasy zerowej zabytków XVII-wieczny zamek Krzyżtopór w miejscowości Ujazd w woj. Świętokrzyskim w latach swej świetności był jedną z najznakomitszych rezydencji magnackich o charakterze obronnym.
Budowany w latach 1627-1644 przez Krzysztofa Ossolińskiego. W rzeczywistości nigdy w pełni nie został ukończony. Krzysztof Ossoliński zmarł nagle w rok po ukończeniu budowy. Pozostawił on po sobie bardzo zadłużony majątek, który odziedziczył jego syn Krzysztof Baldwin Ossoliński. Po śmierci Krzysztofa Baldwina Ossolińskiego (1649) zamek odziedziczyła spokrewniona z nim rodzina Kalinowskich. Zamek został ograbiony w czasie potopu przez Szwedów (1655). Zamieszkany do roku 1770, kiedy został zniszczony przez wojska rosyjskie w czasie obrony przez wojska Konfederacji Barskiej. Obecnie zamek ma status trwałej ruiny o znacznym stopniu zachowania, stąd tez jest niebywałą atrakcją do zwiedzania. W jej skład wchodzą obszerne fortyfikacje: bastiony, fosa, ślady umocnień i mostów.
Nazwa zamku nawiązuje do symboli umieszczonych na bramie wjazdowej do zamku, którymi są: krzyż i topór. Krzyż był symbolem wiary i polityki wojewody zaś topór był herbem Ossolińskich. Określenie Krzyżtopór wywodzi się również od imienia właściciela, gdyż on sam nazywał go mianem Krzysztofory (z gr. Christophoros – zob. Krzysztof).
Zamek Krzyżtopór wzniesiony w typie palazzo in fortezza - czyli rezydencji łączącej wygodę mieszkańców z funkcją obronną, ukazuje ścisłe związki z jedną z najwspanialszych włoskich rezydencji – własnością rodu Farnese - zamkiem Caprarola, który Krzysztof Ossoliński odwiedził w czasie swej podróży do Rzymu. Pierwowzorem Krzyżtoporu stał się pałac kardynała Aleksandra Farnese, znajdujący się we włoskim miasteczku Caprarola. Dziś nie wiadomo, kim był architekt, który zaprojektował pałac w Ujeździe. Niektórzy twierdzą, że projekt przysłano z Włoch. Z pewnością jednak sam Krzysztof Ossoliński miał duży udział w tworzeniu swego dzieła. Wiadomo na pewno, że budowniczym Krzyżtoporu był Wawrzyniec Senes, który z pewnością nie zawiódł swojego pracodawcy.
Obronny zamek został wzniesiony na nietypowym planie – wpisanej w pięciobok bastionowej fortyfikacji. Pałac, fortyfikacje i ogród – trzy główne elementy założenia – zostały powiązane osiowo. O projektancie niestety nic nie wiadomo. Dzięki odkryciom w Archiwum miasta Krakowa udokumentowany jest jako budowniczy wymieniony w 1633 r. włoski architekt Lorenzo Senes (Laurentius Senes, Muretto de Sant in Gryzonia).
Na wieczne trwanie
Najpiękniejszy widok na ruiny roztacza się od strony Iwanisk. Krzyżtopór w całej jego okazałości możemy podziwiać jadąc drogą w kierunku Klimontowa. Olbrzymia budowla, stojąca na litej skale, widoczna jest z daleka.
- Krzysztof Ossoliński długo szukał miejsca, w którym mógłby wybudować swoją siedzibę - mówi Agnieszka Gil, przewodniczka po ruinach Krzyżtoporu. - Ujazd miał według niego idealne położenie. Niedaleko stąd do większych ośrodków miejskich, Sandomierza i Opatowa. Poza tym właśnie tutaj były świetne warunki, by wybudować siedzibę w bardzo modnym wówczas stylu włoskiego palazzo in forteza.
Jadąc z Sandomierza przejeżdżamy przez Klimontów, w którym warto zwiedzić wspaniałą barokową kolegiatę, ufundowaną przez kanclerza wielkiego koronnego Jerzego Ossolińskiego. Twórcą kolegiaty był Wawrzyniec Senes, budowniczy Krzyżtoporu. - Senes przebudowywał również pobliski Ossolin, własność kanclerza wielkiego koronnego Jerzego Ossolińskiego, brata Krzysztofa - opowiada przewodniczka. - Dziś po Ossolinie nie ma niestety nawet śladu.
Wielu twierdzi, że to klątwa zawisła nad rodziną Krzysztofa i Jerzego. Obaj bracia wybudowali monumentalne siedziby, pełne bogactwa i przepychu. W siedemnastowiecznym inwentarzu zamku w Ossolinie napisano, że został wybudowany "na wieczne trwanie. Dziś po siedzibie nie został ślad. Krzysztof Ossoliński na bramie wjazdowej swego pałacu także umieścił tajemniczy hieroglif, przypominający literę "W. Według aramejskiej księgi kabały, symbolizuje on wieczne trwanie tego miejsca. Krzyżtopór w przeciwieństwie do Ossolina trwa. Z pewnością jednak nie o takim "trwaniu marzył Krzysztof, wybierając miejsce na swą siedzibę, która choć na krótko miała swym blaskiem przyćmić najpiękniejsze pałace Europy.
Magia i astrologia
Przygotowania do budowy swej siedziby rozpoczął Krzysztof już w roku 1619. Jednak Krzyżtopór, dzieło jego życia, był gotowy dopiero w 1644 roku, na krótko przed śmiercią właściciela.
Jeszcze dziś, spacerując po ruinach, doskonale widać, ile pracy włożono w budowę pałacu. Niemal każdy kamień miał tutaj określone znaczenie, to rzeczywiste i to astrologiczne, magiczne. - W siedemnastym wieku kochano kabałę - tłumaczy przewodniczka. - A Krzysztof Ossoliński słynął ze swoich zainteresowań astrologicznych.
Był to człowiek wykształcony i bez wątpienia kochający piękno. Żył w cieniu swego przyrodniego brata, kanclerza wielkiego koronnego Jerzego Ossolińskiego. Krzysztof był wojewodą sandomierskim, jednak to była funkcja nie na miarę jego aspiracji. Być może słynna budowla była próbą udowodnienia własnej wielkości.
O tym, że zamek Krzyżtopór to magia, może się przekonać każdy, kto przekroczy słynną bramę z płaskorzeźbami Krzyża i Toporu, topór był herbem rodziny Ossolińskich.
W ciągu 20 lat powstał jeden z najpiękniejszych i najbardziej tajemniczych zamków w Europie. Posiadał tyle okien, ile dni w roku, liczba pokoi równała się liczbie tygodni, wież było tyle, ile pór roku. Całość zadziwiała niezwykłą symetrią, którą bez trudu można dostrzec i dziś. Budowla była tak niezwykła, że niemal natychmiast zaczęły krążyć o niej legendy.
Duch Baldwina i Biała Dama
Opowieści o tajemnicach zamkowych przechodziły z pokolenia na pokolenie. - Do dziś żywe są legendy o skarbach ukrytych w Krzyżtoporze - mówi Agnieszka Gil. - Wielkich bogactw strzegą trzy pary drzwi, pierwsze żelazne, drugie dębowe, trzecie jesionowe. Strzeże ich sam diabeł.
Tylko najwięksi śmiałkowie mogą odkryć tajemne wejście do skarbca. Ale na tym nie koniec. Kiedy poszukiwacz skarbów przekroczy próg tajemniczej komnaty, diabeł zatrzaśnie za nim wrota na wieki. Szkoda, bo skarb ponoć jest tak wielki, że wystarczy na przywrócenie dawnej świetności ruinom.
Jak na prawdziwy zamek przystało, Krzyżtopór ma też swoją Białą Damę. Niektórzy mówią, że straszy jedna z późniejszych mieszkanek Krzyżtoporu. Inni z kolei twierdzą, że to dusze tych, którzy zginęli przy budowie potężnego pałacu, teraz snują się po lochach i pałają żądzą zemsty.
Tak czy inaczej, zdarza się, że nocą w pustych oknach pojawia się tajemnicza postać. Być może jest to duch Baldwina Ossolińskiego, syna Krzysztofa. Baldwin zginął w dość młodym wieku w bitwie z Tatarami. Zanim wieść o jego śmierci dotarła do zamku, wjechał na dziedziniec zamkowy na swym koniu, już jako duch oczywiście. Od tamtej pory regularnie odwiedza zamek i daje znać o sobie turystom.
Wygodny i nowoczesny
Mimo mrożących krew w żyłach historii, zamek, jak na ówczesne czasy, był wyjątkowo nowoczesną budowlą. Wynalazki, które mogły zwyczajnie upraszczać życie mieszkańcom Krzyżtoporu, stawały się tematem tajemniczych opowieści. Jak choćby ta o marmurowych żłobach w zamkowych stajniach. Nad żłobami ponoć zamontowane były kryształowe zwierciadła. Według ludowych podań, dworskie siwki podziwiały w nich swoją urodę. Bardzo możliwe jednak, że lustra zwyczajnie rozjaśniały ciemne wnętrza zamkowych stajni bez potrzeby ciągłego palenia pochodni.
Siedziba Krzysztofa Ossolińskiego miała nie tylko dobrze bronić swoich mieszkańców, ale jednocześnie spełniać rolę wygodnej i komfortowej rezydencji. To właśnie charakteryzowało budowle typu palazzo in forteza.
Niewątpliwą nowinką techniczną były windy, którymi transportowano żywność ze spichlerza na wyższe kondygnacje. Jedna z takich wind znajdowała się również obok komnaty jadalnej. Dzięki temu służba nie musiała pokonywać kilku pięter, żeby donieść gorącą potrawę na pański stół.
Krzyżtopór wyposażony był także w toalety, które znajdowały się nawet w części przeznaczonej dla służby. Prawdopodobnie Krzysztof Ossoliński posiadał też łaźnię. Ślady po tym pomieszczeniu można jeszcze znaleźć w pobliżu czworobocznej klatki schodowej.
Nowatorskim rozwiązaniem było zaopatrzenie zamku w wodę. Do celów gospodarczych gromadzono wodę w potężnej cysternie, do której spływała deszczówka. Wodę pitną dostarczało źródło, które bije do dziś.
Systemy wentylacyjne i grzewcze były tak dopracowane, że kominki znajdujące się tylko w niektórych komnatach pałacu, były w stanie ogrzać większość budynku.
I oczywiście słynne akwarium. Według krążącej legendy, sufit w sali balowej, miał wyglądać jak wielkie, szklane akwarium z egzotycznymi rybami. Okazuje się, że istnienie akwarium było jak najbardziej możliwe. Prawdopodobnie nie zajmowało całego sufitu, może nawet mieściło się w innej części zamku. Jednak ówczesne rozwiązania techniczne pozwalały na tak egzotyczną ekstrawagancję.
Od ponad 300 lat zamek w Ujeździe zachwyca kolejne pokolenia. To jedna z wielkich i tajemniczych atrakcji naszego regionu. Niegdyś zdumiewał bogactwem i przepychem. Dziś poraża swoim ogromem i kusi tajemnicą. Zamek Krzyżtopór w Ujeździe od ponad trzech wieków porusza wyobraźnię poszukiwaczy przygód i skarbów.
Do dziś wśród okolicznych mieszkańców krąży wiele legend i ponurych opowieści. Tę perełkę ziemi świętokrzyskiej odwiedza rocznie kilkadziesiąt tysięcy turystów. Są tacy, którzy wracają tu wielokrotnie i za każdym razem odkrywają to miejsce na nowo.
Zewnątrz warowna twierdza otoczona murem obronnym. Wewnątrz pozostałości wspaniałego niegdyś pałacu w stylu manierystycznym. Dziś pozostały jedynie ślady z dawnej świetności i bogatego wykończenia tej pięknej budowli. Klimat epoki jak i osobowość właściciela znakomicie oddawał ten oto napis umieszczony w najwyższej attyce dziedzińca.
Zamek krótko cieszył się swą świetnością. Fundator i właściciel Krzysztof Ossoliński zmarł w drodze na sejm do Krakowa. Zamek wielokrotnie zmieniał właścicieli. Kres świetności zamku położył "potop" szwedzki. Dalsze zniszczenia nastąpiły w wyniku walk konfederackich. Dziś zamek stanowi okazałą, trwałą ruinę.
Od lat trwają starania o odbudowę tego zabytku. Koszty przedsięwzięcia rekonstrukcji, które oszacowano na 200 milionów złotych są równoznaczne z rocznym dochodem całego województwa świętokrzyskiego. Niezbędne będzie wiec zdobycie funduszy z innych źródeł.
http://blog.waciobird.pl/2010/05/zamek-krzyztopor-w-ujezdzie/
autor: Agnieszka Kukiełka
Źródło:http://www.ruinyizamki.pl/spisy%20tresci/artykuly/Zamek%20Krzyztopor%20w%20Ujezdzie.html
Źródło: http://www.kogis.pl/oferta/atrakcje/zamek_krzyztopor/
Źródło:http://turystyka.wp.pl/gid,9096262,title,zamek-krzyztopor-na-weekendowa-wycieczke,zdjecie,tpplkrplk,galeria_zdjecie.html
Arttist