Modele ćwiczeń Barbary Zakrzewskiej
Czytanie i pisanie to proces złożony. W odróżnieniu od rozwoju mowy, który przebiega w sposób naturalny, często nieuświadomiony, tych umiejętności dziecko musi się nauczyć w sposób świadomy, kontrolowany pod kierunkiem osoby umiejącej czytać, która wskaże dziecku, jak ma to robić.
Każde dziecko rozwija się w indywidualnym tempie, czytania i pisania także uczy się w ten sposób. Wiele dzieci mimo pozytywnego nastawienia do nauki już na samym początku nauki czytania i pisania może mieć trudności z opanowaniem tych umiejętności. Podłoże tych trudności bywa różne, może być uwarunkowane biologicznie, ale też środowiskowo.
Umiejętność czytania i pisania ściśle wiąże się ze sprawnym funkcjonowaniem:
analizatora wzrokowego,
analizatora słuchowego,
analizatora kinestetyczno - ruchowego,
aparatu artykulacyjnego,
czynności manualnych
Do sposobów postępowania z dzieckiem z trudnościami w pisaniu i czytaniu, które mają mu pomóc w zdobywaniu tych umiejętności należą metody, które są integralną częścią właściwego etapu reedukacji.
B. Zakrzewska wymienia następujące metody:
Treningowe;
Kształcące trzy płaszczyzny w płaszczyźnie pisania (wzrokowa, słuchowa, wyobrażeniowo – pamięciowa);
Preferujące rozwijanie analizy i syntezy wzrokowo – słuchowej;
Rozwijające rozumienie treści w różnych formach czytania;
Usprawniania pisowni par ortogramów;
Ułatwiająca panowanie pisowni głosek miękkich jedno- i dwuliterowych;
Korygujące błędy w pisaniu;
Kombinatoryka wyrazów.
Metody treningowe
Poprawiają szybkość i bezbłędność czytania. W ich skład wchodzi kilka metod. Każda z nich obejmuje szereg ćwiczeń występujących w uporządkowanej kolejności realizowanych na bardzo krótkich tekstach – listach wyrazowych. Metody te obejmują czytanie wyrazów:
Łatwych w połączeniu z trudnymi;
Jednosylabowych sensownych i bezsensownych;
Wizualnie podobnych;
Jedno- i dwusylabowych zróżnicowanych strukturalnych;
Zawierających tą samą sylabę;
Z lukami;
Z pominięciem jednej lub dwóch samogłosek;
O określonych układach samogłoskowych;
Z dwiema takimi samymi literami na początku;
Z mającymi dwie takie same litery na końcu;
Powtarzającymi się spółgłoskami;
Z określonymi grupami spółgłoskowymi;
Z inwersyjnymi układami literowymi;
Naprzemienne sukcesywnie utrudniane.
Zaprezentowane powyżej metody Zakrzewska proponuje stosować w sposób zindywidualizowany i – jeśli trzeba – wybiórczy, w zależności od stopnia umiejętności czytania (rodzaju błędów, sposobu, szybkości czytania), od sprawności funkcji wzrokowo – słuchowo – manualnych, a nie od wieku dziecka. We wszystkich przedstawionych metodach, z wyjątkiem czytania naprzemiennego, sukcesywnie utrudnionego, obowiązuje dwukrotne czytanie na czas – wstępne i finalne.
Pierwsze czytanie tekstu ma na celu zapoznanie dziecka z materiałem językowym, będącym przedmiotem treningu.
Celem drugiego czytania, po przeprowadzeniu ćwiczeń, jest sprawdzenie, czy nastąpiła poprawa w tempie i sposobie czytania.
Metody kształcące trzy płaszczyzny w procesie pisania
Metoda selektywnego pisania
pomaga kształceniu bezbłędnego pisania już na najniższym poziomie umiejętności czytania i pisania, kiedy dziecko dysponuje małą jeszcze znajomością materiału literowo – wyrazowego.
„Pozwala ona już wówczas eksponować integralny związek z jego odpowiednikiem dźwiękowym – zauważa Zakrzewska – przeprowadzić różne operacje na materiale literowo – głoskowym w zakresie percepcji wzrokowo – słuchowej, orientacji czasowo przestrzennej, pamięci wzrokowo słuchowej, koordynacji wzrokowo – słuchowej”.
Metoda selektywnego pisania składa się z wielu operacji, które powinny następować po sobie w ukazanym poniżej porządku.
Każde ćwiczenie należy przeprowadzić w trzech płaszczyznach: wzrokowej, słuchowej i wyobrażeniowo – pamięciowej. Te trzy płaszczyzny stanowią integralną całość dydaktyczną.
Zaczynamy z dzieckiem pracę od ćwiczeń angażujących percepcję wzrokową. Dziecko może dowolnie długo percypować ukazany tekst. W początkowych ćwiczeniach wybiórczo go zapisuje. W późniejszych – odpowiednio klasyfikuje. Ten sam materiał jest wykorzystywany do kształcenia percepcji słuchowej.
Nauczyciel dyktuje poszczególne wyrazy w tempie umożliwiającym dokładny zapis. Dziecko rejestruje selektywnie ze słuchu odpowiednie głoski, pozostałe zaznacza krótką kreską poziomą. W razie potrzeby klasyfikuje wyraz do odpowiedniej grupy.
Zadanie ostatnie wyobrażeniowo – pamięciowe polega na uzupełnianiu z pamięci brakujących liter na miejscu wpisanej kreski. W przypadku trudności z uzupełnieniem wszystkich brakujących głosek, czytamy wyrazy ponownie, aż do momentu całkowitego uzupełnienia zdania. Po każdym czytaniu uzupełnia ono brakujące litery innym kolorem, co pozwala obserwować możliwości zapamiętania usłyszanych wyrazów.
Metody preferujące rozwijanie analizy i syntezy wzrokowo - słuchowej
W metodzie tej następuje stosowanie modeli, które również rozwijają percepcję i pamięć wzrokowo – słuchową. Modele te to statki literowe, klatki wyrazowe, tworzące określone układy graficzne oraz wyrazy maksi i mini.
„Założeniem modelu statki modelowe – wyjaśnia Zakrzewska – jest dopasowanie poszczególnych wyrazów percypowanych wzrokowo lub słuchowo do odpowiednich układów grafoprzestrzennych, imitujących stylizowane statki, jak również łączenie określonych układów graficznych z właściwym, usłyszanym lub napisanym wyrazem”.
W jednym zadaniu punktem wyjściowym będą operacje wzrokowe, a w innym słuchowe. Ponad to istnieją pewne ograniczenia, co do stosowanych wyrazów. Otóż stosowane wyrazy nie mogą zawierać liter „opadających”, ukształtowanych w dolnej płaszczyźnie (j, p, g, itp.). Pożądane natomiast są litery wysokie, tj. t, l, k, itp., które będą mogły tworzyć kominy dla stylizowanych statków.
Wyrazy maksi i mini to model, również rozwijający funkcje analizy i syntezy wzrokowo – słuchowej i słuchowo – wzrokowej. Podobnie jak poprzednie modele nadaje się do wykorzystania w formie loteryjkowej. Przykładowo wykorzystuje się zestawy wyrazów maksi o prostej strukturze, mieszczących wyrazy mini, np.
Wyraz maksi: prostokąt – mieści wyrazy mini: prosto, sto, kąt.
Dziecko wykonuje ćwiczenia w podanym porządku i w następujących płaszczyznach:
wzrokowo – manualnej, słuchowo – wzrokowej, słuchowo – wzrokowo – manualnej.
Metody rozwijające rozumienie treści w różnych formach czytania
Bardzo ważną rzeczą w tej metodzie jest jak najszybsze ukazanie dziecku praktycznej wartości czytania ze zrozumieniem i twórcze percypowanie treści. Działalność rozwijająca czytanie ze zrozumieniem może przebiegać:
Podczas pasywnego czytania;
Podczas cichego czytania;
Podczas głośnego czytania.
We wczesnym okresie reedukacji, kiedy o samodzielnym czytaniu dziecka nie może być jeszcze mowy, rozumienie treści można stymulować przez czytanie pasywne, które polega na czytaniu tekstu przez reedukatora (nauczyciela).
Zaproponowany tekst musi być przeczytany z dobrą dykcją i interpunkcją, a więc sposób przyciągający uwagę, interesujący i zachęcający do aktywnego uczestnictwa. Dziecko nie czytając stara się zrozumieć usłyszaną treść. Wymaga to dużego wysiłku psychicznego, koncentracji uwagi, pamięci i percepcji słuchowej.
Do sprawdzenia, czy i w jakim stopniu treść tekstu przez dziecko w czytaniu pasywnym została zapamiętana i zrozumiana Zakrzewska proponuje posłużyć się metodami werbalnymi i niewerbalnymi.
Do metod werbalnych zalicza autorka różnego rodzaju pytania:
O charakterze ogólnym;
O charakterze szczegółowym;
O charakterze alternatywnym.
Wśród metod niewerbalnych sprawdzających rozumienie usłyszanego tekstu przez dziecko wykorzystuje się:
Rysunek;
Gesty;
Rekwizyty;
Obrazki.
Metody usprawniania pisowni par ortogramów
W nauce i usprawnianiu pisowni wykorzystuje się formy loteryjkowe i nieloteryjkowe, których treścią są specjalnie przygotowane listy wyrazowe, obejmujące pełną i niepełną strukturę wyrazu. Listy wyrazowe, w których unikamy innych par ortogramów są podstawowym materiałem do ćwiczeń z dzieckiem. W każdym ćwiczeniu należy odwołać się do inwencji i samodzielności dziecka, zalecając mu zaprezentowanie własnych wyrazów we własnym temacie.
Modele ćwiczeń eksponujące np.: u – ó, spełniają zróżnicowane zadania i obejmują dwa etapy pracy:
Etap I obejmuje kształcenie i usprawnianie pisowni.
Etap II utrwala i sprawdza opracowany materiał.
W etapie pierwszym wykorzystujemy następujące modele ćwiczeń (na przykładzie pary u – ó):
u – ó forma loteryjkowa;
u – ó w wyznaczonym miejscu w wyrazie;
u – ó w wyrazach 2 – 10 – literowych;
uzupełnianie brakujących u – ó w schematach graficznych;
u – ó w wyrazach 1 – 5 – sylabowych (klasyfikacja);
różnicowanie wyrazów mających ró – ór;
Zapamiętywanie wyrazów z „ó” niewymiennym.
Ćwiczenia prowadzone są w dwojaki sposób. Oddzielnie dla „u” i „ó”, potem dla sprawdzenia łącznie dla par ortogramów. Kolorystycznie też różnicujemy eksponowane litery.
W etapie drugim zajęć nad utrwalaniem i sprawdzaniem pisowni u - ó Zakrzewska proponuje wykorzystać następujące modele ćwiczeń:
Sprawdzanie pisowni „ó” niewymiennego;
„u”, „ó” w formie książeczki (synteza wiadomości „u”, „ó”);
Słowniczki tematyczne („u”, „ó”).
Na tym etapie pisownię „u”, „ó” traktujemy łącznie.
Metoda ułatwiająca opanowanie pisowni głosek miękkich jedno- i dwuliterowych
Pisownia głosek miękkich 1 – i 2 – literowych stanowi dla uczniów, zwłaszcza klas początkowych, dużą trudność.
Ten rodzaj błędów jest często rejestrowany w pracach uczniów (w pisowni ze słuchu). Dla opanowania pisowni tych głosek Zakrzewska zastosowała w ich opracowaniu wielofunkcyjne opracowanie w zakresie percepcji wzrokowo – słuchowo – manualnej, pamięci i orientacji czasowo – przestrzennej. Angażowanie równocześnie kilku sfer funkcjonalnych zapewnia, według autorki, ich integrujące i aktywizujące działanie. Wszędzie tam, gdzie jest to możliwe, każda z przedstawionych operacji będzie przebiegać w dwóch płaszczyznach: wzrokowo – ruchowej i słuchowo – czasowo – przestrzennej.
Ćwiczenia prowadzone są na listach wyrazowych, w które włączone są wyrazy z błędną aktualnie u dziecka pisownią głosek miękkich 1 – i 2 – literowych. Przedstawione wyrazy spisane na kartonikach zawierają tylko jeden określony typ zmiękczenia.
Metody korygujące błędy w pisaniu
Przy usuwaniu uporczywie pojawiających się błędów autorka proponuje zastępowanie nużącej i mechanicznej formy wielokrotnego przepisywania środkami dydaktycznymi, kładącymi nacisk na funkcję wzrokową w aspekcie globalnym i kierunkowym, jak również pamięć manualno – wzrokową.
Zakrzewska proponuje również następujące ćwiczenia korygujące błędy:
wyraz, z którym dziecko ma trudności, reedukator pisze na tablicy, bądź na dużym arkuszu papieru. Pokazuje wyraz i mówi: „Tu jest napisane…”;
Dziecko obwodzi dokładnie palcem każdą literę i głośno ją wybrzmiewa: ćwiczenie to powtarza się dwukrotnie (na początku z otwartymi, a później zamkniętymi oczami);
Następnie dziecko pisze ten wyraz w powietrzu: każdą głoskę wybrzmiewa mając oczy otwarte: powtarza tę próbę z zamkniętymi oczami;
Brakujące litery w wyrazie uzupełnia w aspekcie wzrokowym: to samo ćwiczenie dziecko wykonuje w płaszczyźnie słuchowej: uzupełnia sukcesywnie brakujące litery w usłyszanym wyrazie.
Kombinatoryka wyrazów
W kombinatoryce wyrazowej wyodrębniamy dwa podstawowe kierunki działania:
Klasyfikacja wyrazów;
Tworzenie nowych wyrazów na odpowiednio usystematyzowanym materiale.
Zestawy ćwiczeniowe pierwszej części kombinatoryki wyrazowej opierają się w większości na stałej strukturze wyrazowej, w której odmienne są jedynie pojedyncze litery, albo niekiedy układy literowe.
Kombinatorykę wyrazową w takim opracowaniu można stosować z dziećmi o bardzo niskim poziomie czytania i pisania, mało operatywnych i samodzielnych w procesie myślenia.
Każde ćwiczenie wymaga, wg autorki, opracowania przez reedukatora odpowiednich list wyrazowych o bardzo prostej budowie 1 – sylabowej 3 – literowe. Wyrazy te są bazą do różnych form kombinowania i obejmują:
Klasyfikację wyrazów w zależności od usytuowania liter odmiennych i podobnych (na początku, w środku, na końcu wyrazu);
Tworzenie nowego wyrazu przez m. in. usunięcie, dodanie i wymianę jednej litery.
Część druga kombinatoryki wyrazowej jest przeznaczona dla tych dzieci, które nie mają już podstawowych trudności w czytaniu i pisaniu, radzą sobie z bardziej złożonymi strukturami wyrazowymi, chociaż jeszcze z pominięciem zmiękczeń i dwuznaków. Tym razem chodzi tu o wspólne układy literowe.
Poszukiwanie w większej masie wyrazowej tych układów wymaga od dziecka szczególnej uwagi, tym bardziej, że zespoły literowe będę występować zarówno w normalnym, jak i inwersyjnym porządku. Klasyfikacja wyrazów obejmować będzie:
Wspólne konfiguracje samogłoskowe;
Wspólne konfiguracje spółgłoskowe.
Również w tej części kombinatoryki wyrazowej znajdują się formy działania, które dotyczyć będą tworzenia nowych wyrazów.
Ćwiczenia
CZYTANIE wyrazów łatwych w połączeniu z trudnymi
Zakładamy, że aktualnie dziecko ma problemy z wyrazami „kolor” i „droga”. Przygotowujemy tekst z ok. 30 – 40 wyrazów, w którym przeważają łatwe wyrazy, wielokrotnie powtarzające się oraz „kolor” i „droga” jako wyrazy pełne bądź niepełne.
do kolor do ko.or za po
kolor jest kolo. dla droga na
do dro.a po tam kolor dla
droga jest ko.o. po za do
(aż do 30 – 40 słów)
Polecamy dziecku:
Przeczytać cały tekst. Rejestrujemy czas, informujemy o nim dziecko. Rejestrujemy błędy i niedokładności w czytaniu.
Przeczytać wszystkie wyrazy, poza wyrazem „kolor” i „droga”.
Przeczytać tylko wyrazy „kolor” pełne i z lukami. Niepełne wyrazy przeanalizować słownie, podać brakujące głoski.
Tak samo postępujemy z wyrazem „droga”
Napisać z pamięci wyrazy „kolor” i „droga”.
Przeczytać po raz drugi cały tekst.
Rejestrujemy czas, informujemy o nim dziecko. Odnotowujemy błędy.
Czytanie wyrazów jednosylabowych sensownych i bezsensownych
Zastosowany w tej metodzie tekst składać się może z ok. 20 krótkich (3 – literowych) wyrazów sensownych i bezsensownych o bardzo łatwej strukturze, różniących się jedną literą, np.: dom – dum, mur – mor. Podczas czytania wymagają one szczególnego skupienia uwagi.
Np.: kot mak mok dom kot
dem mok kot sen son dom mur ket dom mer
sen ket dum kot dem
mur son dem sun mek
Wyrazy sensowne zamieszczone w tym zestawie to:
kot, mak, dom, sen, mur.
Przeczytać cały tekst, informując jednocześnie, że nie wszystkie wyrazy mają sens. Jednak wszystkie trzeba dobrze przeczytać. Mierzymy czas czytania, zapisujemy, informujemy o nim dziecko i zapewniamy, że następny będzie lepszy.
Przeczytać tylko wyrazy sensowne.
Przeczytać tylko wyrazy bezsensowne.
Przeczytać tylko wyrazy powtarzające się: najpierw sensowne, później bezsensowne.
Przeczytać wyrazy nie powtarzające się: najpierw sensowne, później bezsensowne.
Wypisać wyrazy sensowne.
Ponownie przeczytać cały tekst.
W tej metodzie kształcimy analizę wzrokową, koncentrację uwagi, spostrzegawczość.
Czytanie wyrazów wizualnie podobnych
W tej metodzie posługujemy się wyrazami składającymi się tylko z 4 liter: A, K, L, S wielokrotnie powtarzanych w utworzonych wyrazach. Proponowane wyrazy piszemy drukowanymi literami w kolumnie pionowej:
AS
LAS
LAK
ALA
LALA
KASK
KASA
KLASA
SKALA
LALKA
KALKA
SALKA
Polecamy dziecku między pierwszym a drugim czytaniem wykonać szereg ćwiczeń:
Przeczytać wyrazy mające tylko jedno „L”;
Przeczytać wyrazy mające tylko jedno „S”;
Przeczytać wyrazy mające tylko jedno „K”;
Przeczytać wyrazy mające dwa „A”;
Wypisać wyrazy mające „KA”;
Wypisać wyrazy mające „LA”;
...
gosia1987_20